Ολιβετάν—«Ο Ταπεινός, Ασήμαντος Μεταφραστής» της Γαλλικής Γραφής
Ήταν 13 Σεπτεμβρίου 1540. Η αστυνομία έκανε έρευνα στο σπίτι του Κολάν Πελάνκ. Σε ένα μυστικό δωμάτιο, ανακάλυψαν κάποια ύποπτα έγγραφα, μεταξύ αυτών και ένα μεγάλο βιβλίο. Στη δεύτερη σελίδα ήταν γραμμένο: «Π. Ρομπέρ Ολιβετανός, ο ταπεινός, ασήμαντος μεταφραστής». Επρόκειτο για μια Αγία Γραφή των Βαλδένσιων! Ο Κολάν Πελάνκ συνελήφθη, καταδικάστηκε ως αιρετικός και κάηκε ζωντανός.
ΕΚΕΙΝΗ την εποχή στη Γαλλία, όπως και αλλού στην Ευρώπη, η Καθολική Εκκλησία καταδίωκε τους Μεταρρυθμιστές προσπαθώντας να ξεριζώσει τις «ύπουλες» διδασκαλίες τους. Ένας Μεταρρυθμιστής, ο δυναμικός Γκιγιόμ Φαρέλ, ήταν αποφασισμένος να μεταστρέψει το γαλλόφωνο κόσμο στις απόψεις του Μαρτίνου Λούθηρου, πρωταγωνιστή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Ο Φαρέλ, που καταγόταν από την επαρχία Ντοφινέ της νοτιοανατολικής Γαλλίας, ήξερε ότι η έντυπη ύλη ήταν σημαντικό όπλο στη μάχη των ιδεών. Για να φέρει σε πέρας την αποστολή του, χρειαζόταν αποθέματα φυλλαδίων και πραγματειών, καθώς και Γραφές. Ποιος, όμως, θα χρηματοδοτούσε ένα τέτοιο εγχείρημα; Ο Φαρέλ στράφηκε στους Βαλδένσιους, μια ανεξάρτητη θρησκευτική ομάδα αφοσιωμένη στο κήρυγμα της Γραφής.
Σύνοδος στο Σανφοράν
Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1532, οι Βαλδένσιοι μπαρμπ (πάστορες) συγκάλεσαν μια σύνοδο στο Σανφοράν, ένα χωριουδάκι κοντά στο Τορίνο της Ιταλίας. Επί αρκετά χρόνια, οι Βαλδένσιοι είχαν επαφές με τους ηγέτες της Μεταρρύθμισης. Γι’ αυτό, προσκάλεσαν στη σύνοδο τον Φαρέλ και μερικούς άλλους. Ήθελαν να μάθουν αν οι διδασκαλίες τους συμφωνούσαν με αυτές που κήρυτταν ο Λούθηρος και οι οπαδοί του.a
Στο Σανφοράν, η ρητορική δεινότητα του Φαρέλ αποδείχτηκε πειστική. Όταν οι Βαλδένσιοι μπαρμπ τού έδειξαν τις παλιές χειρόγραφες Γραφές τους στη δική τους διάλεκτο, εκείνος τους έπεισε να χρηματοδοτήσουν την εκτύπωση μιας Γραφής στη γαλλική. Αντίθετα από τη μετάφραση του Λεφέβρ ντ’ Ετάπλ το 1523, η οποία βασιζόταν στη λατινική, η νέα μετάφραση θα γινόταν από το εβραϊκό και το ελληνικό κείμενο. Αλλά ποιος ήταν σε θέση να κάνει αυτή την εργασία;
Ο Φαρέλ γνώριζε τον κατάλληλο άνθρωπο. Τον έλεγαν Πιερ Ρομπέρ, αλλά ήταν γνωστός ως Ολιβετάν.b Επρόκειτο για έναν νεαρό δάσκαλο γεννημένο στην περιοχή της Πικαρδίας, στη βόρεια Γαλλία. Ο Ολιβετάν, ξάδελφος του Ιωάννη Καλβίνου, ήταν από τους πρώτους Μεταρρυθμιστές και αξιόπιστο άτομο. Επίσης, είχε μελετήσει επιμελώς τις γλώσσες της Γραφής επί αρκετά χρόνια στο Στρασβούργο.
Όπως ο Φαρέλ και πολλοί άλλοι, έτσι και ο Ολιβετάν είχε καταφύγει στην Ελβετία. Οι φίλοι του τον παρακαλούσαν να αναλάβει τη μετάφραση. Εκείνος, αφού αρνήθηκε επανειλημμένα, τελικά δέχτηκε να μεταφράσει τη Γραφή «σύμφωνα με την εβραϊκή και την ελληνική γλώσσα στη γαλλική». Παράλληλα, οι Βαλδένσιοι συνεισέφεραν 500 από τις 800 χρυσές κορώνες που απαιτούνταν για την εκτύπωση—ολόκληρη περιουσία!
