Ελληνική Φιλοσοφία—Εμπλούτισε τη Χριστιανοσύνη;
«Η Χριστιανοσύνη, αν και ήταν εχθρική απέναντι στον ειδωλολατρικό ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό, στην πραγματικότητα αφομοίωσε μεγάλο μέρος της κλασικής φιλοσοφίας».—Η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια (The Encyclopedia Americana).
ΜΕΤΑΞΥ εκείνων που άσκησαν καθοριστική επίδραση στη «Χριστιανική» σκέψη, ο «Άγιος» Αυγουστίνος κατέχει αδιαμφισβήτητη θέση. Σύμφωνα με τη Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica), «η διάνοια [του Αυγουστίνου] ήταν η χοάνη στην οποία η θρησκεία της Καινής Διαθήκης συγχωνεύτηκε απόλυτα με την πλατωνική παράδοση της ελληνικής φιλοσοφίας· και ήταν επίσης το μέσο με το οποίο το προϊόν αυτής της συγχώνευσης μεταφέρθηκε στο Χριστιανισμό του μεσαιωνικού Ρωμαιοκαθολικισμού και του αναγεννησιακού Προτεσταντισμού».
Ο Αυγουστίνος άφησε πράγματι μια κληρονομιά που έχει διαρκέσει. Αναφερόμενος στην έκταση της επιρροής που άσκησε η ελληνική φιλοσοφία στο Χριστιανικό κόσμο, ο Ντάγκλας Τ. Χόλντεν είπε: «Η Χριστιανική θεολογία συγχωνεύτηκε τόσο πολύ με την ελληνική φιλοσοφία ώστε εκείνοι τους οποίους γαλούχησε αποτελούν ένα μείγμα από εννιά μέρη ελληνικής σκέψης και ένα μέρος Χριστιανικής σκέψης».
Μερικοί λόγιοι πιστεύουν ακράδαντα ότι αυτή η φιλοσοφική επιρροή εξύψωσε τη Χριστιανοσύνη κατά τη βρεφική της ηλικία, εμπλούτισε τη διδασκαλία της και την έκανε πιο πειστική. Συνέβη αυτό πραγματικά; Πώς και πότε άσκησε επιρροή η ελληνική φιλοσοφία; Στην πραγματικότητα, εμπλούτισε ή μόλυνε τη Χριστιανοσύνη;
Θα είναι διαφωτιστικό να ανατρέξουμε σε ορισμένες εξελίξεις που έλαβαν χώρα από τον τρίτο αιώνα Π.Κ.Χ. ως τον πέμπτο αιώνα Κ.Χ., εξετάζοντας τέσσερις παράξενους όρους: (1) «Εξελληνισμένος Ιουδαϊσμός», (2) «Εκχριστιανισμένος Ελληνισμός», (3) «Εξελληνισμένη Χριστιανοσύνη» και (4) «Χριστιανική φιλοσοφία».
«Εξελληνισμένος Ιουδαϊσμός»
Ο πρώτος όρος, «Εξελληνισμένος Ιουδαϊσμός», είναι όντως αντιφατικός. Η αρχική θρησκεία των Εβραίων, η οποία θεσπίστηκε από τον αληθινό Θεό, τον Ιεχωβά, δεν έπρεπε να μολύνεται από εσφαλμένες θρησκευτικές αντιλήψεις. (Δευτερονόμιο 12:32· Παροιμίες 30:5, 6) Εντούτοις, ευθύς εξαρχής, η καθαρότητα της λατρείας αντιμετώπισε την απειλή της διαφθοράς από τις εσφαλμένες θρησκευτικές συνήθειες και τον τρόπο σκέψης που την περιέβαλλαν—λόγου χάρη, η επιρροή από αιγυπτιακές, χαναανιτικές και βαβυλωνιακές πηγές. Δυστυχώς, ο Ισραήλ άφησε την αληθινή λατρεία του να βυθιστεί στη διαφθορά.—Κριτές 2:11-13.
