iTalanoa ni Nona Bula

Keitou Vulica me Keitou Vakararavi Vakatabakidua Vei Jiova

TALANOATAKA O NATALIE HOLTORF

Oqo na ka e yaco ena June ni yabaki 1945. Ena dua na siga ni vula oya, e basika mai ina neitou vale qai mai wavu tu ena mata ni neitou katuba e dua na turaga rairai vulaci. Ni kidacala o luvequ goneyalewa gone o Ruth, e kailavaka mai: “Na, e dua e tucake tu oqo e katuba!” E sega ni kila ni o koya e tucake tu mai oya o tamana, na watiqu lomani o Ferdinand. Ena rua na yabaki sa oti, ni se qai siga tolu ga na nona sucu o Ruth, e biubiu e vale o Ferdinand, e lai vesu qai kau sara ina nodra keba ni veivakararawataki na Nazi. Ni oti na gauna balavu oya, rau sa qai mai veikilai o Ruth kei tamana, keitou sa mai duavata tale vakavuvale. A levu sara na ka keirau veitalanoataka kei Ferdinand!

A SUCU o Ferdinand ena siti o Kiel, mai Jamani, ena 1909. Au sucu mai na siti o Dresden, mai Jamani tale ga, ena 1907. Era tekivu veitaratara na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era kilai kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna oya, kei na neitou vuvale niu se yabaki 12. Au biuta na lotu Evangelical niu se yabaki 19, na gauna au yalataka kina na noqu bula vei Jiova.

Ena gauna oqori sa kaimua tiko kina o Ferdinand, ni sa rawata nona vuli mai na koronivuli ni soko. Ena gauna e soko voli kina, e dau vakataroga voli se e tiko dina na Dauveibuli se sega. Ni lesu mai Jamani o Ferdinand, e lai sikovi tuakana sara, e dua na Gonevuli ni iVolatabu. E vakadeitaka rawa ena veisiko oqo ni tiko ena iVolatabu na isaunitaro e dau vaqaqa voli. E biuta na lotu Lutheran, e cegu tale ga mai na nona cakacaka vakaimua. Ni oti ga na imatai ni siga e cakacaka vakavunau kina, sa lomana sara ga me cakava na cakacaka oqo ena vo ni nona bula. Ena bogi ga oya sa yalataka kina na nona bula o Ferdinand vei Jiova. E papitaiso ena Okosita 1931.

Kaimua Dauvunau

Ena Noveba 1931, a vodo sitimanivanua o Ferdinand me gole i Necaladi me lai veivuke ena cakacaka vakavunau e kea. Ni tukuna o Ferdinand vua na tacida e qarava tiko na cakacaka ena vanua oqori ni a kaimua tu, e tukuna vua: “Keitou qara sara tiko ga e dua e vakataki iko!” E se qai redetaki ga e dua na waqa me dau kauti ira na painia (dauvunau vakatabakidua) mera lai vunau vei ira na vakaitikotiko ena bati ni uciwai ena vualiku ni vanua oya. Sa ratou tiko e lima na kaimua, ia e sega ni dua e rawa ni sokotaka na waqa. Sa mai kena kavetani sara o Ferdinand.

Ni oti e ono na vula e kerei o Ferdinand me lai painia i Tilburg, ena ceva kei Necaladi. E donuya na gauna au basika yani kina meu lai painia e Tilburg. Keirau veikilai sara kei Ferdinand. Keirau mani kerei me keirau toki i Groningen, ena vualiku. Keirau qai lai vakamau sara e kea ena Okotova 1932. Keirau honeymoon tiko ga ena vale keimami tiko kina e vica na painia ni keirau cakacaka vakapainia tiko ga!

A sucu na luve i keirau yalewa o Esther ena 1935. Dina ga ni lailai ga na neirau ilavo, ia keirau painia tiko ga. Keitou toki ina dua na vale e lailai toka ga ena dua na koro. Niu raici luvequ lailai tiko e vale, e dau lako ena cakacaka vakavunau ena siga taucoko o watiqu. Keirau veisau ena siga e tarava. Keirau cakava tiko oqo me yacova ni sa rawa me tomani keirau ena cakacaka vakavunau o Esther.

Sega ni dede sa tekivu vakilai mai na veiliutaki ca vakapolitiki e Urope. Keitou rogoca na nodra vakacacani na iVakadinadina mai Jamani, keitou namaka ni na dewa mai vei keitou na veivakacacani oqori. E sega ni macala se keitou na tudei vakacava ni sa katakata na veivakacacani. Ena 1938, a vakatabuya na matanitu o Necaladi mera veisoliyaka na painia era lako mai vanuatani na ivola vakalotu. Era vukei keitou na iVakadinadina e Necaladi me keitou cakacaka vakavunau tiko ga ena nodra dau solia vei keitou na yacadra era tataleitaki me keitou qai lai vakavulici ira ena iVolatabu.

Donuya na gauna oqo sa vakarau caka tiko kina e dua na nodra soqo ni tikina na iVakadinadina i Jiova. A sega vei keitou na ilavo me keitou vodo sitimanivanua ina vanua e caka kina na soqo, ia keitou via tiko ena soqo oya. Keitou mani vodo basikeli tiko ena tolu na siga, e dabe toka ena uli ni basikeli o Esther. Keitou dau moce vei ira na iVakadinadina era toka voleka e gaunisala. Sa dua na ka na neitou marau ni keitou mai tiko rawa ena imatai ni gauna ena soqo ni tikina oya! Na porokaramu ni soqo oya e vakaukauataki keitou ina veivakatovolei keitou vakarau sotava. E vukei keitou vakalevu me keitou vakararavi tiko ga vua na Kalou. E yaco me neitou ibole na vosa ena Same 31:6: “Ia koi au, ka’u sa vakararavi vei Jiova.”

Era Vakasasataki Keitou na Nazi

Era curuma mai na vanua o Necaladi na Nazi ena Me,1940. Sega ga ni dede, era sikovi keitou mai vakasauri na Gestapo, se ovisa vakalecaleca, ni keitou se qai wasea tiko e dua na iusausa ivola vakaivolatabu. Eratou lai vesuki Ferdinand na Gestapo ina nodratou valenivolavola liu. Ni keirau dau lai sikovi koya yani kei Esther, so na gauna era dau vakatarogi koya ra qai mokuti koya ni keirau rai tu. Era sereki Ferdinand mai vakasauri ena vula o Tiseba, ia e sega ni dede na nona sere. Ni keitou suka tiko mai vale ena dua na bogi, keitou raica ni kele volekata tiko na neitou vale na nodra motoka na Gestapo. E se dro rawa o Ferdinand ni bera ni keirau curu i vale kei Esther. Eratou waraki keitou tiko na Gestapo, ni ratou via kauti Ferdinand. Ena bogi vata ga oya, ni ratou sa lako na Gestapo, eratou mai kauti au na ovisa ni Necaladi meu lai vakatarogi tale ga. Ena siga e tarava keirau sa lai vuni toka kei Esther ena nodrau vale e dua na veiwatini erau se qai papitaiso vou, na vuvale na Norder, me rau maroroi keirau tiko.

Ni vakarau cava na Janueri 1941, rau vesu e dua na veiwatini painia erau vakaitikotiko ena dua na vale e ciri toka e wai. Ena siga e tarava, rau gole e dua na ivakatawa ni tabacakacaka kei watiqu me rau lai kauta mai e so na nodrau iyaya na veiwatini, ia ra qai saga na Gestapo mera vesuki rau. E dro rawa ena nona basikeli o Ferdinand. Ia era vesuki koya na ivakatawa ni tabacakacaka, ra qai balati koya e valeniveivesu.

Era kerei Ferdinand na tacida era raica tiko na cakacaka me sosomitaka na ivakatawa ni tabacakacaka. E kena ibalebale oqo ni na rawa ni tiko ga e vale ena tolu na siga ena dua na vula. E ka ni bolebole toka vei keirau, ia au tomana tiko ga na noqu cakacaka vakapainia. Sa qai kaukaua ga na nodra vakasaqarai ira na iVakadinadina o ira na Gestapo, oqo na vuna keitou veitokiyaki voli kina. Keitou toki vakatolu ena 1942. Keirau lai tini sara ena siti o Rotterdam, oqo e yawa sara mai na vanua e cakacaka vakavunau vuni voli kina o Ferdinand. Ena gauna oya au sa buketetaka tiko na ikarua ni luvequ. Rau kauti keirau ina nodrau vale na veiwatini na Kamp, baleta ni rau sa bala ina keba ni veivakararawataki na luvedrau tagane ruarua.