Η Κουρούνα και το Αηδόνι
Στις αρχές του 1534, ο Ολιβετάν απομονώθηκε στις Άλπεις και άρχισε να εργάζεται τριγυρισμένος από τους «σιωπηλούς δασκάλους» του, τα βιβλία του. Κάθε σύγχρονος λόγιος θα ζήλευε τη βιβλιοθήκη του, η οποία περιλάμβανε μεταφράσεις της Γραφής στη συριακή, στην ελληνική και στη λατινική, ραβινικά σχολιολόγια, γραμματικές της χαλδαϊκής και πολλά άλλα βιβλία. Το σπουδαιότερο ήταν ότι ο Ολιβετάν διέθετε κάποια έκδοση του πρωτότυπου εβραϊκού κειμένου της Γραφής η οποία είχε τυπωθεί εκείνη την εποχή στη Βενετία.
Ο Ολιβετάν βάσισε την απόδοσή του για την κοινώς αποκαλούμενη Καινή Διαθήκη στο γαλλικό κείμενο του Λεφέβρ ντ’ Ετάπλ, μολονότι σε πολλές περιπτώσεις έλαβε υπόψη και το ελληνικό κείμενο του Ολλανδού λογίου Έρασμου. Συχνά αποφάσιζε ποια λέξη θα χρησιμοποιούσε έχοντας ως στόχο την αποδυνάμωση του Καθολικισμού. Για παράδειγμα, προτίμησε τον όρο «μυστικό» αντί για τον όρο «μυστήριο» και τον όρο «εκκλησία» αντί για τον όρο «ναός».
Όσον αφορά αυτό που πολλοί ονομάζουν Παλαιά Διαθήκη, ο Ολιβετάν ήταν αποφασισμένος να αποδώσει το πρωτότυπο εβραϊκό κείμενο κατά λέξη. Έλεγε αστειευόμενος ότι το να μεταφράζει κάποιος το εβραϊκό κείμενο στη γαλλική ήταν σαν «να μαθαίνει στο μελωδικό αηδόνι να κρώζει όπως η βραχνή κουρούνα»!
Στο εβραϊκό κείμενο, ο Ολιβετάν συνάντησε χιλιάδες φορές το θεϊκό όνομα με τη μορφή του Τετραγράμματου. Επέλεξε να το μεταφράσει «Ο Αιώνιος», μια έκφραση που έγινε μεταγενέστερα κοινή στις γαλλικές Προτεσταντικές μεταφράσεις της Γραφής. Σε αρκετές περιπτώσεις, όμως, επέλεξε την απόδοση «Ιεχωβά», όπως στο εδάφιο Έξοδος 6:3.
Είναι εντυπωσιακό ότι στις 12 Φεβρουαρίου 1535, ύστερα από περίπου μόλις έναν χρόνο, ο μεταφραστής ανήγγειλε την ολοκλήρωση του έργου του! Εφόσον, όπως παραδέχτηκε, είχε «ήδη σηκώσει για πολύ καιρό ολομόναχος αυτόν το ζυγό [της μετάφρασης]», προφανώς το έτος 1534/1535 αποτέλεσε το αποκορύφωμα μιας συνεχιζόμενης, επίπονης διαδικασίας. «Έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα», είπε με μετριοφροσύνη ο μεταφραστής. Το μόνο που απέμενε τώρα ήταν η εκτύπωση της πρώτης γαλλικής Γραφής η οποία είχε μεταφραστεί με τις πρωτότυπες γλώσσες υπόψη.
Στο Εργαστήριο του Πιρό
Τώρα εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο Πιερ ντε Βινγκλ, ο επονομαζόμενος Πιρό Πικάρ, φίλος του Φαρέλ και Μεταρρυθμιστής τυπογράφος. Όταν η Καθολική Εκκλησία τον έδιωξε από τη Λυών, εγκαταστάθηκε στο Νεσατέλ της Ελβετίας, το 1533. Με χρήματα των Βαλδένσιων, άρχισε να τυπώνει πολλά «ανατρεπτικά» έντυπα. Για παράδειγμα, στο εργαστήριό του τυπώθηκαν τοιχοκόλλητες ανακοινώσεις κατά της Θείας Λειτουργίας, μερικές από τις οποίες έφτασαν ως τον Φραγκίσκο Α΄, τον Καθολικό βασιλιά της Γαλλίας.
Ο ντε Βινγκλ έθεσε και πάλι τα πιεστήριά του σε λειτουργία—αυτή τη φορά για να τυπώσει Γραφές! Για την επίσπευση της διαδικασίας, τέσσερα ή πέντε άτομα εργάζονταν σε καθένα από τα δύο πιεστήρια, τοποθετώντας τα τυπογραφικά στοιχεία και τυπώνοντας τα φύλλα. Τελικά, «το έτος 1535, την 4η ημέρα του Ιουνίου», ο ντε Βινγκλ υπέγραψε τη σελίδα του τυπογράφου στη Γραφή του Ολιβετάν. Στον πρόλογό του, ο μεταφραστής αφιέρωσε το έργο του στους δύστυχους πιστούς οι οποίοι ήταν «συντετριμμένοι και καταβαρημένοι» από «μάταιες παραδόσεις».
Το τελικό αποτέλεσμα αποδείχτηκε αντάξιο όλων των προσδοκιών. Το ωραίο και απλό γαλλικό κείμενο, το οποίο αναδείκνυαν οι ευανάγνωστοι και κομψοί γοτθικοί χαρακτήρες, σχημάτιζε δύο στήλες και χωριζόταν σε κεφάλαια και παραγράφους. Οι περιθωριακές σημειώσεις μαρτυρούν ότι ο μεταφραστής ήταν σπουδαίος λόγιος. Το έργο είναι επίσης εμπλουτισμένο με εισαγωγικά σχόλια, παραρτήματα, πίνακες και ποιήματα. Στο τέλος του τόμου, μια σύντομη ομοιοκατάληκτη ακροστιχίδα αποκαλύπτει ότι «οι Βαλδένσιοι, κήρυκες του Λόγου του Θεού, έδωσαν αυτόν το θησαυρό στα χέρια του λαού».
Αριστούργημα . . . και Αποτυχία
Το έργο του Ολιβετάν, που υπήρξε άλλοτε αντικείμενο χλευασμού, αναγνωρίζεται σήμερα ομόφωνα ως πραγματικά αριστουργηματικό λόγιο έργο. Επιπλέον, το κείμενό του αποτέλεσε τη βάση για τις Προτεσταντικές μεταφράσεις της Γραφής επί τρεις αιώνες.
Μολονότι τυπώθηκαν περίπου χίλια αντίτυπα της Γραφής του Ολιβετάν, δεν πουλήθηκαν πολλά, αφενός επειδή δεν υπήρχε δίκτυο διανομής, αφετέρου δε επειδή εκείνη την εποχή η ίδια η γαλλική γλώσσα άλλαζε ταχύτατα. Εκτός αυτού, ένας ογκώδης τόμος βάρους 5 κιλών δεν ήταν ό,τι καλύτερο για τους περιοδεύοντες κήρυκες ή για όσους διάβαζαν στα κρυφά.
Παρότι ένα αντίτυπο είχε φτάσει μέχρι το σπίτι του Κολάν Πελάνκ στη Γαλλία, όπως αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, η Γραφή του Ολιβετάν αποτέλεσε στην ουσία εμπορική αποτυχία. Το 1670, σχεδόν ενάμιση αιώνα αργότερα, υπήρχε ακόμη απούλητο ένα αντίτυπο σε κάποιο βιβλιοπωλείο της Γενεύης.
«Ανώνυμος από Πουθενά»
Αφού επιτέλεσε την αποστολή του, ο Ολιβετάν πέρασε και πάλι στην αφάνεια. Χρησιμοποιώντας πλαστά ονόματα, αναθεώρησε την Καινή Διαθήκη του και τμήματα της Παλαιάς Διαθήκης. Επίσης, αφοσιώθηκε στο άλλο πάθος του—τη διδασκαλία. Όντας στοχαστικός εκπαιδευτικός, επιμελήθηκε εκ νέου το έργο του Διδασκαλία των Παιδιών (Instruction des enfans), ένα βιβλίο για νεαρά άτομα που περιείχε ηθικά διδάγματα και αποτελούσε αναγνωστικό της γαλλικής βασισμένο εξ ολοκλήρου στις Γραφές. Ανάμεσα στα ψευδώνυμα που υιοθέτησε ήταν και το Μπελισέμ ντε Μπελιμακόμ, που σημαίνει «Ανώνυμος από Πουθενά».
Ο Ολιβετάν πέθανε το 1538, λίγο πάνω από τα 30 του, ενδεχομένως στη Ρώμη. Ελάχιστοι σήμερα γνωρίζουν τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε αυτός ο νεαρός λόγιος από την Πικαρδία στην κυκλοφορία της γαλλικής Γραφής. Το όνομά του σπάνια εμφανίζεται σε λεξικά, ή και καθόλου. Αυτό πιθανότατα θα προτιμούσε και ο «ταπεινός, ασήμαντος μεταφραστής» Λουί Ρομπέρ, ο επονομαζόμενος Ολιβετάν!
[Υποσημειώσεις]
a Για πληροφορίες σχετικά με το πώς οι Βαλδένσιοι αφομοιώθηκαν από τη Μεταρρύθμιση, βλέπε Σκοπιά 15 Μαρτίου 2002, σελίδες 20-23.
b Το κανονικό του όνομα ήταν Λουί Ρομπέρ, αλλά υιοθέτησε ως μικρό όνομα το Πιερ. Το παρωνύμιο Ολιβετάν, από τη γαλλική λέξη olive που σημαίνει «ελιά», μπορεί να σχετίζεται με το πολύ ελαιόλαδο που χρησιμοποιούσε ώστε να έχει φως κατά την πολύωρη εργασία του.
[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 18]
Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse /Photo: Stefano Iori
[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 19]
Left photo: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix / Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris
Center and right: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris
[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 20]
Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris