iMatai ni iVolatabu Vakapotukali​—iTalanoa ni Vosota

“O KOYA sa vosota ena tamata yaco.” E laurai na ivosavosa oqo ena tabana e volai kina na lewenivola ni dua na ivolacebaceba ni lotu ena ika17 ni senitiuri, a vola o João Ferreira de Almeida. Na ivosavosa oqori e ganita vinaka na turaga a yalataka na nona bula me vakadewataka, qai tabaka na iVolatabu ena vosa vakaPotukali.

A sucu o Almeida ena 1628 mai Torre de Tavares, ena dua na koro e Potukali e loma. Ni luveniyali, a susugi koya o tamana lailai a lewe tu ni dua na ilawalawa bete e vakaitikotiko e Lisbon, na koroturaga kei Potukali. Me vaka na nodra itovo ni vanua a nanumi me na bete tale ga o Almeida, ena nona vuli vinaka e vukei koya me kila vinaka e levu tale na vosa ni se qai yabaki 16.

Ia, kena irairai ni a sega ni vakayagataka o Almeida na kila oqori me vakadewataka na iVolatabu ni se tiko e Potukali. Ni sa tete na lotu Tawase ena vualiku kei Urope e loma vaka kina na iVolatabu ni vosa ni vanua oya, ia o Potukali e se kaukaua ga kina na nodra veivakamuai na mataveivaqaqai ni lotu Katolika. Ni dua mada ga e tiko nona iVolatabu ena nona vosa ga ena rawa ni lai tini me lewai ena Mataveivaqaqai.a

De dua a uqeti o Almeida me drotaka na ituvaki tawadodonu oqo, mani toki kina i Necaladi ni se yabaki 14. Sega ni dede a biubiu ena dua na ilakolako i Esia, e muri vaka i Batavia (sa o Jakarta ena gauna oqo), Idonisia, ena gauna oya e dau nodra itikotiko liu na kabani na Dutch East India Company ena Cevaicake kei Esia.

Vakadewa ni se iTabagone

Ena iotioti ni nona ilakolako i Esia, e dua na veisau levu e tara na bula i Almeida. Ni soko tiko ena kedrau maliwa o Batavia kei Malacca (sa o Melaka ena gauna oqo), ena ra kei Malaysia, a mani kunea e dua na tikidua ni lotu Tawase ena vosa vakaSipeni, na kena ulutaga Diferencias de la Cristiandad (Na Veileqaleqati ni lotu Vakarisito). Me ikuri ni kena vakalewai na ivakavuvuli ni lotu Katolika vakaRoma, e dua na itukutuku e tabaki toka ena tikidua oya, e tarai Almeida vakalevu: “Na vakayagataki ni vosa e sega ni kilai e valenilotu me vakacaucautaki kina na Kalou ena sega ni yaga vei ira na vakarorogo.”​—1 Korinica 14:9.

Na ka e wilika oya o Almeida e vakadeitaka kina: Ni sala vinaka me vakavotui kina na cala nei lotu, oya me volai na iVolatabu mera kila na lewenivanua. Nona yaco yani i Malacca, mani veisau ina lotu e vakatokai na Dutch Reformed e Necaladi, totolo sara nona tekivu vakadewataka e dua na iwasewase ni ivola na Kosipeli mai na vosa vakaSipeni ina vosa vakaPotukali, qai solia yani vei ira “era vakaraitaka nira via kila na ka dina.”b

Ni oti e rua na yabaki sa vakarau me cakava o Almeida e dua tale na itavi vakaitamera​—na kena vakadewataki taucoko na iVolatabu vaKirisi Vakarisito mai na iVolatabu vakaLatina na Latin Vulgate. A vakacavari na vakadewa oqori ni bera ni cava e dua na yabaki, e vakasakiti na cakacaka sa cakava rawa na cauravou yabaki 16 oqo! Ena nona yaloqaqa e vakauta kina e dua na ilavelave ni nona vakadewa vua na kovana ni Necaladi e tiko mai Batavia me rawa ni tabaki. Kena irairai ni a taura na lotu Tawase e Batavia na nona ivola qai vakauta i Amsterdam, ia na italatala sa kena turaga e vakau vua sa takali, mani sega ni kune tale na ivakadewa oya nei Almeida.

