iVola ni Parofisai

Era via kila na tamata na ka e se bera ni yaco. Era vaqara na itukutuku e rawa ni vakabauti ena ulutaga cava ga, mai na itukutuku ni draki ina veika vakabisinisi. Ia nira nuitaka na ka e tukuni vei ira, e vakalevu ga mera vakanuinuikara. E sinai ena iVolatabu na itukutuku ni ka e se bera ni yaco, se na parofisai. Era dodonu beka na veiparofisai oqo? Era se volai beka ena gauna era se bera ni yaco kina? Se ra lasutaki tu ga mera parofisai, nira qai volai ena gauna sa ra yaco oti kina?

A TUKUNI ni a kaya na iliuliu kei Roma o Cato (234-149 B.S.K.): “Au via kila na vuna e sega ni dau dredre kina e dua na daurairai ni raica e dua tale na daurairai.”¹ Me yacova mai na noda gauna, e levu era se vakatitiqataki ira tiko ga na daurairai, o ira na dauraimata ni kalokalo, kei ira na daukilakila vaka oya. E vakalevu me dau buawa tu ga na ka era tukuna, me levu tu na kena ibalebale.

Ia, vakacava na parofisai ena iVolatabu? Me vakatitiqataki beka? Se tiko na vuna meda nuitaka kina?

Sega ni Vatavatairalago Wale Ga

O ira na vuku era vakadikeva na veika e yaco tiko mera vatavatairalagotaka na veisiga ni mataka, ia era sega ni donu tu ga e veigauna. E kaya na ivola na Future Shock: “Se vanua cava ga, ena tiko na veika ena rairai yaco kei na veika e rawa ni yaco. Ena veisaqasaqa oqo kei na veika e vinakati me yaco.” E kaya tale: “E sega dina ni dua e rawa ni ‘kila’ deivaki na ka e se bera ni yaco. Na ka ga eda rawa ni cakava oya meda tuvana vinaka na ka eda nanuma ni na yaco, da vakabauta sara, meda qai saga meda tukuna na ka ena rawa ni yaco veitaravi.”²

Ia o ira na vola na iVolatabu era sega ni tukuna wale ga “na ka ena rawa ni yaco vei­ta­ravi” se na ka era “nanuma ni na yaco.” E sega ni rawa ni tukuni tale ga ni buawa na ka era kaya, me levu kina na kena ibalebale. E sega ni vaka kina, ni matata vakasigalevu e levu na kena parofisai qai dau matailalai, e vakalevu me tukuna sara ga na veibasai ni ka e nanumi ni na yaco. Me kena ivakaraitaki, raica mada na ka a tukuna tu mai na iVolatabu me baleta na koro makawa o Papiloni.

Me ‘Taviraki Ena iTaviraki e Dauveivakarusai’

A “nodra vatu talei na veimatanitu” o Papiloni makawa. (Aisea 13:19, The New American Bible) E toka na koro vakaitamera oqo ena gaunisala ni veivoli nodra na tiko mai na toba o Perisia ina Wasawasa na Mediterranean. Oqo na koro e maroroi kina na ivoli e vakau e vanua se e wai ena vanua levu e rua ena Tokalau kei na Ra.

Ena ikavitu ni senitiuri B.S.K., sa mai koroturaga ni matanitu levu o Papiloni na koro o Papiloni, e kena irairai ni na sega ni ravuti rawa. E dabe toka ena uciwai na Uferetisi, e kena itataqomaki kina, e vakayagataki tale ga na uciwai me sala ni veitosoyaki. Kena ikuri, e itataqomaki ni koro e rua na bai vakaitamera, qai tu kina na kedra vale balabalavu me nodra na yadra. Sa rauta bagi mera lomanuidei na lewenikoro.

Ia, ena ikawalu ni senitiuri B.S.K., ni bera ni yacova o Papiloni na kena lagilagi duadua, a tukuna tu vakailiu na parofita o Aisea ni na “taviraka laivi e nai taviraki e dauveivakarusai.” (Aisea 13:19; 14:22, 23) E vakamacalataka tale ga o Aisea na sala ena bale kina o Papiloni. Era na “vakadiva” na meca na kena uciwai—na itataqomaki ni koro—me kabai kina. E tukuna sara mada ga o Aisea na yaca i koya ena ravuta na koro—o “Sairusi,” e dua na tui rogo kei Perisia, ni na dola “vua nai sogo sa drua, ia na matamata-ni-koro ena sega ni sogo.”​—Aisea 44:27–45:2.