Vaqarai Keitou na Gestapo

E sucu na ikarua ni luve i keirau o Ruth, ena Julai 1943. Ena gauna e sucu kina o Ruth, a tiko kei keitou o Ferdinand me tolu na siga, oya tale ga na iotioti ni gauna me keitou raici koya kina ena nona yali tu vakabalavu. Ni oti beka ga e tolu na macawa, a vesu mai Amsterdam o Ferdinand. E kau ina nodra siteseni na Gestapo me lai vakatakilai kina. E kaukaua sara na nodra veivaqaqai na Gestapo ena nodra sagai koya me tukuna na veika e baleta na neimami cakacaka vakavunau. Ia e vakaraitaka ga o Ferdinand ni o koya e iVakadinadina i Jiova, e sega tale ga ni vakaitavi ena veika vakapolitiki. Sa duatani na nodra katakatataki Ferdinand na Gestapo, baleta ni kai Jamani qai sega ni bau curu ina mataivalu. Era kaya nira na vakamatei koya baleta nira vakatokai koya me dauvere.

Ena lima na vula e tarava, e tiko e valeniveivesu o Ferdinand, ra qai vakarerei koya tiko ni na lauvana. Ia e sega ni bau luluqa na nona yalodina vei Jiova. Na cava e vukei koya me kaukaua vakayalo tiko? Na Vosa ni Kalou, na iVolatabu. E sega ga ni vakatarai vei Ferdinand me taukena na iVolatabu, baleta ni iVakadinadina i Jiova. A vakatarai vei ira na vo ni kaivesu mera kerea e dua na iVolatabu. Mani uqeti koya na turaga erau rumu vata tiko o Ferdinand me kerea e dua na wekana me vakauta mai e dua na iVolatabu. E qai vakau mai. Ni dau talanoataka o Ferdinand na ka e yaco oqo, e dau waqa na matana ni dau kaya: “E vakacegui au dina na iVolatabu oya!”

Ena itekivu ni Janueri 1944, sa kau vakasauri o Ferdinand ina dua na keba ni veivakararawataki e Necaladi. E vinaka sara vua na nona tokitaki oqo baleta ni lai toka vata kei ira e 46 tale na iVakadinadina. Niu rogoca na vanua e sa kau kina, e dua na ka na noqu marau baleta niu sa qai kila ni se bula tiko!

Vunau Tiko ga ena Keba ni Veivakararawataki

E dredre sara na bula ena keba oya. Era kana vakaca, e taratara sui na batabata qai sega na nodra isulu katakata. E bibi sara na mate ni tilotilo e lai tauvi Ferdinand. Ni oti e dua na voleni dede ena dua na siga batabata, e gole sara o koya i valeniwai. E vakatarai ga vei ira e toka na nodra ivakarau ni katakata ena 40 na dikiri celsius se sivia mera curu. Ia e sega ni vakatarai vei Ferdinand me cegu baleta ni toka na ivakarau ni nona katakata ena 39 na dikiri celsius! E tukuni vua me lesu me lai cakacaka. Nira lomani koya e so na nona itokani, era qai dau vunitaki koya ena loma ni dua na gauna ena vanua katakata me rawa kina ni bau katakata. E qai vukei koya na kena sa katakata mai na draki. Ni kau mai na kedra kakana e so na mataveitacini, era veiwaseyaka vei ira na tacidra. Oqo e vakavuna me kaukaua tale mai o Ferdinand.

Ni bera ni vesu o watiqu, sa dau nona ivakarau tu ga me dau vunau, e tomana tiko ga nona vakamacalataka na veika e vakabauta ena gauna sa tu kina ena keba ni veivakararawataki. Era dau veiwalitaki koya na ovisa ni valeniveivesu ena vuku ni tikinisulu lokaloka e tolu na tutuna, se purple triangle, na kedra ivakatakilakila na iVakadinadina. Ia e dau vakayagataka o Ferdinand na gauna vaka oqori me vakamacala kina vei ira. Era dau vunau tiko ga na mataveitacini ena bareki era tiko tale ga kina na iVakadinadina. Era taroga tiko na mataveitacini, ‘Ena rawa vakacava meda vunau tale ga vei ira e so tale na kaivesu?’ Era walia tale na ovisa ni valeniveivesu na leqa oqo. Era walia vakacava?