Ni kerei vua e dua na ilavelave ni nona vakadewa me nodra na ivavakoso ni lotu Tawase e Ceylon (sa o Sri Lanka ena gauna oqo) ena 1651, e qai kila o Almeida ni sa yali na ivakadewa taumada mai na vanua ni maroroi itukutuku makawa ena valenilotu. Ia e sega ni yalolailai, mani kunea tale e dua na kena ilavelave​—rairai na kena a vola tu ga vakacaca​—ena yabaki ga e tarava sa vakacavara na ivakadewa vou ni Kosipeli kei na ivola na Cakacaka. Ra mani saumi koya na matabosec e Batavia ena 30 na guilder na ilavo ni Necaladi. Oya “e dua na ilavo lailai sara ni vakatauvatani kei na cakacaka vakaitamera e vakayacora,” e vola e dua na itokani i Almeida.

Tomana tiko ga o Almeida nona cakacaka, dina ga ni sega soti ni kauaitaki, ena 1654 a vakadonuya me talevi tale na nona iVolatabu na Veiyalayalati Vou. Na kena tabaki e vinakati me na dikevi tale, ia e sega ni dua na ka e vakadeitaki me baleta na kena vakarautaki e so na kena ilavelave e volaligataki me vakayagataki ena so na valenilotu.

Veivakacacani na Mataveivaqaqai

Tini tale na yabaki e muri a ogaoga o Almeida ena cakacaka vakabete kei na daukaulotu ena Reformed Church. A buli me dua na pasta ena 1656, mani lesi i Ceylon, na imatai ni vanua me lai veiqaravi kina, oqo tale ga na vanua a voleka ni butuki koya kina na elefaniti. Oti sa qai lako i Idia, o koya sara ga na imatai ni daukaulotu ni lotu Tawase me tokatu e kea.

O Almeida e dua a tavuki ina lotu Tawase me lai veiqaravi e vanuatani. Koya gona, levu na itikotiko e vunau kina era vosa vakaPotukali era raici koya me dua e vukitani qai liumuri. Nona doudou ni vakavotuya na nodra veidabui na italatala kei na ivakavuvuli ni lotu, vakavuqa me yaco kina na veileqaleqati kei ira na daukaulotu ni lotu Katolika. Na veileqaleqati oqo e yaco sara ina yabaki 1661, ni sa qai vakatauca na mataveilewai ni Matabose e Goa, mai Idia, me totogi mate o Almeida ena vuku ni nona vukitani. Gauna e yali tu kina, a vakamai e dua na kena ivakatakarakara. De dua na kena kilai na nona dau veiba, a kacivi koya lesu tale kina na kovana ni Necaladi e tiko e Batavia.

Dua na daukaulotu gugumatua o Almeida, ia e sega ni guilecava ni gadrevi dina na iVolatabu ena vosa vakaPotukali. O ira mada ga na italatala kei ira na lewenilotu era sega ni kila na iVolatabu, na ka oqo sa qai vakaukauataka ga na nona lalawa. Ena ivakamacala taumada ni dua na ivolacebaceba a tabaki ena 1668, e kaya kina o Almeida vei ira na dauwiliwili: “Au nuitaka . . . ni sega ni dede au na lolomataka vei kemuni e dua na iVolatabu taucoko ena nomuni vosa sara ga, oqo na iloloma vinaka duadua, e vaka na iyau talei me dua e rawa ni solia.”

