بخش دوم—کتاب مقدس چگونه به دست ما رسیده است؟
هر چه بیشتر سوخت در تودهٔ آتش می‌ریختند شعله‌های آن بیشتر سر به آسمان می‌کشید. اما این آتش آتشی معمولی نبود. آتش این حریق شدید را با افکندن کتاب مقدس در آن روشن نگاه می‌داشتند در حالی که کشیش‌ها و اسقف‌های اعظم به تماشا ایستاده بودند. اما اسقف لندن با خریدن کتاب‌های مقدس به قصد نابودی آنها، ناخواسته به مترجم آن ویلیام تیندل کمک مالی کرد تا نسخه‌های بیشتری از آن چاپ کند!
چه عاملی باعث چنین سرسختیی از جانب طرفین مقابله بود؟ در یکی از شماره‌های قبل، ما به تاریخچهٔ انتشار کتاب مقدس تا اواخر قرون وسطی پرداختیم. در اینجا به طلوع عصری جدید می‌رسیم که در طی آن پیام و قدرت کلام خدا تأثیری عمیق بر جامعه بشری می‌گذارد.
ظهور یک پیشتاز
جان ویکلیف، یکی از محققان مورد احترام آکسفورد، دربارهٔ اعمال خلافِ کتاب مقدسِ کلیسای کاتولیک با قدرت موعظه کرده مطالبی می‌نوشت و ‹قانون خدا› یعنی کتاب مقدس را مرجع خود قرار می‌داد. او شاگردانش یعنی لولاردها را به دهکده‌های سرتاسر انگلستان گسیل داشت تا پیام کتاب مقدس را به زبان انگلیسی به کسانی که خواهان شنیدن آن بودند موعظه کنند. وی پیش از مرگش در سال ۱۳۸۴، کار ترجمهٔ کتاب مقدس را از زبان لاتین به زبان انگلیسی رایج زمان خود پایه‌گذاری کرد.
کلیسا دلایل بسیاری برای اظهار تنفر از ویکلیف در دست داشت. اولاً به این دلیل که روحانیان را به علت زیاده‌روی‌ها و اعمال خلاف اخلاقشان محکوم کرده بود. علاوه بر آن بسیاری از هواخواهان ویکلیف از آموزش‌های او برای موجه جلوه دادن شورش‌های مسلحانهٔ خود استفاده می‌کردند. روحانیان ویکلیف را حتی پس از مرگش مقصر شناختند، با وجود آنکه او هیچگاه از قیام‌های خشونت‌آمیز طرفداری نکرده بود.
اسقف اعظم، آروندِل، در طی نامه‌ای به پاپ جان بیست و سوم در سال ۱۴۱۲، به «جان ویکلیف آن مردک پست و مزاحم، و منفور، آن پسر افعی قدیمی شیطان، پیشرو و فرزندِ ضدمسیح،» اشاره کرد. سپس در اوج تقبیح و انتقاد خود نوشت: «برای آنکه خباثت خود را به حد اعلی رساند، تدبیری ریخت که ترجمهٔ جدیدی از کتب مقدس به زبان مادری فراهم آید.» بله، در واقع آنچه که رهبران کلیسا را بیش از همه به خشم آورده بود آن بود که ویکلیف می‌خواست کتاب مقدس را به زبان خود مردم در اختیارشان قرار دهد.
با این حال، تعداد محدودی از افراد بانفوذ به نوشته‌های مقدس به زبان‌های بومی دسترسی داشتند. یکی از آنها، آنِ بوهمی بود که در سال ۱۳۸۲ با پادشاه انگلستان ریچارد دوم ازدواج کرد. او ترجمه‌هایی را که ویکلیف از انجیل‌ها به زبان انگلیسی انجام داده بود در اختیار داشت و مرتباً آنها را مطالعه می‌کرد. هنگامی که ملکه شد، طرز فکر مثبت او به پیشرفت کتاب مقدس کمک کرد—حتی ورای مرزهای انگلستان. او دانشجویان دانشگاه پراگ واقع در بوهم را تشویق کرد که به آکسفورد بیایند. این دانشجویان در آکسفورد آثار ویکلیف را با اشتیاق مطالعه کردند و برخی از آنها را با خود به پراگ بردند. شهرت آموزش‌های ویکلیف در دانشگاه پراگ بعدها پشتگرمیی شد برای یان هُوس که در آن دانشگاه تحصیل کرد و عاقبت در همانجا به تدریس مشغول شد. هوس از ترجمهٔ اسلاو قدیمی، ترجمه‌ای خوانا به زبان چک تهیه کرد. تلاش‌های او سبب ترویج استفادهٔ عمومی از کتاب مقدس در بوهم و سرزمین‌های همجوار شد.
انتقام کلیسا
علت دیگر خشم روحانیان نسبت به ویکلیف و هوس آن بود که تعلیم می‌دادند اعتبار «متن ساده،»—نوشته‌های مقدس الهام شده به شکل اصلی آنها بدون یادداشت‌های اضافی—از «تفاسیر»—توضیحات مغلق سنتی که در حاشیهٔ نسخه‌های کتاب مقدس مورد پذیرش کلیسا نوشته می‌شدند—بیشتر است. آرزوی این واعظان آن بود که پیام بکر کلام خدا را در دسترس مردم عامی قرار دهند.
در سال ۱۴۱۴ هوس را در حالی که به او وعدهٔ توخالی پروانهٔ عبور داده بودند، فریب داده برای به اصطلاح دفاع از عقایدش، به شورای کاتولیک کنستانس در آلمان دعوت کردند. این شورا متشکل از ۲۹۳۳ کشیش، اسقف و کاردینال بود. هوس موافقت کرد در صورتی که نادرستی آموزش‌هایش با کمک کتاب مقدس ثابت شود، از آنها دست بردارد. برای شورا این موضوع اهمیتی نداشت. بلکه قدعلم کردن هوس در مقابل اختیار و قدرت آنان دلیل وافی و کافی بود که او را در سال ۱۴۱۵ در حالی که با صدای بلند دعا می‌کرد بسوزانند.
همان شورا در یک حرکت نهایی با صدور این حکم که استخوان‌های جان ویکلیف در انگلستان باید از خاک بیرون آورده و سوزانده شوند، او را محکوم کرده و مورد بی‌احترامی قرار دادند. این دستور به قدری نفرت‌آور بود که انجام آن تا سال ۱۴۲۸ یعنی زمانی که پاپ درخواست انجام را داد، به تعویق افتاد. اما همچون گذشته، این مخالفت بیرحمانه نیز نتوانست از غیرت عاشقان حقیقت بکاهد. بلکه بر عزم راسخ آنان برای انتشار کلام خدا افزود.
تأثیر صنعت چاپ
تا سال ۱۴۵۰، یعنی فقط سی و پنج سال پس از مرگ هوس، یوهان گوتنبرگ در آلمان شروع به چاپ با حروف متحرک کرد. نخستین کار عظیم او چاپ وولگات لاتین بود که حدود سال ۱۴۵۵ به اتمام رسید. تا سال ۱۴۹۵ کل یا قسمت‌هایی از کتاب مقدس به زبان‌های آلمانی، ایتالیایی، فرانسه، چک، هلندی، عبری، کاتالونی، یونانی، اسپانیایی، اسلاو، پرتغالی، و صرب—به همین ترتیب—به چاپ رسیدند.
دِسیدِریوس اراسموس، محقق هلندی در سال ۱۵۱۶ نخستین نسخهٔ کامل چاپ‌شدهٔ متن یونانی را تهیه کرد. آرزوی اراسموس آن بود که نوشته‌های مقدس «به همهٔ زبان‌های همهٔ مردم ترجمه شود.» با این حال، چون نمی‌خواست محبوبیت عظیم خود را از دست بدهد، خود دست بکار ترجمه نشد. اما در پی آن افراد دیگری آمدند که باشهامت‌تر بودند. یکی از افراد برجستهٔ این گروه مردی بود به نام ویلیام تیندل.
ویلیام تیندل و کتاب مقدس به زبان انگلیسی
تیندل تحصیلات خود را در آکسفورد به انجام رساند و حدود سال ۱۵۲۱ به عنوان معلم سرخانهٔ فرزندان سِر جان والش به خانهٔ او آمد. اغلب اوقات تیندل جوان بر سر سفرهٔ رنگین خانهٔ والش، با روحانیان محلی وارد بحث‌های آتشین می‌شد. او کتاب مقدس را باز می‌کرد و با کمک آیه‌های آن عقاید آنها را زیر سؤال می‌برد، و با صراحت با آنها روبرو می‌شد. با گذشت زمان، آقا و خانم والش به صحت سخنان تیندل معتقد شدند و روحانیان را هر چه کمتر دعوت می‌کردند و با اشتیاق کمتری از آنها پذیرایی می‌کردند. طبعاً این امر سبب شد که روحانیان بیش از پیش با تیندل و عقایدش سر ناسازگاری بگذارند.
یکبار در طی یک مشاجره، یکی از مخالفان مذهبی تیندل اظهار داشت: «محرومیت از شریعت خدا، یعنی کتاب مقدس، بهتر از آن است که انسان از شریعت پاپ بی‌بهره ماند.» عقیدهٔ راسخ تیندل را تصور کنید که در جواب می‌گوید: «من از پاپ و شریعتش نافرمانی می‌کنم. هر گاه عمرم وفا کند، کتاب مقدس را بیش از آنکه تو با آن آشنایی داری، به برزگر جوانی که زمین را شخم می‌زند خواهم شناسانید.» تیندل عزم خود را جزم کرده بود. او بعدها نوشت: «تجربه به من آموخته است که تا وقتی کتاب مقدس به زبان مادری عوام در مقابل دیدگانشان قرار نگیرد و آنها قادر نباشند جان کلام، تقدم و تأخر و معنای متن را مشاهده کنند، ممکن نیست که حقایق کتاب مقدس بر آنها ثابت گردد.»
در آن زمان، هیچ کتاب مقدسی به زبان انگلیسی منتشر نشده بود. از اینرو در سال ۱۵۲۳، تیندل به لندن رفت تا از اسقف تانستِل برای ترجمهٔ کتاب مقدس تقاضای جواز کند. تقاضای او رد شد و او به دنبال مقصود خود انگلستان را ترک کرد و دیگر هرگز بدانجا پا نگذاشت. در شهر کلن آلمان نخستین دفتر چاپ او مورد حمله قرار گرفت، و در حالی که تعدادی از صفحات پرارزش صحافی‌نشده را با خود برداشته بود، جان به در برد. اما در وُرمس آلمان دستکم ۳۰۰۰ نسخه از ترجمهٔ «عهد جدید» او به زبان انگلیسی به چاپ رسید. این نسخه‌ها به انگلستان فرستاده شدند و در اوایل سال ۱۵۲۶ توزیع آنها آغاز شد. برخی از این نسخه‌های کتاب مقدس بود که اسقف تانستل خریداری کرد و سوزانید، و بدین وسیله ناآگاهانه تیندل را در ادامهٔ کارش یاری کرد!
تحقیقات، درک بهتری را ممکن می‌سازند
واضح است که تیندل از کار خود لذت می‌برد. در کتاب تاریخ کمبریج کتاب مقدس آمده است، «نوشته‌های مقدس او را خوشحال و مسرور می‌ساختند، و نوعی سرعت و سرخوشی در وزن ادبی او وجود دارد که حاکی از خرسندی است.» هدف تیندل آن بود که بگذارد نوشته‌های مقدس به دقیق‌ترین و ساده‌ترین وجه ممکن با عامهٔ مردم سخن بگویند. مطالعاتش مفهوم آن دسته از کلمات کتاب مقدس را که قرن‌ها در پس اعتقادات کلیسا پنهان مانده بودند آشکار ساخت. تیندل نه از تهدید به مرگ هراس داشت نه از قلم بیرحم دشمن قدرتمندش سِر توماس مور، بلکه بی‌باکانه یافته‌های خود را در ترجمه‌اش وارد کرد.
او بجای متن لاتین از متن اصلی یونانی که اراسموس تهیه کرده بود استفاده می‌کرد و از اینرو بجای کلمهٔ «صدقه،» «محبت» را گذاشت تا معنی واژهٔ یونانی آگاپه را بهتر برساند. او همچنین بجای «کلیسا» از «جماعت،» بجای «ریاضت» از «توبه،» و بجای «کشیشان» از «پیران» استفاده کرد. (۱قرنتیان ۱۳:۱-۳؛ کولسیان ۴:۱۵، ۱۶؛ لوقا ۱۳:۳، ۵؛ ۱تیموتاؤس ۵:۱۷، تیندل ) این اصلاحات برای مقامات کلیسا و مراسم سنتی مذهبی، از قبیل اعتراف به کشیشان، بسیار کوبنده بود.
تیندل همچنین کلمهٔ «رستاخیز،» را نگاه داشت، و برزخ و هوشیاری پس از مرگ را به دلیل آنکه خلاف کتاب مقدس هستند رد کرد. او در مورد مردگان به مور نوشت: «[شما] با قرار دادن [مردگان] در آسمان، جهنم، و برزخ، استدلال‌های مسیح و پولس را که ثابت‌کنندهٔ رستاخیز هستند باطل می‌سازید.» در این باره، تیندل به متی ۲۲:۳۰-۳۲ و ۱قرنتیان ۱۵:۱۲-۱۹ ارجاع کرد. او بدرستی به این اعتقاد رسید که مردگان تا وقت رستاخیز آینده‌شان ناهوشیار باقی می‌مانند. (مزمور ۱۴۶:۴؛ جامعه ۹:۵؛ یوحنا ۱۱:۱۱، ۲۴، ۲۵) این به معنای آن بود که کل مراسم دعا به مریم و «قدیسان» بیهوده است زیرا آنها در حالت ناهوشیاری نه می‌توانند چیزی بشنوند، نه وساطت کنند.
تیندل دست به ترجمهٔ نوشته‌های مقدس عبرانی می‌زند
تیندل در سال ۱۵۳۰، اسفار پنجگانه یعنی پنج کتاب اول نوشته‌های مقدس عبرانی را به چاپ رسانید. بدین ترتیب او نخستین کسی بود که کتاب مقدس را مستقیماً از عبری به انگلیسی ترجمه کرد. او همچنین نخستین مترجمی بود که نام یَهُوَه را بکار برد. محقق لندنی، دیوید دَنی‌یِل می‌نویسد: «شکی نیست که خوانندگان تیندل از آشکار شدن نام خدا بشدت حیرت کردند.»
تیندل برای آنکه متنی روشن و واضح ارائه دهد، برای یک واژهٔ عبری معادل‌های مختلفی در زبان انگلیسی بکار برد. با وجود این با دقت ساختار دستوری عبری را رعایت کرد. در نتیجه قدرت ایجاز زبان عبری حفظ شده است. او خود گفت: «خصوصیات زبان عبری هزار بار بیشتر با انگلیسی توافق دارد تا با لاتین. طریقهٔ گفتار در هر دو یکی است؛ لذا در بسیاری از موارد کافیست که جمله را فقط کلمه به کلمه به انگلیسی برگردانی و بس.»
این روش اساساً تحت‌اللفظی، ترجمهٔ تیندل را با اصطلاحات عبری آرایش داد. برخی از آنها به احتمال زیاد در نظر خوانندگانی که آنها را برای نخستین بار می‌خواندند، عجیب و نو جلوه می‌کردند. اما سرانجام مردم بقدری با کتاب مقدس خو گرفتند که بسیاری از این اصطلاحات حالا دیگر جزء زبان انگلیسی بشمار می‌آیند. به عنوان مثال می‌توان از اصطلاحاتی چون، «مردی موافق دل خود» ( ۱سموئیل ۱۳:۱۴)، «فصح،» را نام برد. از آن مهمتر، خوانندگان کتاب مقدس به زبان انگلیسی، با طرز فکر عبرانی آشنایی پیدا کرده و نوشته‌های الهام‌شدهٔ مقدس را بهتر درک می‌کردند.
کتاب مقدس و تیندل ممنوع می‌شوند
مردم از فکر اینکه بتوانند کتاب مقدس را به زبان خود بخوانند به وجد آمده بودند. انگلیسی‌ها همهٔ نسخه‌هایی را که مخفیانه و زیر پوشش بسته‌های لباس یا کالای دیگر وارد انگلستان شده بود، خریداری کردند. در این بین، روحانیان دریافتند که اگر کتاب مقدس صاحب‌اختیار مطلق شمرده شود، مقام آنان به طور حتم به خطر خواهد افتاد. از اینرو، وضعیت برای این مترجم و هوادارانش بیش از پیش بحرانی و مرگبار شد.