Era vunitaka tiko na mataveitacini e so na ivola vakaivolatabu kei na 12 na iVolatabu. Dua na siga era kunea e so na ivola na ovisa, ia era sega ni kila rawa se o cei e taukena. Ra mani nanuma kina na ovisa mera sa kua ni tiko vata ena dua na keba na iVakadinadina. Sa ra qai totogitaki na mataveitacini mera toki ina veibareki era tiko kina na kaivesu era sega ni iVakadinadina. Era vakaroti tale ga mera dabe vata kei ira era sega ni iVakadinadina ena gauna ni kana. Era marautaka sara ga na ivakaro oqo. Ra sa qai cakava sara ga na mataveitacini na ka era gadreva voli, oya mera vunau vakalevu vei ira na vo ni kaivesu.

Susuga Duadua na Luve i Keirau

Keitou se tiko ga kei rau na luvequ yalewa e Rotterdam. E taratara sui sara ga na vulaililiwa ni 1943/44. Ena daku ga ni neitou vale era tiko kina na dakai dauvana waqavuka era vakayagataka tiko na sotia ni Jamani. Ena mata ni neitou vale e toka mai kina na toba o Waal era dau taketetaka toka mai na waqavuka ni mataivalu cokovata. E vanua rerevaki dina meda vuni toka kina. Qai kuria oqori na leqa ni kakana. Sa qai kaukaua ga na neitou vakararavi vei Jiova.​​—Vosa Vakaibalebale 3:​5, 6.

E vukei keitou o Esther, ni se qai yabaki walu, me dau lai laini toka ena vanua e vakarautaki kina na kakana se talo mai kina na suvu. Dau vakalevu ni gauna e qai yaco yani kina, sa sega na kakana. Ena dua na gauna e se baci lai vaqara kakana tu kina, sa ra vakalutu bomu mai na waqavuka. Sa dua na ka na noqu taqaya niu rogoca na kacabote ni bomu, ia e sega ni tukuni rawa na noqu marau ni sa basika mai o koya, e sega ni bau mavoa, qai kauta tale ga mai e so na waka ni kau e dau vakayagataki me suka. Sega ni bera na noqu taroga, “Na cava e yaco?” E sauma ga mai vakamalua: “Ni lutu na bomu, au cakava sara na ka e dau tukuna vei au o Ta, ‘davo toka ga ena qele, qai masu tiko.’ E yaga sara!”

Ni balebale vakajamani na noqu vosa, a rawa ga vei Esther me lai volivoli tu ga mai vakalalai. Eratou lialiaci na sotia ni Jamani, ratou mani vakatarogi Esther. Ia e sega ni tukuni keitou. Au vakavulici Esther toka ga ena iVolatabu. Au vakavulici koya tale ga ena wilivola kei na volavola baleta ni sega ni rawa ni lai vuli e koronivuli.

E vukei au tale ga ena cakacaka vakavunau o Esther. Ni bera niu dau lai vakavulica e dua ena iVolatabu, e dau liu o Esther me lai raica ni sega ni dua e vakararai tu mai. E dau lai raica tale ga se sa biu toka se sega na ivakatakilakila keirau sa kila vata tiko kei koya e vuli iVolatabu. Me kena ivakaraitaki, ena dau biuta toka na itutunisenikau e katubaleka o koya au lai sikova me vakaraitaka niu sa rawa ni curu i lomanivale. Ni sa caka tiko na vuli iVolatabu, e dau vaqiqici Ruth tiko e gaunisala ena qiqinigone o Esther me raica de dua e lako mai.

Mai Sachsenhausen

Na cava sa yaco tiko vei Ferdinand? Ena Sepiteba 1944, e kau vakaukaua ina siteseni ni sitimanivanua vata kei ira na lewe 80 tale ra qai vakavodoki ena kisi ni iyaya ni sitima. E tiko ena vei kisi e rua na vokete, e dua me vakayagataki me valelailai, na kena ikarua me tawa kina na wainigunu. E tolu na siga kei na tolu na bogi na ilakolako oqo, qai oso dina na kisi yadua! E lailai sara ga na cagi e curu e loma. E sogo vinaka na kisi ra qai vica toka ga na qara lalai meda rai mai kina e tuba. E sega ni vakamacalataki rawa na katakata, na walokai, qai vakabibi na boi ca ni loma ni kisi.