Almeida kei na Komiti e Dikeva na Vakadewa

Ena 1676, a solia o Almeida na iotioti ni ivola ni nona iVolatabu na Veiyalayalati Vou ina komiti ni lotu e Batavia me vakadodonutaki. Me vaka sa vakamacalataki oti ni tadre vakalevu nona veimaliwai kei ratou na lewe ni komiti eratou dikeva na nona iVolatabu. E vakamacalataka o J. L. Swellengrebel a volaitukutukutaka na bula i Almeida, ni o ira na nona itokani era vosa vakaNecaladi e dredre mera kila na ibalebale ni vosa e so kei na iwalewale ni nona volavola. Levu sara na kena veiletitaki na vosa e vakayagataka. Dodonu beka me vakayagataki na iVolatabu e vakadewataki ena vosa raraba se na kena e vakadewataki ena vosa vakaPotukali ena dredre mera kila e levu? Ia na nona vinakata o Almeida me vakaoti na nona cakacaka e sa dau vakavuna tiko na veileqaleqati.

Toso sara vakamalua na cakacaka, rairai ena nodra sega ni duavata se nodra sega ga ni taleitaka sara na lewe ni komiti. Ena va na yabaki e tarava eratou sa veibataka voli ga na lewe ni komiti na itekitekivu ni iwase ni ivola i Luke. E sevaka dina oqo, mani vakauta vuni o Almeida e dua na ilavelave ni nona ivola i Necaladi me rawa ni tabaki.

Dina ga ni a sega ni tarova rawa na matabose na kena tabaki, ia, a lai tabaki e Amsterdam ena 1681 na iVolatabu na Veiyalayalati Vou nei Almeida, qai yaco i Batavia na imatai ni kena itabataba ena yabaki e tarava. Vakasamataka mada na rarawa nei Almeida ni raica nodratou sa veiveisautaka vakalevu na nona vakadewa na komiti eratou dikeva e Necaladi! Me vaka ni ratou sega ni kila vinaka na vosa vakaPotukali, e raica o Almeida ni ratou sa vakacila “e duatani na ka qai veicoqacoqa na vakadewa e lai buawa kina na ibalebale ni Yalo Tabu.”

Sega tale ga ni marautaka oqori na matanitu o Necaladi qai vakarota me vakarusai kece na itabataba oya. Ia a kerea o Almeida me maroroi e vica na ilavelave me rawa ni vakadodonutaki e liga na cala lelevu. Ena vakayagataki na ilavelave oqo ena gauna sa na vakarau vakadodonutaki kina.

Eratou kumuni tale na komiti mai Batavia me ratou tomana nodratou dikeva na iVolatabu vaKirisi Vakarisito qai tekivu tale ga me vakarautaki na iVolatabu vakaIperiu ni sa vakadewataka oti o Almeida. Nodratou kila ni sega ni dau via wawa o koya e vakadewa, eratou mani nanuma ni vinaka me lai maroroi na tabana kece e sainitaki ena valenilotu. Ka ni rarawa ni a saqata sara ga o Almeida na vakatulewa oya.

Ia, ena vica vata na yabaki nona cakacaka kaukaua kei na dredre ni bula ena vanua katakata e vakaleqa vakalevu nona bula. Ena nona sa tautauvimate, a mani vakacegu o Almeida ena nona cakacaka vakalotu ena 1689, me sa cakacaka vakatabakidua ga ena vakadewataki ni iVolatabu vakaIperiu. Ka ni rarawa ni a mai takali ena 1691 ni se vakadewataka tiko ga na iotioti ni iwase ni ivola na Isikeli.

A tabaki ena 1693 na ikarua ni itabataba ni Veiyalayalati Vou a se qai vakadewataka oti ga o Almeida ni bera nona mai takali. Ia kena irairai ni a mai vakaleqai vakalevu na nona cakacaka ena ligadratou na dikeva na kena vakadodonutaki. Ena nona ivola A Biblia em Portugal (Na iVolatabu vakaPotukali), e kaya kina o G. L. Santos Ferreira: “O ira na vakadodonutaka na nona vakadewa . . . era veisautaka vakalevu na cakacaka vinaka nei Almeida, era vakarogocataka ra qai moica na totoka ni vakadewa era a sega ni veisautaka o ira na dikeva na imatai ni itabataba.”