E veivakurabuitaki dina na parofisai oqo. Ia era a qai yaco? E laurai na kena isau ena itukutuku ni veigauna.

‘E Sega na Vala’

Ni oti e rua na senitiuri mai na nona vola nona parofisai o Aisea, ena bogi ni ika5 ni Okotova, 539 B.S.K., era keba volekati Papiloni kina na mataivalu ni Mitia kei Perisia ena veiliutaki nei Sairusi na Ka Levu. Ia era sega ni rere na kai Papiloni. E kaya na daunitukutuku makawa ni Kirisi o Herodotus (ikalima ni senitiuri B.S.K.), e rawa ni vakayabaki na kakana era maroroya tu.³ E taqomaki ira tale tu ga na uciwai na Uferetisi kei na bai vakaitamera ni koro o Papiloni. Ia ena bogi tiko ga oya, me vaka e kaya na Nabonidus Chronicle, “e sega na vala nira curumi Papiloni na mataivalu nei Sairusi.”⁴ E rawa vakacava oqo?

E vakamacalataka o Herodotus nira “danisi ra soqo ena marau” na lewenikoro e Papiloni.⁵ Ia ena daku ni bai, sa vakadrodroya tani o Sairusi na wai ena Uferetisi. Ni lutu na rewa ni wai, era vuto yani na sotia, ni sa yaco ga e tolodra na wai. Era lako sivita na bainikoro vakaitamera, era curuma yani na ka e tukuna o Herodotus “na matamata e dola yani ina uciwai,” nira a sega tu ni loka ena levu ni wele.⁶ (Vakatauvatana Taniela 5:1-4; Jeremaia 50:24; 51:31, 32.) E so tale na daunitukutuku makawa me vakataki Xenophon (rauta na 431—352 B.S.K.), vaka kina na itukutuku makawa ena ivola vatu era kunea na daukelikeli, e vakadeitaka na bale vakasauri nei Papiloni vei Sairusi.⁷

Sa mai vakayacori gona na parofisai nei Aisea me baleti Papiloni. Se vakacava, a vakayacori dina? De sega ni parofisai oqo, a qai volai ga ni sa bale oti o Papiloni? E rawa ni lomatarotarotaki tale beka ga vaka oqo na parofisai kece ena iVolatabu.

Veika e Yaco Oti Qai Lasutaki me Parofisai?

Ke ra a vola ga na veika sa yaco oti me rogorogo tu vakaparofisai na parofita ena iVolatabu me vakataki Aisea, e kena ibalebale ga nira sa qai so na ilawalawa dauveidabui dina. Ia, me icavai beka era via lawakitaki keda kina vaka oqo? Era tukuna vakamatata na parofita dina ni sega ni rawa nira vaqumi. (1 Samuela 12:3; Taniela 5:17) Sa da raica tale ga mai na ivakadinadina vinaka sara nira tamata daudina na vola na iVolatabu (era parofita e levu vei ira), ra qai sega ni madua ni tukuna sara mada ga na nodra malumalumu. E dredre dina me vakabauti nira na via dabui keda tu vaka oqo ena nodra vukica me parofisai na veika sa yaco oti.

E dua tale na ka me nanumi. E levu na parofisai ena iVolatabu era vosataki sara kina vakaca o ira era kaivata kei ira na parofita, era okati kina na bete kei ira na iliuliu ni vanua. Me kena ivakaraitaki, e vakadiloya o Aisea na vakasisila ni nodra itovo na Isireli ena nona gauna, o ira na kena iliuliu kei ira na kena tamata. (Aisea 1:2-10) E so tale na parofita era tukuna vakamatata na nodra ivalavala ca na bete. (Sefanaia 3:4; Malakai 2:1-9) E dredre sara ga me vakabauti na vuna me lasutaki kina na veiparofisai oqo nira vosabeci tu kina o ira era kaivata. Se cava tale ga na vuna mera veitokoni tu kina na bete.