E lai kele na sitima ena keba ni veivakararawataki kilai levu o Sachsenhausen. A sega ni vakatarai vei ira na kaivesu mera dui kauta na nodra iyaya, qai vakavo ga na 12 na iVolatabu lalai era kauta tiko na iVakadinadina!

Eratou kau o Ferdinand kei na walu tale na tacida ina keba o Rathenow me ratou lai buli iyaragi ni ivalu. Eratou vakarerei me ratou vakamatei, ia eratou sega ni via cakava na cakacaka oya na tacida. Me rawa ni ratou tudei tiko ga, eratou dau veivosakitaka e dua na tikinivolatabu me vaka na Same 18:​2, me ratou dau vakasamataka ena loma ni siga taucoko. Oqo e vukea na nodratou dau vakasamataka tiko ga na veika vakayalo.

Na irorogo ni sicini ni dakai e vakaraitaka nira sa voleka mai na mataivalu cokovata kei na mataivalu ni Rusia. Era liu mai na kai Rusia ina keba e tiko kina o Ferdinand kei na nona ilawalawa. Era vakani ira na kaivesu ra qai sereki ira mai na keba. Ena Epereli 1945, era sa vakatara na mataivalu ni Rusia mera dui lako ina nodra veivale na kaivesu.

Keitou Mai Duavata Vakavuvale

E yaco mai Necaladi o Ferdinand ena 15 June. Era kidavaki koya na mataveitacini e Groningen. E mai rogoca ni keitou se bula tiko, ena dua na vanua e lomanivanua, keitou mai rogoca tale ga ni sa lesu mai. E vaka e dede dina na neitou waraki koya tiko. Ia ena dua na siga sa kailavaka mai na luvequ gone o Ruth: “Na, e dua e tucake tu oqo e katuba!” Oqori sara ga o watiqu lomani, na tamadrau na gone!

E vica na leqa e vinakati me wali me qai rawa kina ni keitou bula vinaka tale vakavuvale. E vinakati me dua na vanua me keitou tiko kina, qai vinakati tale ga me vakadeitaki tale ni keitou sa mai lewenivanua tudei ena vanua oqo. Ni keitou kai Jamani, e vica vata na yabaki e wiliki keitou tu ga kina na matanitu ni Necaladi me keitou kaitani. Keitou sa qai mai tiko rawa me keitou marautaka na bula keitou dau lalawataka voli, oya me keitou qaravi Jiova vakavuvale.

“Ka’u sa Vakararavi Vei Jiova”

Ena veiyabaki e tarava, ni keimami dau sota kei ira na neirau itokani keimami sotava na gauna dredre, keimami dau veitalanoataka na nona dau dusimaki keimami vakayalololoma toka ga o Jiova ena gauna dredre oya. (Same 7:1) Keitou marautaka dina na nona vakatarai keitou tiko o Jiova me keitou vakatetea tiko ga na itukutuku ni nona Matanitu. Keirau dau marautaka tale ga ni keirau a vakayagataka na neirau gauna ni itabagone ena cakacaka i Jiova.​​—Dauvunau 12:1.

Ni oti na nodra veivakacacani oya na Nazi, keirau mai qaravi Jiova vata tale tiko kei Ferdinand me 50 na yabaki ni bera nona vakaotia na nona veiqaravi e vuravura ena 20 Tiseba, 1995. Sa voleka oqo meu yabaki 98. Au vakavinavinakataki Jiova e veisiga ena nodrau veitokoni na luve i keirau ena gauna dredre oya, vaka kina na kena se rawa tiko ga vei au meu cakava tiko na veika au rawa ni cakava ena nona cakacaka me vakalagilagi kina na yacana. Au vakavinavinakataka na veika kece e vukei au kina o Jiova. Au gadreva meu yalodina tiko ga ina noqu ibole: “Ia koi au, ka’u sa vakararavi vei Jiova.”​​—Same 31:6.

[iYaloyalo ena tabana e 19]

O yau kei Ferdinand, ena Okotova 1932

[iYaloyalo ena tabana e 19]

Na waqa ni vunau na “Almina” kei na kena kaimua

[iYaloyalo ena tabana e 22]

O yau, o Ferdinand, kei rau na gone