Αιώνες αργότερα, όταν η αρχαία Παλαιστίνη ενσωματώθηκε στην Ελληνική Αυτοκρατορία υπό τον Αλέξανδρο τον Μέγα τον τέταρτο αιώνα Π.Κ.Χ., αυτή η διαφθορά έφτασε στο κατακόρυφο αφήνοντας πίσω της μια διαρκή και φθοροποιά κληρονομιά. Ο Αλέξανδρος πήρε Ιουδαίους στο στρατό του. Οι επαφές των Ιουδαίων με το νέο κατακτητή τους επηρέασαν βαθιά την Ιουδαϊκή θρησκευτική σκέψη. Η ιουδαϊστική εκπαίδευση διαποτίστηκε από την ελληνιστική σκέψη. Λέγεται ότι ο Αρχιερέας Ιάσων ίδρυσε ένα ελληνικό σχολείο στην Ιερουσαλήμ το 175 Π.Κ.Χ. για να προωθήσει τις ομηρικές μελέτες.
Είναι ενδιαφέρον ότι κάποιος Σαμαρείτης, ο οποίος έγραψε στο δεύτερο μισό του δεύτερου αιώνα Π.Κ.Χ., προσπάθησε να παρουσιάσει τη Βιβλική ιστορία ως ελληνιστική ιστοριογραφία. Απόκρυφα Ιουδαϊκά βιβλία, όπως η Ιουδίθ και ο Τωβίτ, στην πραγματικότητα παραπέμπουν στην ελληνική ερωτική μυθιστοριογραφία. Εμφανίστηκαν αρκετοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι οι οποίοι προσπάθησαν να συνδυάσουν την ελληνική σκέψη με την Ιουδαϊκή θρησκεία και την Αγία Γραφή.
Πρωτοστάτης αυτού του κινήματος θεωρείται ο Φίλων, ένας Ιουδαίος του πρώτου αιώνα Κ.Χ. Αυτός ιδιοποιήθηκε τα δόγματα του Πλάτωνα (τέταρτος αιώνας Π.Κ.Χ.), των Πυθαγορείων και των Στωικών. Οι Ιουδαίοι επηρεάστηκαν βαθιά από τις απόψεις του Φίλωνα. Συνοψίζοντας αυτή τη διείσδυση της ελληνικής σκέψης στον Ιουδαϊκό πολιτισμό, ο Εβραίος συγγραφέας Μαξ Ντιμόντ λέει: «Οι Ιουδαίοι λόγιοι, εξαρτισμένοι με την πλατωνική σκέψη, την αριστοτελική λογική και την ευκλείδεια επιστήμη, προσέγγισαν την Τορά με νέα εργαλεία. . . . Πρόσθεσαν στην Ιουδαϊκή αποκάλυψη τον ελληνικό τρόπο σκέψης».
Αργότερα, οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Ελληνική Αυτοκρατορία και κυρίευσαν την Ιερουσαλήμ. Αυτό άνοιξε το δρόμο για ακόμη πιο σημαντικές αλλαγές. Τον τρίτο αιώνα Κ.Χ., τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά δόγματα των διανοουμένων που προσπαθούσαν να αναπτύξουν και να συνθέσουν τις απόψεις του Πλάτωνα έλαβαν οριστική μορφή, και σήμερα είναι γνωστά στο σύνολό τους ως νεοπλατωνισμός. Αυτή η σχολή σκέψης επρόκειτο να ασκήσει βαθιά επίδραση στην αποστατική Χριστιανοσύνη.
«Εκχριστιανισμένος Ελληνισμός»
Τους πρώτους πέντε αιώνες της κοινής μας χρονολογίας, ορισμένοι διανοούμενοι προσπάθησαν να συσχετίσουν την ελληνική φιλοσοφία με την αποκαλυμμένη αλήθεια της Αγίας Γραφής. Το βιβλίο Ιστορία της Χριστιανοσύνης (A History of Christianity) δηλώνει: «Οι Χριστιανοί μεταφυσικοί έπρεπε να παρουσιάζουν τους Έλληνες των προχριστιανικών δεκαετιών ως άτομα που κατέβαλλαν σθεναρές, αλλά τυφλές, προσπάθειες να γνωρίσουν τον Θεό, επιδιώκοντας, σαν να λέγαμε, να εφεύρουν τον Ιησού μέσα από την ομιχλώδη “ατμόσφαιρα” της Αθήνας, να επινοήσουν τη Χριστιανοσύνη μέσα από το φτωχό ειδωλολατρικό μυαλό τους».
