O Ira na Waldenses​—Raici Mera Vukitani, Tini Sara Mera Lotu Tawase

A yaco ena yabaki 1545, ena tikina rairai totoka o Lubéron, ena yasayasa o Provence, ena cevaira kei Varanise. Era a soqoni vata mai na mataivalu ena dua na inaki ca sara, e vu tiko mai na veicati vakalotu. Mani dua taucoko na macawa na dede ni veivakamatei.

ERA kamayavu na veikorokoro, ra qai vesu na lewena, e so era vakamatei. E rikou o Urope raraba ena nodra veivakalolomataki kei na nodra veivakamatei na sotia. Rauta ni 2,700 era mate, ra qai totogitaki na le 600 mera lai vakacakacakataki ena dreke ni so na waqa, sa qai tu tale o ira na marama kei na gone era sotava na rarawa levu. Erau a vakacaucautaka na tui kei Varanise kei na tui tabu na turaganivalu a liutaka na vakadavedra vakaloloma oya.

A talawasewase tu o Jamani ena vuku ni tawase levu vakalotu ena gauna a vaqaqai ira kina na vukitani o Tui Francis I ni Varanise, e lotu Katolika, ena nona lomaleqataka na tete ni lotu Tawase ena nona matanitu. Ra qai kunea na vakailesilesi ena yasana o Provence nira sega ni vukitani wale ga e so, ia e yaco sara tiko ga vakoro. A vakadonui na ivakaro mera vakawabokotaki na vukitani, mani yaco kina na veivakamatei ena 1545.

O cei mada o ira na vukitani oqo? Na cava era vakacacani kina vakalevu?

Vakanadakui na Bula ni Vutuniyau

O ira na vakamatei oya era a lewe ni dua na lotu a se tauyavu sara ena ika12 ni senitiuri, qai teteva yani e dua na iwase levu kei Urope. Na kena tete qai bula tiko ena vica vata na senitiuri e duatani sara ga kina mai vei ira kece na vakaduiduile vakalotu. Era duavata e levu na daunitukutuku makawa ni a tauyavu na lotu oqo rauta na yabaki 1170. Ena korolevu o Lyons e Varanise, a kauaitaka vakalevu e dua na dauveivoli vutuniyau, na yacana o Vaudès, me vulica na sala me vakamarautaka kina na Kalou. A uqeti koya na nona ivakasala o Jisu Karisito vua e dua na turaga vutuniyau me volitaka na veika e taukena me qai solia vei ira na dravudravua. A vakarautaka vinaka kece tu o Vaudès na nodratou bula vakailavo na nona vuvale ni bera ni vakanadakuya na nona iyau me vunautaka na Kosipeli. (Maciu 19:​16-​22) Sega ni dede, a yaco e so me nona imuri, ra mani vakatokai na Waldenses.a

A ka bibi duadua ena bula i Vaudès na bula dravudravua, cakacaka vakavunau kei na iVolatabu. E sega ni ka vou na kena vakadiloi na nodra bula vutuniyau na italatala. Ena loma ni dua na gauna, era a kudruvaka tiko e so na italatala na nona lawaki kei na nona vakayagataka cala o lotu Katolika na nona kaukaua. Ia a sega ni vakaitutu vakalotu o Vaudès, vaka tale ga kina e levu na nona imuri. Rairai oya na vuna a via vakadewataka kina o koya na iVolatabu ena vosa era kila na lewenivanua. Era wilika rawa ga na italatala na iVolatabu Vakalatina ni lotu Katolika, mani vakadonuya kina o Vaudès me vakadewataki na Kosipeli kei na vica tale na ivola ni iVolatabu ina vosa na Franco-Provençal, na nodra vosa na lewenivanua ena tokalau e loma kei Varanise.b Nodra vakayacora na ivakaro i Jisu mera vunau, era a lako kina ena veisalatu na Dravudravua ni Koro o Lyons mera vunautaka na nodra itukutuku ena matanalevu. (Maciu 28:​19, 20) E kaya na daunitukutuku makawa o Gabriel Audisio, ni a cati ira vakalevu na Waldenses na lotu Katolika baleta era sega ni via tu suka ni vunau e matanalevu.

Lotu Katolika e Liu, Oti, Era Wili Mera Vukitani

Ena gauna oya, era dau vunau ga na italatala, qai nona ga na lotu Katolika na dodonu me vakadonuya na cakacaka vakavunau. Era dau raici ira na Waldenses na italatala mera lecaika ra qai sega ni vuli, ia ena 1179, a kerea o Vaudès na nona veivakadonui na tui tabu o Alexander III me kilai kina vakalawa na nona cakacaka vakavunau. A vakadonuya​—ke vakadonuya na bete ni koro ena vanua ena vunau kina. E kaya na daunitukutuku makawa o Malcolm Lambert: “A vinaka me a tukuna ga vakadodonu ni tabu.” Ni a vakatabui ira na lewenilotu na ajibisovi e Lyons o Jean Bellesmains mera lai vunau, a sauma lesu o Vaudès ena nona cavuqaqataka na Cakacaka 5:​29: “Sa kilikili kei keitou me keitou talairawarawa vua na Kalou, me kakua ga vei ira na tamata.” Nona sega ni via rokova o Vaudès na vakatatabu oya, a mani tini vakasivoi kina mai na lotu Katolika ena 1184.

