کلام خدا تا به ابد استوار می‌ماند
«کلام خدای ما تا ابدالآباد استوار خواهد ماند.»—اشعیا ۴۰:۸.
۱. الف) در اینجا منظور از «کلام خدای ما» چیست؟ (ب) چگونه می‌توان وعده‌های انسان را با وعده‌های خدا مقایسه کرد؟
بشر مستعد است به وعده‌های مردان و زنان نامی اعتماد کند. این وعده‌ها هر چقدر هم که در نظر مردمی که در آرزوی زندگیی بهتر هستند دل‌پسند بیایند، در مقایسه با کلام خدا، گلهای پژمرده بیش نیستند. (مزمور ۱۴۶:۳، ۴) بیش از ۲۷۰۰ سال پیش، یَهُوَه خدا به اِشَعْیا نبی الهام کرد که بنویسد: «تمامئ بشر گیاه است و همگئ زیبائی‌اش گُل صحرا. . . . گیاه خُشک شد و گُل پژمرده گردید لیکن کلام خدای ما تا ابدالآباد استوار خواهد ماند.» (اشعیا ۴۰:۶، ۸) این «کلام» استوار چیست؟ این کلام اظهار مقاصد خدا است. امروزه این «کلام» کتباً در کتاب مقدس در دسترس ما قرار دارد.—۱پطرس ۱:۲۴، ۲۵.
۲. یَهُوَه در مقابل چه طرز فکر و اعمالی کلام خود را در مورد اسرائیل و یهودا تحقق بخشید؟
۲ مردمی که در زمان اسرائیل باستان زندگی می‌کردند درستی مطالبی را که اشعیا نگاشته بود دیدند. یَهُوَه از طریق انبیای خود پیشگویی کرد که نخست، پادشاهیِ ده سِبط اسرائیل، سپس پادشاهیِ دو سِبط یهودا به تبعید برده خواهند شد، زیرا به او به طور فاحشی بی‌وفایی کرده‌اند. (ارمیا ۲۰:۴؛ عاموس ۵:۲، ۲۷) آنها انبیای یَهُوَه را آزار و شکنجه دادند و حتی به قتل رساندند، طوماری را که محتوی پیام هشداردهندهٔ خدا بود سوزاندند، و برای آنکه این پیشگویی به تحقق نپیوندد برای دریافت کمک نظامی به مصر روی آوردند، ولی با وجود همهٔ اینها کلام یَهُوَه نافرجام نماند. (ارمیا ۳۶:۱، ۲، ۲۱-۲۴؛ ۳۷:۵-۱۰؛ لوقا ۱۳:۳۴) بعدها، وعدهٔ خدا در خصوص برگرداندن باقی‌ماندهٔ یهودیان نادم به سرزمینشان تحققی چشمگیر داشت.—اشعیا باب ۳۵.
۳. الف) بخصوص کدام یک از وعده‌های نوشته شده بدست اشعیا برای ما جالب می‌باشد؟ ب) از کجا اطمینان داریم که اینها پیش خواهند آمد؟
۳ یَهُوَه همچنین از طریق اشعیا پیشگویی کرد که به وسیلهٔ مسیح بر بشر حکمرانیی عادلانه برقرار خواهد شد، انسان از گناه و مرگ خلاصی خواهد یافت، و زمین به بهشت مبدل خواهد شد. (اشعیا ۹:۶، ۷؛ ۱۱:۱-۹؛ ۲۵:۶-۸؛ ۳۵:۵-۷؛ ۶۵:۱۷-۲۵) آیا این پیشگویی‌ها هم تحقق خواهد یافت؟ بدون هیچ شک و شبهه‌ای! ‹خدا دروغ نمیتواند گفت.› او این کلام نبوی خود را برای منفعت ما مکتوب گردانده، و کاری کرده است که به طور یقین و مسلم این کلام حفظ شود.—تیطس ۱:۲؛ رومیان ۱۵:۴.
۴. اگرچه نسخه‌های اصلی کتاب مقدس حفظ نشده‌اند، چگونه می‌توان گفت کلام خدا «زنده» است؟
۴ یَهُوَه نسخه‌های دست‌نوشتهٔ اصلیی را که کاتبان دوران باستان در آنها این نبوتها را نگاشته بودند حفظ نکرد. اما «کلام» او یعنی اظهار مقصود وی، ثابت کرد که کلامی زنده می‌باشد. مقصود او بدون هیچ مقاومتی به پیش می‌رود، و در عین حال افکار باطنی و انگیزه‌های افرادی که زندگیشان تحت تأثیر آن قرار گرفته است آشکار می‌شود. (عبرانیان ۴:۱۲) بعلاوه، شواهد تاریخی نشانگر آنند که خود حفظ و نگهداری و ترجمهٔ نوشته‌های الهام‌شده، خواست و عنایت الهی بوده است.
تلاشهایی برای موقوف کردن آن
۵. الف) پادشاه اَرامی چه اقدامی در جهت نابودی نوشته‌های مقدس الهام‌شدهٔ عبرانی کرد؟ ب) چرا در کار خود موفق نشد؟
۵ بارها و بارها، حکمرانان در جهت نابود کردن نوشته‌های الهام‌شده کوشیده‌اند. در سال ۱۶۸ ق.د.م.، آنتیوخوس اپیفانس، پادشاه اَرامی در معبدی که به یَهُوَه وقف شده بود مذبحی برای زئوس بنا نمود. او همچنین به جستجوی ‹کتب تورات› پرداخت و آنها را به آتش کشید و حکم اعدام کسانی را که این نوشته‌ها را در اختیار داشتند صادر کرد. با وجود اینکه نسخه‌های بسیاری را در اورشلیم و یهودیه به آتش کشید، نتوانست کاملاً این نوشته‌ها را موقوف کند. در آن زمان مهاجران یهودی در بسیاری از سرزمینها پراکنده بودند، و هر کنیسه مجموعه‌ای از طومارها را در اختیار داشت.—با اعمال ۱۳:۱۴، ۱۵ مقایسه شود.
۶. الف) چه اقدام گسترده‌ای برای نابودی نوشته‌های مقدسی که مسیحیان اولیه از آنها استفاده می‌کردند صورت گرفت؟ ب) نتیجه این کار چه بود؟
۶ در سال ۳۰۳ د.م. امپراتور روم، دیوکلِتیانوس نیز به همین ترتیب اعلام کرد که مکان‌های گردهمایی مسیحیان با خاک یکسان شوند و همچنین ‹نوشته‌ها در آتش افکنده شوند.› این نابودی و تخریب ده سال ادامه یافت. با وجود جور و ستم توان‌فرسا، نه دیوکلِتیانوس توانست مسیحیت را پایمال کند، نه خدا این اجازه را به مأموران امپراتور داد که بتوانند کل نسخه‌های حتی یک بخش از کلام الهام‌شده‌اش را نابود کنند. لکن عکس‌العمل مخالفان در مقابل کار توزیع و موعظهٔ کلام خدا، انگیزهٔ دل ایشان را برملا ساخت. اینان خود را در میان افرادی قرار دادند که شیطان کورشان کرده و در پی اجرای خواستهای او هستند.—یوحنا ۸:۴۴؛ ۱یوحنا ۳:۱۰-۱۲.
۷. الف) در اروپای غربی چه کوششی در جهت سرکوب کردن کار توزیع معرفت کتاب مقدس انجام گرفت؟ ب) نتیجه‌ای که از ترجمه و توزیع کتاب مقدس عاید شد چه بود؟
۷ کوشش در جهت سرکوب کردن کار توزیع معرفت کتاب مقدس شکل‌های دیگری نیز به خود گرفته است. وقتی زبان لاتین از ردهٔ زبانهای رایج خارج شد، در اینجا نه حاکمان مشرک، بلکه کسانی که ادعای مسیحیت می‌کردند—یعنی پاپ گرگوری هفتم (۱۰۷۳-۱۰۸۵) و پاپ اینوسنت سوم (۱۱۹۸-۱۲۱۶)—بودند که به طور فعالانه در مقابل ترجمهٔ کتاب مقدس به زبانهای عامهٔ مردم به مخالفت برخاستند. در سال ۱۲۲۹، هیئت کاتولیک روم در تولوز فرانسه در تلاشی به منظور سرکوب کردن مخالفت علیه اختیارات کلیسا، حکمی صادر کرد که طبق آن عوام نباید کتاب مقدس را به زبانهای رایج در اختیار داشته باشند. دادگاههای تفتیش عقاید تشکیل شدند تا با خشونت تمام این حکم را به اجرا گذارند. با این حال، طی ۴۰۰ سال دادگاههای تفتیش عقاید، دوستداران کلام خدا در پایان، کل کتاب مقدس را به ۲۰ زبان و تعداد دیگری از گویش‌های مختلف ترجمه کرده و نسخه‌های چاپی آن را به جریان انداخته بودند و همچنین ترجمهٔ بخش بزرگی از کتاب مقدس را به ۱۶ زبان دیگر به اتمام رسانده بودند.
۸. طی قرن نوزدهم، در روسیه در خصوص کار ترجمه و توزیع کتاب مقدس چه رخ داد؟
۸ تنها کلیسای کاتولیک روم نبود که کوشش می‌کرد کتاب مقدس را از دسترس عوام خارج سازد. در اوان قرن نوزدهم پاوسکی، پرفسور دانشکدهٔ الهیات شهر سنت پترزبورگ انجیل متی را از یونانی به روسی ترجمه کرد. دیگر کتب نوشته‌های یونانی مسیحی نیز به روسی ترجمه و پاوسکی سردبیری آنها را به عهده گرفت. این نسخه‌ها بطور گسترده‌ای توزیع شدند تا اینکه در سال ۱۸۲۶ کلیسا با حیله و نیرنگ تزار را بر آن داشت که انجمن کتاب مقدس روسیه را تحت مدیریت «سینود مقدسِ» کلیسای ارتدوکس روسیه قرار دهد که متعاقب این اقدام کلیسا موفق به متوقف کردن فعالیتهای این انجمن شد. بعدها، پاوسکی نوشته‌های مقدس عبرانی را از زبان عبری به روسی ترجمه کرد. در همین هنگام، ماکاریوس رئیس یکی از دِیرهای کلیسای ارتدکس نیز نوشته‌های مقدس عبرانی را از عبری به روسی برگرداند. هر دوی آنان به خاطر کوشش‌شان در این راه توبیخ شده، ترجمه‌هایشان نیز در کلیسا بایگانی شدند. کلیسا با قاطعیت در صدد بود که کتاب مقدس را به زبان قدیمی اسلاو حفظ کند، زبانی که عامهٔ مردم در آن زمان نه می‌توانستند آن را بخوانند، نه به آن صحبت می‌کردند. بالاخره زمانی که دیگر نمی‌شد جد و جهد مردم را در جهت یادگیری معرفت کتاب مقدس فرونشاند، یعنی در سال ۱۸۵۶ «سنیود مقدس» کار ترجمهٔ سینودال، یا به عبارت دیگر ترجمهٔ مورد تأیید سینود را به عهده گرفت ولی در این رهنمود تلاش بر این بود که با زیرکی تمام اصطلاحات و مطالب را طوری ترتیب دهند که مطابق نظرات و نیات کلیسا باشد. بدین ترتیب، به دنبال پخش و توزیع کلام خدا، تضادی که بین ظاهر و باطن رهبران مذهبی بود و از طریق سخنان و رفتارشان آشکار می‌شد بوضوح قابل رؤیت شد.—۲تسالونیکیان ۲:۳، ۴.
محافظت از کلام در مقابل تحریف
۹. چگونه بعضی مترجمان کتاب مقدس دلباختگی خود را به کلام خدا اثبات کردند؟
۹ در میان کسانی که به ترجمه و نسخه‌برداری نوشته‌های مقدس پرداختند مردانی وجود داشتند که دلباختهٔ کلام خدا بوده تمام سعی و تلاش خود را به کار بستند تا آن را در دسترس همگان قرار دهند. ویلیام تیندل را (در سال ۱۵۳۶) به دلیل تلاش‌هایش برای نشر کتاب مقدس به زبان انگلیسی به شهادت رساندند. دادگاههای تفتیش عقاید کاتولیک، فرانطیسکو دِ انطیناس را (بعد از سال ۱۵۴۴) به جرم ترجمه و توزیع نوشته‌های یونانی مسیحی به زبان اسپانیایی، به زندان محکوم کرد. رابرت موریسن (بین ۱۸۰۷ تا ۱۸۱۸) با به خطر انداختن جان خود کتاب مقدس را به زبان چینی ترجمه کرد.
۱۰. چه مثالهایی نشان می‌دهند که تعدادی از مترجمان، تحت تأثیر عاملی غیر از عشق و محبت به کلام خدا بودند؟
۱۰ اما لازم به توضیح است که بعضی مواقع نسخه‌برداران و مترجمان تحت تأثیر عاملی غیر از عشق و محبت به کلام خدا بوده‌اند. به این چهار مثال دقت کن: (۱) سامِریان در رقابت با معبد اورشلیم، معبدی در کوه جَرِزِّیم بنا نمودند. برای صحه گذاشتن بر این امر، کتاب خروج را در باب بیستم آیه هفده پِنتاتوک یا اسفار پنجگانهٔ سامِریان تحریف کردند. حکمی که به آن اضافه شد جزو دیکالوگ یا ده فرمان قرار گرفت، بدین مضمون که مذبحی در کوه جَرِزِّیم بنا گردد و قربانی در آن گذرانده شود. (۲) شخصی که برای نخستین بار کتاب دانیال را برای نسخهٔ سپتواجینت (سبعینی) به یونانی ترجمه کرد، با آزادی کامل در آن دخل و تصرف به عمل آورد. او اظهاراتی را در آن دخیل ساخت که به نظر وی متن عبرانی را توجیه می‌کند و یا آن را بهبود می‌بخشد. این شخص همچنین جزئیاتی را که فکر می‌کرد برای خواننده قابل قبول نیست حذف کرد. هنگام ترجمهٔ نبوت مربوط به زمان حضور مسیح در کتاب دانیال ۹:۲۴-۲۷، او در تاریخ آن دست برد، به آن چیزهایی اضافه کرد، کلماتی را جابجا کرد، و همهٔ اینها احتمالاً به این منظور که این نبوت بتواند جنبش مکابیان را تأیید کند. (۳) در قرن چهارم د.م. ظاهراً یکی از مدافعان سرسخت عقیدهٔ تثلیث، در رساله‌ای به زبان لاتین، این کلمات را اضافه کرد: «در آسمان، پدر، کلمه، و روح‌القدس؛ و این سه یک هستند،» به گونه‌ای که به نظر می‌آمد این کلمات نقل‌قولی است از ۱یوحنا ۵:۷. بعدها این جمله در متن دست‌نوشتهٔ کتاب مقدس به زبان لاتین گنجانده شد. (۴) در فرانسه لوئی سیزدهم (۱۶۱۰-۱۶۴۳) به ژاک کُربَن اختیار داد تا برای مقابله با تلاشهای پروتستان‌ها، کتاب مقدس را به زبان فرانسه ترجمه کند. با این غایت، کُربَن با گنجاندن مطالبی در بافت متن دست برد، اضافه کردن عبارت «قربانی مقدس عشاء ربانی» به اعمال ۱۳:۲ از آن جمله است.
۱۱. الف) با وجود عدم صداقت بعضی مترجمان، کلام خدا چگونه استوار ماند؟ ب) چه تعداد دست‌نوشتهٔ باستانی بر مطالبی که در اصل کتاب مقدس می‌باشد گواهی می‌دهند؟ (کادر ملاحظه شود.)
۱۱ یَهُوَه نه مانع این دستکاری در کلامش شد و نه این دستکاری‌ها مقصودهایش را تغییر داد. این تحریف کردن‌ها چه نتیجه‌ای داشت؟ اضافه کردن جملاتی مربوط به کوه جَرِزِّیم مذهب سامِریان را وسیله‌ای در دست خدا برای برکت انسانها نساخت. بالعکس، گواه این واقعیت بود که اگر چه سامریان مدعی بودند که اسفار پنجگانه بخشی از اعتقادات مذهبی آنان را تشکیل می‌دهد، ولی نباید برای آموزش حقیقت به این مذهب اطمینان کرد. (یوحنا ۴:۲۰-۲۴) تحریف نسخهٔ سپتواجینت (سبعینی) نیز مانع آمدن مسیح در زمانی که دانیال نبی نبوت کرده بود نشد. علاوه بر این، با اینکه سپتواجینت (سبعینی) در قرن اول استفاده می‌شد، شواهد نشانگر آنند که یهودیان عادت داشتند در کنیسه‌ها این آیه‌ها را به زبان عبری بشنوند. در نتیجه وقتی که زمان به تحقق پیوستن این نبوت نزدیک شد، «قوم مترصّد می‌بودند.» (لوقا ۳:۱۵) تحریف ۱یوحنا ۵:۷ برای اثبات تثلیث و اعمال ۱۳:۲ برای صحه گذاشتن بر آیین عشاء ربانی، حقیقت را تغییر نداد. اما در این بین مچ متقلبان کاملاً باز شد. منبع عظیمی که از دست‌نوشته‌های کتاب مقدس به زبان اصلی موجود است این امکان را فراهم می‌کند که صحت و اعتبار هر ترجمه‌ای را بررسی کنیم.
۱۲. الف) بعضی مترجمان چه تغییرات جامعی در کتاب مقدس به وجود آوردند؟ ب) نتیجهٔ این کارشان تا چه حد مؤثر بود؟
۱۲ کوشش‌های دیگری نیز در جهت تغییر نوشته‌های مقدس صورت گرفتند که تنها به تغییر چند آیه محدود نمی‌شدند. هدف از این کوشش‌ها حمله به هویت خدای حقیقی بود. ماهیت و وسعت این تغییرات خود گواهی است آشکار بر اینکه از منبعی بس تواناتر از هر انسان یا سازمان انسانی تأثیر پذیرفته است؛ بله اینها تأثیر نفوذ دشمن بزرگِ یَهُوَه، شیطان ابلیس است. مترجمان و نسخه‌برداران تسلیم در برابر این تأثیر—بعضی با اشتیاق تمام و بعضی با اکراه—شروع کردند به پاک کردن نام شخصی خدا، یَهُوَه از کلام الهام‌شدهٔ وی، نامی که هزاران بار در آن تکرار شده است. از همان آغاز، در ترجمه‌هایی از عبری به یونانی، لاتین، آلمانی، انگلیسی، ایتالیایی و هلندی و زبانهای دیگر، نام الهی را یا کاملاً حذف کردند و یا فقط در چند محل باقی گذاشتند. این نام را از نسخه‌های نوشته‌های یونانی مسیحی نیز بیرون آوردند.
۱۳. چرا کوشش‌های گسترده‌ای که در زمینهٔ تحریف کتاب مقدس صورت گرفتند نتوانستند نام خدا را از حافظهٔ بشر پاک کنند؟
۱۳ با این حال، این نام باعظمت از حافظهٔ بشر پاک نشد. در ترجمه‌هایی از عبرانی به اسپانیایی، پرتقالی، آلمانی، انگلیسی، فرانسه و بسیاری زبانهای دیگر، نام شخصی خدا با صداقت تمام حفظ شد. در قرن شانزدهم، نام شخصی خدا در برخی از ترجمه‌های عبری نوشته‌های یونانی مسیحی دوباره ظاهر گشت؛ همینطور در قرن هجدهم به زبان آلمانی؛ و سپس در قرن نوزدهم به زبان کروات و انگلیسی. با وجود اینکه افراد در صدد کنار گذاشتن نام خدا هستند، وقتی ‹روز یَهُوَه› بیاید، خدا اعلام کرده است ‹امّتهای بسیار خواهند دانست که من یَهُوَه هستم.› این مقصود که خدا اعلام کرده است بی‌ثمر نخواهد ماند.—۲پطرس ۳:۱۰؛ حزقیال ۳۸:۲۳؛ اشعیا ۱۱:۹؛ ۵۵:۱۱.
پیامی که به چهار گوشهٔ جهان راه می‌یابد
۱۴. الف) تا قرن بیستم، کتاب مقدس به چند زبان اروپایی چاپ شد و با چه نتیجه‌ای؟ ب) تا پایان سال ۱۹۱۴ کتاب مقدس به چند زبان آفریقایی در دسترس افراد بود؟
۱۴ تا طلوع قرن بیستم، کتاب مقدس به ۹۴ زبان اروپایی زیر چاپ رفته بود. این امر آماده‌باشی بود برای شاگردان کتاب مقدس در این بخش از جهان، به این دلیل که وقایعی تکان‌دهنده و جهانی با پایان یافتن دوران ملل بیگانه در سال ۱۹۱۴ پیش می‌آمدند، و البته پیش آمدند! (لوقا ۲۱:۲۴) پیش از پایان سال تاریخ‌ساز ۱۹۱۴ صرف‌نظر از استفادهٔ گسترده‌ای که از ترجمه‌های انگلیسی، فرانسه و پرتقالی در آفریقا صورت می‌گرفت، کل کتاب مقدس یا بخش‌هایی از آن به ۱۵۷ زبان آفریقایی انتشار یافت. بنابراین شالودهٔ آموزش آزادی روحانی از طریق حقیقت کتاب مقدس به افراد متواضع و افتاده‌دل در بسیاری قبایل و گروههای قومیی که در این نقطه از جهان زندگی می‌کنند بنا نهاده شد.
۱۵. با شروع ایام آخر، گسترش کتاب مقدس به زبانهای موجود در کل قارهٔ آمریکا تا چه حد بود؟
۱۵ زمانی که دنیا قدم به روزهای آخر که وقوع آنها پیشگویی شده بود گذاشت، کتاب مقدس به طور گسترده‌ای در کل قارهٔ آمریکا در اختیار همگان بود. مهاجران اروپایی آن را به زبانهای مختلف خود به آنجا برده بودند. برنامهٔ مفصل و جامعی برای تعلیم کتاب مقدس به راه افتاده بود، از آن جمله سخنرانی‌های عمومی و همچنین توزیع وسیع نشریاتی مربوط به کتاب مقدس که شاگردان بین‌المللی کتاب مقدس (نام قدیم شاهدان یَهُوَه) آن را انتشار می‌دادند. به علاوه، چاپ کتاب مقدس به ۵۷ زبان دیگر به وسیلهٔ انجمن‌های کتاب مقدس در حال انجام بود تا نیاز افراد ملل مختلف را در نیمکرهٔ غربی بر طرف کند.
۱۶، ۱۷. الف) در هنگام شروع موعظهٔ جهانی، کتاب مقدس تا چه وسعتی در اختیار مردم قرار داشت؟ ب) چگونه کتاب مقدس واقعاً ثابت کرد کتابی استوار و بانفوذ می‌باشد؟
۱۶ وقتی زمان آن فرا رسید که قبل از آنکه ‹انتها بیاید› موعظهٔ جهانی بشارت صورت پذیرد، کتاب مقدس برای ساکنان آسیا و جزایر اقیانوس آرام پدیده‌ای نوظهور به شمار نمی‌آمد. (متی ۲۴:۱۴) تا آن زمان کتاب مقدس به ۲۳۲ زبان ویژهٔ این بخش از جهان ترجمه شده بود. این ترجمه‌ها گاهی شامل کل کتاب مقدس، اکثر اوقات نوشته‌های مقدس یونانی مسیحی، و در بعضی موارد تنها یکی از کتابهای آیات مقدس بودند.
۱۷ واضح است که استوار ماندن کتاب مقدس صرفاً به این خاطر نیست که به صورت شیئی در موزه قرار بگیرد. کتاب مقدس در بین تمام کتابهای موجود، از همه بیشتر به زبانهای مختلف ترجمه شده و میزان توزیع آن از هر کتاب دیگری وسیعتر بوده است. هماهنگ با گواه عنایت الهی، مطالب ثبت‌شده در این کتاب به تحقق می‌پیوستند. همچنین آموزش‌ها و روحی که در پس آن است اثری پایدار در زندگی افراد سرزمینهای مختلف می‌گذارد. (۱پطرس ۱:۲۴، ۲۵) لیکن هم‌اکنون ما در انتظار تحققی عظیمتر هستیم — تحققی بسیار عظیمتر.
آیا به یاد می‌آوری؟
◻ «کلام خدای ما» که استوار می‌ماند چیست؟
◻ چه سعی و کوششی در جهت محدود کردن کتاب مقدس صورت گرفت، و نتیجهٔ آن چه بود؟
◻ چگونه خلوص کتاب مقدس حفظ شد؟
◻ چگونه ثابت شد که اظهار مقاصد خدا کلامی زنده می‌باشد؟
[کادر در صفحهٔ ۲۰]
آیا واقعاً مطالب اصل کتاب مقدس را می‌دانیم؟
حدود ۶۰۰۰ دست‌نوشته از نوشته‌های عبرانی، پشتوانهٔ مضمون مطالب نوشته‌های مقدس عبرانی می‌باشند. تاریخ معدودی از این نسخه‌ها به دوران پیش از مسیحیت برمی‌گردد. حداقل ۱۹ دست‌نوشته از کل نوشته‌های مقدس عبرانی موجود است که متعلق به دورهٔ قبل از اختراع چاپ با حروف متحرک است. به علاوه، ۲۸ ترجمه به زبانهای مختلف از آن زمان در دست است.
حدود ۵۰۰۰ نسخهٔ دست‌نویس از نوشته‌های یونانی مسیحی فهرست شده‌اند. قدمت یکی از این نسخه‌ها به پیش از سال ۱۲۵ د.م. برمی‌گردد، یعنی فقط چند سال پس از نگارش نسخهٔ اصلی آن. تکه‌های به جای مانده دیگری موجود هستند که حتی قبل از این تاریخ تحریر شده‌اند. ده تا نوزده نسخهٔ کامل با حروف اونشال، از ۲۲ کتاب از ۲۷ کتاب الهام‌شده، موجود است. کتاب مکاشفه از کتاب مقدس دارای کمترین تعداد دست‌نوشته‌های کامل به خط اونشال است، از این کتاب سه نسخهٔ دست‌نوشته در دست است. تاریخ یکی از دست‌نوشته‌های کامل نوشته‌های یونانی مسیحی به قرن چهارم د.م. برمی‌گردد.
هیچ کتاب کهنی برای اثبات گفته‌هایش چنین دریایی از مدرک و گواه قدیمی در اختیار ندارد.