Kena ikuri, kevaka era dauveidabui na parofita, na cava e sega ni tobo kina nodra ila­waki? E vakauqeti mai Isireli mera kila na wilivola kei na volavola. Nira se gone ga, era vulica na veika oqo. (Vakarua 6:6-9) Dau uqeti mera wilika vakataki ira na iVolatabu. (Same 1:2) Ena Siga ni Vakacecegu e veimacawa, e wiliki e matanalevu na iVolatabu ena nodra valenilotu. (Cakacaka 15:21) Sa dredre dina me lawakitaki na lewe taucoko ni matanitu era matai ena wilivola kei na volavola, era buta vinaka tale tu ga ena iVolatabu.

Ia, e levu tale ga na ka e parofisaitaka tu o Aisea me baleta na bale i Papiloni. E okati kina e dua na ka e vakacala sara ga na vakasama ni a qai volai na Aisea ni bale oti o Papiloni.

“Ena Sega ni Tawa Tale”

Ena vakacava o Papiloni ena gauna e bale oti kina? E parofisaitaka o Aisea: “Ena sega ni tawa tale, ena sega tale ni tiko kina e dua nai tabatamata: ena sega ni birika maikea na kai Arepea na nona vale laca; ko ira talega nai vakatawa era na sega ni vakadavora maikea na nodra qele ni sipi.” (Aisea 13:20) E via rogo vakatani toka na kena parofisaitaki ni na lala vakadua e dua na koro e toka ena vanua vinaka. A vola beka o Aisea na nona ivola ni raica oti ni sa lala­didi tu o Papiloni?

A sega ni lala sara o Papiloni ni bale vei Sairusi, ia a tawa toka na koro me vicavata tale na senitiuri. Nanuma ni dua vei ira na iVolavivigi ni Waitui Mate na ivola taucoko i Aisea se volai ena ikarua ni senitiuri B.S.K. Rauta na gauna a lavetaki kina na ivola­vivigi oya, era mai lewai Papiloni na kai Pari­cia. Ena imatai ni senitiuri S.K., a dua na nodra itikotiko na Jiu e Papiloni, a sikovi ira kina o Pita, e dua a vola na iVolatabu. (1 Pita 5:13) Ena gauna oya, sa rua mai na senitiuri na volai oti ni iVolavivigi ni Waitui Mate. O koya gona, me yacova mai na imatai ni senitiuri S.K., se sega ni laladidi o Papiloni, ia sa volai makawa tu kina na ivola nei Aisea.a

Me vaka a parofisaitaki, yaco na gauna me “dua na koro rusa” o Papiloni. (Jeremaia 51:37) Me vaka e kaya o Jerome, na vuku ena ka vakaiperiu (ikava ni senitiuri S.K.), sa mai vanua ni vakasasa o Papiloni ena nona gauna, era “kune kina na manumanu kila kece ga.”⁹ Se lala tu ga o Papiloni me yacova mai nikua.

A sega ni bula o Aisea me raica ni sa lala o Papiloni. Ia na rusarusa ni koro kaukaua oqo se rawa ni laurai ena rauta ni 80 na kilomita ena ceva kei Baghdad mai Iraki nikua, e ivakadinadina ni vosa a cavuta o Aisea: “Ena sega ni tawa tale.” De na tara tale beka me nodra igadi­gadi na saravanua, ia na “luvedra tagane, kei na nodra kawa” mai Papiloni e sa kawa­boko vakadua.​—Aisea 13:20; 14:22, 23.

O koya gona, a sega ni buawa na parofisai nei Aisea, meda qai dui lewa ga na kena ibalebale. A sega tale ga ni veisautaka o koya na veika sa yaco oti me dua na parofisai. Vakasamataka ga: Na cava me via “parofisaitaka” kina e dua na dauveidabui na ka e sega sara ga ni rawa ni cakava kina o koya e dua na ka—ni na sega ni tawa tale na korolevu o Papiloni?

Na parofisai ni bale nei Papiloni e se dua ga na ivakaraitaki mai na iVolatabu.b Nira raica e levu na vakayacori ni parofisai ena iVolatabu era vakabauta kina ni sega ni vu vakatamata na ivola oya. De dua o na vakadinadinataka ni sa veiganiti meda vakadikeva na ivola ni parofisai oqo. E dua na ka e macala: E tiko e dua na duidui vakaitamera ena nodra parofisai buawa qai vakatubutaki na daurairai ni gauna oqo kei na parofisai matata, bibi, qai matailalai ena iVolatabu.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 28]

Era parofita daudina se dauveidabui na vola na iVolatabu?

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Na rusarusa kei Papiloni