Vakacavari na iVolatabu Vakapotukali

Ni sa takali o Almeida, sa mai yali tale ga yani na igu e uqeti ira era vakadodonutaka ra qai tabaka na iVolatabu vakaPotukali e Batavia. Ia e dua na isoqosoqo e vakatokai na London-based Society for Promoting Christian Knowledge, a vakailavotaka na ikatolu ni itabataba ni Veiyalayalati Vou nei Almeida ena 1711, me vaka na nodratou kerekere na daukaulotu ni Necaladi eratou veiqaravi voli e Tranquebar, ena ceva kei Idia.

Sa qai nakita na isoqosoqo oya me vakaduria e dua na vanua ni tabaivola e Tranquebar. Ia ena ilakolako i Idia, na waqa e usana tiko na iyaya ni tabaivola kei na iVolatabu vakaPotukali a vesu vei ira na daubutako waqa ni Varanise qai lai biu tu i Rio de Janeiro, mai Brazil. E vola o Santos Ferreira: “E sega ni vakamacalataki rawa na vuna kei na ituvaki, levu era raica me cakamana, ni kisi e tawa tu kina na iyaya ni tabaivola e toka vinaka sara ga e dreke qai usa tiko ena waqa vata ga oya me yaco sara i Tranquebar.” Era qaqarauni na daukaulotu ni Necaladi ena nodra vakadodonutaka ra qai tabaka na vo ni ivola ena iVolatabu nei Almeida. Na iotioti ni iwasewase ni iVolatabu vakaPotukali a tabaki ena 1751, voleka ni 110 na yabaki mai na gauna a tekivu vakadewa iVolatabu kina o Almeida.

Tudei na Ka e Biuta Tu Mai

Ni se itabagone, e kila o Almeida ni gadrevi na iVolatabu ena vosa vakaPotukali me rawa vei ira na tauvanua mera kila na ka dina ena nodra vosa ga. A saga tiko oya ena nona bula taucoko dina ga ni saqata vakaukaua na lotu Katolika, ra yawaki koya nona icaba, na leqa ena kena vakadodonutaki, kei na vakaleqai ni nona bula. E yaga dina na nona vosota.

Levu na itikotiko a vunau kina o Almeida era vosa vakaPotukali era sa le lailai sara, so era sa yali yani, ia na nona iVolatabu e se tu ga. Ena ika19 ni senitiuri, na isoqosoqo vakaivolatabu na British and Foreign Bible Society kei na American Bible Society a solia e vica vata na udolu na ilavelave ni iVolatabu nei Almeida e Potukali kei na korolelevu e koto ena baravi kei Brazil. Yaco gona me kilai levu nikua na iVolatabu e yavutaki mai na nona ivola taumada qai veisoliyaki vakalevu ena veivanua era vosa vakaPotukali.

Sega ni vakabekataki nira na vakavinavinakataki na dau vakadewa iVolatabu taumada me vakataki Almeida. Ia dodonu meda vakavinavinakataki Jiova vakalevu na Kalou ni dauveitaratara, e “vinakata me bula na tamata kecega, ka mai kila sara nai vakavuvuli dina.” (1 Timoci 2:​3, 4) Kena ilutua ni o koya sara ga e maroroya na nona vosa qai vakarautaka vakarawarawa me yaga vei keda. Meda dau vakamareqeta da qai vulica vakavinaka na “iyau talei oqo,” na nona iloloma na tamada vakalomalagi.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 21]

NA YACA NI KALOU

Na ivakaraitaki vakasakiti ni nona yalodina o Almeida oya na nona vakayagataka na yaca ni Kalou me vakadewataka na matuavosa vakaIperiu.

[Credit Line]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mape ena tabana e 18]

(Raica tale na ivola)

WASA NA ATALANITIKA

[Caption on page 18]

POTUKALI

Lisbon

Torre de Tavares

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Batavia ena ika17 ni senitiuri

[Credit Line]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[iYaloyalo ena tabana e 19]

Tabana e volai kina na lewenivola ni imatai ni Veiyalayalati Vou vakaPotukali, a tabaki ena 1681

[Credit Line]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal