Na Ka Dina Me Baleti Jisu

NONA rogoca oti mai vei iratou na nona yapositolo o Jisu na nodra nanuma na tamata me baleti koya, a tarogi iratou: “Ia dou sa kaya se ko cei koi au?” E volatukutukutaka na Kosipeli i Maciu na nona isaunitaro na yapositolo o Pita: “Oi kemuni na Karisito, na Luve ni Kalou bula.” (Maciu 16:15, 16) E vakatale ga kina na nodra vakasama na tani. O Nacanieli, e dua a qai yaco e muri me nona yapositolo, a kaya vei Jisu: “Vakavuvuli, koi kemuni na Luve ni Kalou, koi kemuni na nodra Tui na Isireli.” (Joni 1:49) A cavuta o Jisu na bibi ni nona itavi: “Oi au na sala, kei na vu-ni-dina, kei na vu-ni-bula; sa sega ni torovi Tamaqu walega e dua na tamata, e na vukuqu ga.” (Joni 14:6) Vuqa na gauna, e vakatokai koya me “Luve ni Kalou.” (Joni 5:24, 25; 11:4) Qai tokona oqori ena nona veicakacaka mana, kei na nodra vakaturi sara mada ga na mate.

Yavutaki Vinaka Beka na Vakatitiqa?

Eda na nuitaka rawa beka na ivakamacala ena Kosipeli me baleti Jisu? Era vakaraitaka beka na ka dina me baleti Jisu? E tukuna o Frederick F. Bruce, na parofesa sa takali, a dua na kenadau ni ivakamacala kei na vakadiloi ni iVolatabu ena University of Manchester mai Igiladi: “E sega ni ka rawarawa me vakayagataki na itukutuku makawa me vakadinadinataki vakamatailalai na dina ni dua na ivola e se volai ena gauna makawa, na iVolatabu se ivola cava ga. Ia, ke sa vakadeitaki ga ni rawa ni vakabauti o koya a vola sa rauta oya; sa macala ni veika matailalai e volai oya era dina kece. . . . Era ciqoma na Veiyalayalati Vou na lotu Vakarisito me ‘ka tabu’ me kua ni vakawaleni na rai oya.”

Nona dikeva oti na veika e vakatitiqataki kina o Jisu ena Kosipeli, a vola o James R. Edwards, na parofesa ni lotu mai na Jamestown College, North Dakota, e Mereke: “Eda vakadeitaka ni a taqomaki e levu na ivakadinadina yaga ni ka dina me baleti Jisu ena Kosipeli. . . . Na vuna ga e vakamacalataki Jisu kina na Kosipeli ena sala oya baleta ni a vakadina oya na ivalavala i Jisu. E taqomaka voli na Kosipeli ena yalodina na rai a biuta koto o Jisu vei iratou na nona imuri, ni a talai dina mai vua na Kalou qai tu vua na dodonu me vakatokai na Luve ni Kalou kei na Dauveiqaravi.”a

Vakasaqarai o Jisu

Vakacava na veika e sega ni vakaivolatabu e cavuti me baleti Jisu? Ena raici vakacava? Era cavuti Jisu vakalevu na dauvolaivola me vakataki Tacitus, Suetonius, Josephus, Pliny the Younger, kei na so tale. E kaya na New Encyclopædia Britannica (1995) me baleti ira: “Ena gauna e liu, na veitukutuku yadudua oqo e vakadinadinataka ni o ira sara mada ga na dau saqati ira na lotu Vakarisito era sega ni vakatitiqataka na itukutuku i Jisu, a veiletitaki oqo ena imatai ni gauna qai sega ni yavutaki vinaka ni cava na ika18, ena loma ni ika19, kei na itekitekivu ni ika20 ni senitiuri.”

E ka ni rarawa, ni o ira na vuku ena gauna oqo, ena nodra vaqara “na ka dina” se na “itukutuku” i Jisu, era vunia kina na kena itukutuku dina ena levu ni nodra vatavatairalago, vakatitiqa kei na vakasama e sega na kena yavu. Ena dua na yasana, era beitaki nira buli itukuni ena nodra vakacalai iratou na vola na Kosipeli. Nodra via rogo e so ra qai vinakata me kilai na yacadra ena vuku ni dua na ivakavuvuli vou, era calata kina mera dikeva vakayalomatua na ivakadinadina me baleti Jisu. Nira cakava oqori, era raici “Jisu” ena nodra vakasama ga vakavuku.

Ke ra via kilai koya, era na kunea ga ena iVolatabu na ka dina me baleti Jisu. E kaya o Luke Johnson, na parofesa ni Veiyalayalati Vou, e vakavulica tale ga na itekitekivu ni lotu Vakarisito ena Candler School of Theology mai Emory University, ni vuqa na vakadidike me baleti Jisu e sega ni duavata kei na ivakavuvuli ni iVolatabu. E kaya, de vinaka me dikevi mada na ivakarau ni bula ena gauna i Jisu, na nodra itovo na tamata, na kena veika vakapolitiki, kei na nodra itovo vakavanua. Ia, e tomana, ke ra kila mada ga na vuku se o cei o Jisu “e sega ga ni duavata kei na ka dina me baleti koya ena iVolatabu,” ni “vakabibitaki ga kina vakalevu na nona itovo o Jisu,” nona itukutuku, kei na nona ilesilesi me iVakabula. O koya gona, na cava sara mada na itovo dina kei na itukutuku i Jisu?

Na Ka Dina me Baleti Jisu

Na Kosipeli​—e va na ivolaitukutuku vakaivolatabu ni bula i Jisu​—e boroya na iyaloyalo ni dua na turaga dau veikauaitaki. E uqeti Jisu na veinanumi kei na loloma me vakabulai ira kina na tauvimate, mataboko, kei na mate tale e so. (Maciu 9:36; 14:14; 20:34) A ‘vutugu qai tagi’ o Jisu ena gauna e mate kina na nona itokani o Lasarusa kei na nona raica na nodrau lolosi na ganena. (Joni 11:32-36) E vakamacalataka na Kosipeli na duidui ivakarau ni yalo i Jisu​—nona lomana na turaga tauvi vukavuka, marautaka na nodratou rawaka na nona tisaipeli, cudruvi ira na daunilawa tawaveinanumi, qai rarawataki Jerusalemi ena nona cakitaka na Mesaia.

Na nona dau veivakabulai o Jisu e dau vakabibitaka vakavuqa na ivakarau ni bula i koya e vakabulai: “Sa vakabulai iko na nomu vakabauta.” (Maciu 9:22) A vakacaucautaki Nacanieli ni “dua na Isireli botoboto,” ena nona kaya: “Sa sega vua na veivakaisini!” (Joni 1:47, VV) Era a nanuma e so ni sa rui sivia tale na nona yalovinaka e dua na marama, a tokoni koya o Jisu ena nona kaya ni na tukuni na ka e cakava na marama oqo me kena idivi. (Maciu 26:6-13) A vakadinadinataka tale ga o koya ni dua na itokani dina qai dau kauaitaki ira na nona imuri, ‘ena nona lomani ira ina iotioti.’​—Joni 13:1; 15:11-15.

E vakamacalataka tale ga na Kosipeli ni o Jisu e dau biuti koya ena kedra ituvaki e vuqa e dau sotava. Ni veitalanoa kei na marama ena ikeliwai, e dua na qasenilotu ena were, se dua na dauqoli ena batiniwai, e dau tara sara ga na lomadra. E vuqa era vakaraitaka sara ga na lomadra vua ni oti ga na nona tekivuna o Jisu na veitalanoa. E kila vinaka na ka me tukuna me tadola kina na waniveivosaki. Ena gauna i Jisu, era sega ni dau torovi rawarawa na vakailesilesi, ia o Jisu e dau rawarawa nira torovi koya na tamata. Era taleitaka na tiko kei Jisu; era sega ni rere na maliwai koya. Era sega ni rere na torovi koya na gone, qai gauna e vakayagataki ira kina me ivakaraitaki, a sega ni lai vakaduri ira tu ga ena matadratou na nona itisaipeli ia ‘a keveti’ ira sara tale ga. (Marika 9:36; 10:13-16) Io, na Kosipeli e vakamacalataki Jisu me dua na tamata e dau veidreti na nona ivalavala, yaco mera via rogoca tiko ga kina na nona ivakamacala momona na tamata me tolu na siga.​—Maciu 15:32.

Nona uasivi o Jisu a sega ni lai veivakalewai kina vakasivia se qaciqacia qai sega tale ga ni lai vakacolasau kina vei ira na sega ni uasivi kei ira na tamata sucu ivalavala ca era a bula vata qai dau vunau tale ga vei ira. (Maciu 9:10-13; 21:31, 32; Luke 7:36-48; 15:1-32; 18:9-14) E sega ni dau namaka vakasivia o Jisu na ka. E sega tale ga ni dau vakaikuritaka na nodra icolacola na tamata. Ia, e tukuna: “Dou lako mai vei au, koi kemudou vakaaduaga sa oca . . . ka’u na vakacegui kemudou.” Eratou raici koya na nona tisaipeli me “yalomalua ka yalomalumalumu”; e rawarawa na nona ivua, qai mamada na nona icolacola.​—Maciu 11:28-30.

E sega ni vakabekataki na dina ni ivolatukutuku ena Kosipeli ni vakamacalataka na bula i Jisu. Ena sega ni rawarawa vei iratou na le va na tamata me ratou vola na itukutuku buli me baleta e dua na turaga vakairogorogo me qai tautauvata na nodratou italanoa ena nodratou dui vola yadua. Ena vaka ga na nodratou na sega ni rawata na le va na dauvolaivola, me ratou vakamacalataka e dua na tamata qai tautauvata na ka eratou raica vua ke a sega ni bula dina na tamata oya.

E vakavure vakasama na ka a taroga na daunitukutuku makawa o Michael Grant: “Ni laurai na Kosipeli e boroya na iyaloyalo ni dua na cauravou musudonu, ia e veimaliwai vinaka kei ira na veimataqali yalewa, okati kina o ira na yalewa e sega ni vinaka nodra itovo ni bula, sega ni douvaki ira vakasivia, se ivalavala vakatani se me madualaki ira. Ena veigauna kece e laurai vua na itovo rakorako, e rawa vakacava oya?” Na vuna ga ni a bula dina na tamata oya qai bulataka sara ga na ka e tukuna na iVolatabu.

Na Ka Dina me Baleti Jisu kei na Nomu Gauna Nimataka

E sega ni tukuni wale ga ena iVolatabu na itukutuku dina ni bula i Jisu e vuravura, e cavuti tale ga kina na nona bula ni bera ni mai bula vakatamata na Luve ni Kalou e dua bauga sa vakatubura, “ka sa ulu ni veika buli kece ga.” (Kolosa 1:15, VV) Ena ruanaudolu na yabaki sa oti, a tokitaka kina na bula i Luvena vakalomalagi na Kalou ina katonigone ni dua na goneyalewa Jiu e se bera ni taratagane me mai sucu kina vakatamata. (Maciu 1:18) Ena gauna ni nona cakacaka vakaitalatala e vuravura, a kacivaka voli o Jisu na Matanitu ni Kalou me inuinui ga ni bula leqaleqa ni kawatamata, qai vakavulica vei iratou na nona itisaipeli me ratou tomana tiko ga na cakacaka vakavunau oqo.​—Maciu 4:17; 10:5-7; 28:19, 20.

Ena ika14 ni Naisani (rauta na 1 Epereli), 33 S.K., a vesu kina o Jisu, veilewaitaki, tau vua na itotogi, qai vakamatei ena veibeitaki vakailasu. (Maciu 26:18-20,Mt 26:48–27:50) A mate o Jisu me ivoli, me sereki ira kina na kawatamata vakabauta mai na kedra ituvaki ivalavala ca qai dolava na sala ni bula tawamudu vei ira era cakacakataka na nodra vakabauti koya. (Roma 3:23, 24; 1 Joni 2:⁠2) Ena ika16 ni Naisani, a vakaturi o Jisu, qai oti ga vakalailai oya a lesu tale i lomalagi. (Marika 16:1-8; Luke 24:50-53; Cakacaka 1:6-9) Me vaka ga ni nona Tui digitaki o Jiova, ni sa vakaturi oti , a soli vei Jisu na dodonu kece ni veiliutaki me cakava na nona inaki taumada na Kalou vua na tamata. (Aisea 9:6, 7; Luke 1:32, 33) Io, na iVolatabu e vakamacalataki Jisu ni tiko duadua ga vua na itavi bibi ni kena na vakayacori na inaki ni Kalou.

Ena imatai ni senitiuri, era ciqomi Jisu e le vuqa ni o koya na Mesaia yalataki, se Karisito, a talai mai i vuravura me mai vakadinadinataka na dodonu ni nona veiliutaki o Jiova kei na nona mai mate me ivoli ni kawatamata. (Maciu 20:28; Luke 2:25-32; Joni 17:25, 26; 18:37) Ena gauna era sotava kina na veitusaqati kaukaua, era na sega ni uqeti na tamata mera tisaipeli i Jisu ke ra a sega ni kilai koya vinaka. Ena yaloqaqa kei na gugumatua, era doudou kina na muria na ivakaro a solia vei ira, mera “qisi ira me ra . . . tisaipeli na lewe ni veivanua kece ga.”​—Maciu 28:19, VV.

Edaidai, era le vica vata na milioni na lotu Vakarisito lomadina era kila vinaka ni sega ni itukuni o Jisu. Era ciqomi koya me Tui ni Matanitu ni Kalou e sa veiliutaki tiko mai lomalagi, e sa vakarau lewa kece na vuravura kei na kena veitaba ni cakacaka. E dua dina na itukutuku marautaki na Matanitu ni Kalou oqo baleta e yalataka ni na vakaotia na bula leqaleqa e vuravura. Era vakaraitaka ena yalodina na lotu Vakarisito dina na nodra tokona na Tui digitaki i Jiova ena nodra vunautaka ‘nai tukutuku-vinaka ni Matanitu’ ni Kalou vei ira na tani.—Maciu 24:14, VV.

O ira era tokona na ituvatuva ni Matanitu ni Kalou ena vuku i Karisito, na Luve ni Kalou bula, era na bula mera marautaka na veivakalougatataki tawamudu. Ena rawa ni nomu tale ga na veivakalougatataki oqo! Era marautaka na tabaka na ivoladraudrau oqo mera vukei kemuni mo ni kila na ka dina me baleti Jisu.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 6]

Na Ka Era Kaya e So Tale

“E noqu vakabauta dei ni dua na qasenivuli levu duadua a bau bula e vuravura o Jisu mai Nasareci. . . . Au via tukuna vei ira kece na lotu Idu, ni na qai taucoko ga na nodra bula ke ra vakabibitaka mera vulica na ivakavuvuli i Jisu.” Mohandas K. Gandhi, The Message of Jesus Christ.

“E dua na turaga e sega ni vakatauvatani rawa kei na dua tale ena taucoko vakaoti ni nona bula, vinaka na ka kece e cakava, e uasivi tale ga. A tamata ga, ia e sega ni dua e yacova na nona cecere. E sega ni dau veidabui se me a buli wale ga na kena italanoa. . . . Qai dravusakulukulu me a vatavatairalagotaki ga.” Philip Schaff, History of the Christian Church.

“Ena okati me dua na cakamana e sivi ira kece era volai tu ena Kosipeli kevaka me a vu ga mai na nodra vakasama e le vica na tamata tauvanua ena dua ga na itabatamata na veika e baleta e dua na tamata e vakatubuqoroqoro na nona ivalavala, e cecere na nona ivakavuvuli, qai veiuqeti na nona rai ni na yaco mera veitacini na matatamata kece ga.” Will Durant, Caesar and Christ.

“E dredre dina me vakabauti ni a ucu ga mai duru na nona vakaduri e dua na turaga a tu vua na kaukaua me vakamuai ira vakalotu na iwiliwili vakaitamera ni tamata e vuravura raraba. Vakabibi, ni lewe vuqa na tamata lotu era a saga mera cakava vaka kina ia e dreve kece na nodra sasaga.” Gregg Easterbrook, Beside Still Waters.

‘Niu dua na daunitukutuku makawa, au vakabauta mai vu ni lomaqu ni ka e volai ena Kosipeli era sega ni itukuni. E sega ni laurai kina na iwalewale maqosa e dau laurai ena itukuni. E levu sara na ka eda sega ni kila me baleta na bula i Jisu, ia ena sega ni vaka kina oya ke ra bulia na kena italanoa na dautukuni.’ C. S. Lewis, God in the Dock.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

E vakamacalataka na Kosipeli na duidui ivakarau ni yalo i Jisu