تیندل که کلیسا و دولت از تعقیب او دست برنمی‌داشتند، در شهر آنْتوِرپِن واقع در بلژیک پنهانی به کار خود ادامه داد. با این حال دو روز در هفته را به کاری که برایش حکم تفریح داشت می‌پرداخت—موعظه به پناهندگان دیگر انگلیسی، بینوایان و بیماران. او بیشتر امکانات مالی خود را در این راه صرف می‌کرد. پیش از آنکه بتواند نیمهٔ دوم نوشته‌های مقدس عبرانی را ترجمه کند، مردی انگلیسی به لباس دوست و در ازای پول به او خیانت کرد. تیندل در سال ۱۵۳۶، در شهر ویل‌وورد بلژیک در حالی که باحرارت این سخنان را بر لب داشت: «خدایا، چشمان پادشاه انگلستان را بگشای!» اعدام شد.
در سال ۱۵۳۸، پادشاه هانری هشتم به دلایل شخصی فرمان داد که در همهٔ کلیساهای انگلستان کتاب مقدس گذاشته شود. با اینکه از تیندل تجلیلی به عمل نیامد، اما ترجمه‌ای که برای این کار انتخاب شد در اصل ترجمهٔ او بود. بدین ترتیب اثر تیندل بقدری مورد توجه و علاقه قرار گرفت که «پایه‌گذار ماهیت اصلی اغلب ترجمه‌های بعدی [کتاب مقدس به زبان انگلیسی] شد.» (تاریخ کتاب مقدس، کمبریج) نود درصد ترجمهٔ تیندل مستقیماً وارد ترجمهٔ کینگ جیمز چاپ سال ۱۶۱۱ شد.
دسترسی آزادانه به کتاب مقدس برای سرزمین انگلستان تغییر عظیمی بود. بحث‌های مربوط به کتاب مقدس در کلیساها بقدری شور و حرارت داشت که بعضی اوقات باعث اختلال در مراسم کلیسا می‌شد! «سالمندان خواندن می‌آموختند تا بتوانند شخصاً کلام خدا را بخوانند و کودکان به همراه بزرگترها به آن گوش فرا می‌دادند.» (تاریخچهٔ فشردهٔ کتاب مقدس به زبان انگلیسی) در طی این دوران میزان توزیع کتاب مقدس در کشورها و زبان‌های دیگر اروپایی نیز افزایش عظیمی یافت. لکن جنبش مربوط به کتاب مقدس در انگلستان، ابعاد جهانی یافت. چگونه چنین شد؟ و اکتشافات و تحقیقات چه تأثیری بر کتاب مقدسی که امروز در دست ماست داشته‌اند؟ این سرگذشت را در مقالهٔ بعدی که آخرین مقاله از این سری است به پایان می‌رسانیم.
[تصویر در صفحهٔ ۲۰]
«عهد جدید» تیندل چاپ ۱۵۲۶—تنها نسخهٔ کامل شناخته‌شده‌ای که از شعله‌های آتش در امان ماند
[سطر اعتبار
The British Library Board ©
[نمودار/تصاویر در صفحهٔ ۲۰، ۲۱]
(برای دیدن شکل صحیح به نشریه رجوع شود)
تاریخ‌های مهم در انتقال کتاب مقدس
دوران ما
کتاب مقدس ویکلیف آغاز شد (قبل از سال ۱۳۸۴)
۱۴۰۰
هُوس در سال ۱۴۱۵ اعدام شد
گوتنبرگ—چاپ نخستین کتاب مقدس حدود سال ۱۴۵۵
۱۵۰۰
نخستین ترجمه‌های چاپی به زبان‌های دیگر
متن یونانی اراسموس سال ۱۵۱۶
«عهد جدید» تیندل سال ۱۵۲۶
اعدام تیندل سال ۱۵۳۶
هانری هشتم فرمان می‌دهد که در کلیساها کتاب مقدس گذاشته شود سال ۱۵۳۸
۱۶۰۰
ترجمهٔ کینگ جیمز ۱۶۱۱
[تصاویر]
هانری هشتم
تیندل
هوس
ویکلیف