Ο Πλωτίνος (205-270 Κ.Χ.), ένας πρόδρομος αυτών των στοχαστών, ανέπτυξε ένα σύστημα που βασιζόταν κυρίως στη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα. Ο Πλωτίνος εισήγαγε την άποψη ότι η ψυχή είναι ξεχωριστή από το σώμα. Ο καθηγητής Ε. Γ. Χόπκινς είπε για τον Πλωτίνο: «Η θεολογία του . . . άσκησε σημαντική επίδραση σε εκείνους που ηγούνταν της Χριστιανικής σκέψης».
«Εξελληνισμένη Χριστιανοσύνη» και «Χριστιανική Φιλοσοφία»
Αρχίζοντας από το δεύτερο αιώνα Κ.Χ., οι «Χριστιανοί» στοχαστές έκαναν μια δυναμική προσπάθεια να προσεγγίσουν τους ειδωλολάτρες διανοουμένους. Παρά τη σαφή προειδοποίηση του αποστόλου Παύλου ενάντια στα «κενά λόγια που βεβηλώνουν ό,τι είναι άγιο» και στις «αντιλογίες της ψευδώς αποκαλούμενης “γνώσης”», τέτοιοι δάσκαλοι ενσωμάτωσαν στις διδασκαλίες τους φιλοσοφικά στοιχεία από τον ελληνιστικό πολιτισμό που τους περιέβαλλε. (1 Τιμόθεο 6:20) Το παράδειγμα του Φίλωνα φαινόταν να δείχνει ότι η Αγία Γραφή θα μπορούσε να συμφιλιωθεί με τις πλατωνικές ιδέες.—Παράβαλε 2 Πέτρου 1:16.
Ασφαλώς, το πραγματικό θύμα ήταν η αλήθεια της Αγίας Γραφής. Οι «Χριστιανοί» δάσκαλοι προσπάθησαν να δείξουν ότι η Χριστιανοσύνη εναρμονιζόταν με τον ελληνορωμαϊκό ανθρωπισμό. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και ο Ωριγένης (δεύτερος και τρίτος αιώνας Κ.Χ.) έκαναν θεμέλιο της αποκαλούμενης «Χριστιανικής φιλοσοφίας» το νεοπλατωνισμό. Ο Αμβρόσιος (339-397 Κ.Χ.), ο αρχιεπίσκοπος Μεδιολάνων, είχε «σπουδάσει την πλέον σύγχρονη ελληνική παιδεία, τόσο Χριστιανική όσο και ειδωλολατρική—κυρίως τα έργα . . . του ειδωλολάτρη νεοπλατωνιστή Πλωτίνου». Προσπάθησε να παρουσιάσει στους πολυμαθείς Λατίνους μια κλασική έκδοση της Χριστιανοσύνης. Ο Αυγουστίνος ακολούθησε το παράδειγμά του.
Έπειτα από έναν αιώνα, ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης (ο επονομαζόμενος επίσης ψευδο-Διονύσιος), ο οποίος ήταν πιθανώς Σύριος μοναχός, προσπάθησε να ενοποιήσει τη νεοπλατωνική φιλοσοφία με τη «Χριστιανική» θεολογία. Σύμφωνα με μια εγκυκλοπαίδεια, τα «συγγράμματά [του] εδραίωσαν μια συγκεκριμένη νεοπλατωνική τάση σε ένα μεγάλο τμήμα των Χριστιανικών δογμάτων και της πνευματικής ζωής του Μεσαίωνα, . . . τάση η οποία έχει επηρεάσει διάφορες πτυχές του θρησκευτικού και λατρευτικού χαρακτήρα τους μέχρι σήμερα». Τι κατάφωρη περιφρόνηση της προειδοποίησης του αποστόλου Παύλου ενάντια “στη φιλοσοφία και στην κενή απάτη σύμφωνα με την παράδοση των ανθρώπων”!—Κολοσσαείς 2:8.
Φθοροποιά και Μολυσματικά Στοιχεία
Έχει αναφερθεί ότι «οι Χριστιανοί πλατωνιστές έδιναν έμφαση στην αποκάλυψη και θεωρούσαν την πλατωνική φιλοσοφία ως το καλύτερο διαθέσιμο μέσο για την κατανόηση και την υπεράσπιση των διδασκαλιών της Γραφής και της εκκλησιαστικής παράδοσης».
Ο ίδιος ο Πλάτων ήταν πεπεισμένος για την ύπαρξη αθάνατης ψυχής. Είναι σημαντικό ότι μια από τις πλέον εξέχουσες εσφαλμένες διδασκαλίες που εισχώρησαν στη «Χριστιανική» θεολογία είναι η αθανασία της ψυχής. Η αποδοχή αυτής της διδασκαλίας δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να δικαιολογηθεί με το σκεπτικό ότι αυτό έκανε τη Χριστιανοσύνη πιο ελκυστική στις μάζες. Όταν κήρυττε στην Αθήνα, στην καρδιά του ελληνικού πολιτισμού, ο απόστολος Παύλος δεν δίδασκε το πλατωνικό δόγμα περί ψυχής. Αντίθετα, κήρυττε το Χριστιανικό δόγμα της ανάστασης, αν και πολλοί από τους Έλληνες ακροατές του δυσκολεύονταν να δεχτούν αυτά που έλεγε.—Πράξεις 17:22-32.
Σε αντίθεση με την ελληνική φιλοσοφία, οι Γραφές δείχνουν καθαρά ότι η ψυχή δεν είναι αυτό που έχει το άτομο, αλλά αυτό που είναι. (Γένεση 2:7) Κατά το θάνατο, η ψυχή παύει να υπάρχει. (Ιεζεκιήλ 18:4) Το εδάφιο Εκκλησιαστής 9:5 μας λέει: «Οι ζωντανοί γνωρίζουν ότι θα πεθάνουν· αλλά οι νεκροί δεν γνωρίζουν τίποτα απολύτως ούτε έχουν πια απολαβή, επειδή η ενθύμηση για αυτούς έχει ξεχαστεί». Το δόγμα της αθανασίας της ψυχής δεν διδάσκεται στην Αγία Γραφή.
Μια άλλη απατηλή διδασκαλία σχετιζόταν με τη θέση του προανθρώπινου Ιησού, την αντίληψη ότι ήταν ίσος με τον Πατέρα του. Το βιβλίο Η Εκκλησία των Τριών Πρώτων Αιώνων (The Church of the First Three Centuries) εξηγεί: «Η δοξασία της Τριάδας . . . προήλθε από μια πηγή εντελώς ξένη προς τις Ιουδαϊκές και Χριστιανικές Γραφές». Ποια ήταν αυτή η πηγή; Η δοξασία «αναπτύχθηκε και εμφυτεύτηκε στη Χριστιανοσύνη μέσω των ενεργειών των Πατέρων που είχαν πλατωνικό τρόπο σκέψης».
Πράγματι, καθώς κυλούσε ο χρόνος και οι Πατέρες της Εκκλησίας επηρεάζονταν ολοένα και περισσότερο από το νεοπλατωνισμό, οι Τριαδιστές κέρδιζαν έδαφος. Η νεοπλατωνική φιλοσοφία του τρίτου αιώνα τούς έδωσε φαινομενικά τη δυνατότητα να συμβιβάσουν το ασυμβίβαστο—να κάνουν κάποιον τριαδικό Θεό να μοιάζει με έναν μοναδικό Θεό. Μέσω φιλοσοφικών συλλογισμών ισχυρίζονταν ότι τρία πρόσωπα μπορούσαν να είναι ένας Θεός και παράλληλα να διατηρούν την ατομικότητά τους!
Εντούτοις, η αλήθεια της Αγίας Γραφής δείχνει ότι μόνο ο Ιεχωβά είναι ο Παντοδύναμος Θεός, ο Ιησούς Χριστός είναι ο κατώτερος δημιουργημένος Γιος Του και το άγιο πνεύμα είναι η ενεργός Του δύναμη. (Δευτερονόμιο 6:4· Ησαΐας 45:5· Πράξεις 2:4· Κολοσσαείς 1:15· Αποκάλυψη 3:14) Η δοξασία της Τριάδας ατιμάζει τον μόνο αληθινό Θεό και δημιουργεί σύγχυση στους ανθρώπους, στρέφοντάς τους μακριά από έναν Θεό που είναι για αυτούς ακατάληπτος.
Άλλο ένα θύμα της νεοπλατωνικής επιρροής στο Χριστιανικό τρόπο σκέψης ήταν η βασισμένη στην Αγία Γραφή ελπίδα της χιλιετίας. (Αποκάλυψη 20:4-6) Ο Ωριγένης ήταν γνωστός ως επικριτής των χιλιαστών. Γιατί εναντιωνόταν τόσο πολύ σε αυτή την καλά θεμελιωμένη Γραφική δοξασία όσον αφορά τη χιλιετή διακυβέρνηση του Χριστού; Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια (The Catholic Encyclopedia) απαντάει: «Εφόσον οι δοξασίες του στηρίζονταν στο νεοπλατωνισμό . . . , [ο Ωριγένης] δεν μπορούσε να συμπαραταχθεί με τους χιλιαστές».
Η Αλήθεια
Καμία από τις παραπάνω εξελίξεις δεν είχε σχέση με την αλήθεια. Αυτή η αλήθεια είναι το σύνολο των Χριστιανικών διδασκαλιών όπως περιέχονται στην Αγία Γραφή. (2 Κορινθίους 4:2· Τίτο 1:1, 14· 2 Ιωάννη 1-4) Η Αγία Γραφή είναι η μία και μοναδική πηγή αλήθειας.—Ιωάννης 17:17· 2 Τιμόθεο 3:16.
Ωστόσο, ο εχθρός του Ιεχωβά, της αλήθειας, του ανθρωπίνου γένους και της αιώνιας ζωής—ο Σατανάς ο Διάβολος, ο «ανθρωποκτόνος» και ο «πατέρας του ψέματος»—έχει χρησιμοποιήσει ποικίλες και ύπουλες μεθόδους προκειμένου να νοθεύσει αυτή την αλήθεια. (Ιωάννης 8:44· παράβαλε 2 Κορινθίους 11:3.) Ανάμεσα στα πιο ισχυρά μέσα που έχει χρησιμοποιήσει είναι οι διδασκαλίες των ειδωλολατρών Ελλήνων φιλοσόφων—οι οποίες στην πραγματικότητα αντικατοπτρίζουν τις δικές του σκέψεις—σε μια προσπάθεια να αλλοιώσει το περιεχόμενο και το χαρακτήρα των Χριστιανικών διδασκαλιών.
Αυτός ο αφύσικος συγκερασμός της Χριστιανικής διδασκαλίας με την ελληνική φιλοσοφία αποτελεί απόπειρα νόθευσης της Γραφικής αλήθειας, με σκοπό να μειωθεί η δύναμη και η έλξη που ασκεί στους πράους, ειλικρινείς και ευδίδακτους εκζητητές της αλήθειας. (1 Κορινθίους 3:1, 2, 19, 20) Εκτός αυτού, μολύνει τις αγνές, κρυστάλλινες Βιβλικές δοξασίες, καθιστώντας δυσδιάκριτη τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ αλήθειας και ψεύδους.
Σήμερα, υπό την κατεύθυνση της Κεφαλής της εκκλησίας, του Ιησού Χριστού, η αληθινή Χριστιανική διδασκαλία έχει αποκατασταθεί. Επίσης, οι ειλικρινείς εκζητητές της αλήθειας μπορούν πολύ εύκολα να αναγνωρίσουν την αληθινή Χριστιανική εκκλησία από τους καρπούς της. (Ματθαίος 7:16, 20) Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι πρόθυμοι και επιθυμούν βαθιά να βοηθήσουν τέτοια άτομα να βρουν τα ανόθευτα νερά της αλήθειας και να «κρατήσουν γερά» την κληρονομιά της αιώνιας ζωής που προσφέρει ο Πατέρας μας, ο Ιεχωβά.—Ιωάννης 4:14· 1 Τιμόθεο 6:19.
[Εικόνα στη σελίδα 11]
Αυγουστίνος
[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 10]
Ελληνικό κείμενο: Από το βιβλίο Αρχαίοι Έλληνες Συγγραφείς: Πλάτωνος Φαίδων, 1957, Ιωάννης Ν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα· Πλάτων: Musei Capitolini, Roma