Era a sega ni ciqomi ira na Waldenses na tabacakacaka e Lyons ra qai cemuri tale ga mai na koro oya, ia e kena irairai ni nodra a vakatabui taumada a sega soti ni vakaukauataki. E levu vei ira na lewenivanua era drukataka na nodra yalodina kei na nodra ivakarau ni bula na Waldenses, o ira mada ga na bisovi era dau veitalanoa kei ira.

E kaya na daunitukutuku makawa o Euan Cameron, ni kena irairai o ira na dauvunau ni Waldenses era sega ni “saqata na Lotu mai Roma ena nodra vinakata ga mera vakaduduile.” Era vinakata ga “mera vunau ra qai veivakavulici.” E kaya na daunitukutuku makawa, na vu ni nodra vukitani oya na kena tau vakayauyau na ivakaro era saqati kina, mani yaco me vakamalumalumutaki ira. Nona cudruvi ira na Waldenses na lotu Katolika e lai tini sara ena nodra vatonaki ena 1215, a tauca na matabose na Fourth Lateran Council. Sa qai vakacava na nodra cakacaka vakavunau?

Cakacaka Vuni

A takali o Vaudès ena yabaki 1217, ra qai vakacacani na nona imuri, ra mani se kina ina veibucabuca kei Varanise, Jamani, na vualiku kei Itali, na tokalau kei na loma i Urope. Nodra vakacacani e vakavuna tale ga mera lai vakaitikotiko ena lomanivanua, e vakadredretaka kina na nodra cakacaka vakavunau ena vuqa na vanua.

Ena 1229 a mai tini kina na nona sasaga na lotu Katolika me vakawabokotaki ira na ilawalawa Cathari, era dau kilai tale ga mera Albigenses, ena ceva kei Varanise.c Ra qai sagai ira vakatabakidua na Waldenses. Na katakata ni veivaqaqai oya e vakamuai vei ira kece na meca ni lotu Katolika. Na levu ni nodra rere na Waldenses era cakacaka vuni kina. Qai 1230 era sa sega ni vunau e matanalevu. A vakamacalataka o Audisio: “Era sa sega ni lai qarai ira na sipi vovou . . . , ia sa nodra itavi vakatabakidua mera qarauni ira ga na nodra lewenilotu, me sagai me vaqaqacotaki na nodra vakabauta ena dela ni dredre kei na veivakacacani era sotava.” E tomana, “e se bibi tiko ga vei ira na vunau, ia sa duatani ga mai na kena ivalavala e liu.”

Nodra Vakabauta kei na iValavala ni Nodra Lotu

Sa sega nira qai vakaitavitaki ruarua na tagane kei na yalewa ena nodra cakacaka vakavunau na Waldenses, era sa vakaduiduitaki tale ga na dauvunau mai vei ira na lewenilotu ena ika14 ni senitiuri. Era vakavulici vinaka ga na tagane mera cakava na cakacaka ni lotu. E muri, era vakatokai na italatala dau veisiko yavoki oqo mera barbe (momo).

Era sikova na vuvale kece ni Waldenses o ira na barbe mera vakabulabulataka na nodra vakabauta, era sa sega ga ni qai vakatetea. O ira kece na barbe era kila na wilivola kei na volavola, ni ono na yabaki na nodra vuli lotu, yavutaki mai na iVolatabu. Nodra taurivaka na iVolatabu e tabaki ena nodra vosa e vukei ira mera vakamacalataka vei ira na nodra lewenilotu. O ira mada ga na kedra meca era vakadinata nira kila na iVolatabu na Waldenses, okati kina o ira na luvedra, ra qai rawa ni dau cavuqaqataka e dua na kena iwase levu.

E so na ka era vakacala na Waldenses taumada me vaka na lasu, puregatorio, misa me baleti ira na mate, na kaukaua ni tui tabu me tababokoca na itotogi, nona qaravi o Meri kei ira na “santo.” Era vakananuma tale ga ena veiyabaki na iVakayakavi ni Turaga. E kaya o Lambert, ni nodra sokalou “era okati kina na lewenilotu.”

“Rua na iVakarau ni Nodra Bula”

Era veivolekati sara na ilawalawa Waldenses. Era dau vakawati ga vakalotu vata, ni qai oti gona e vica vata na senitiuri, sa basika e so na yaca era kilai vakatabakidua ga kina na Waldenses. Ia, nodra vinakata me vakabulai tiko ga na nodra lotu, era galuvaka kina na nodra nanuma. Nodra dau vunitaka gona na nodra vakabauta kei na nodra ivalavala ni lotu, sa qai rawarawa ga kina vei ira na kedra meca mera beitaki ira vakailasu. Me kena ivakaraitaki, era beitaki nira dau qaravi tevoro.d

E dua na sala era vakalasuya kina na Waldenses na nodra beitaki vakailasu oya na nodra cakitaka e so na ka era vakabauta, ra sa lai “duavata vakatikina” kei na lotu Katolika, me vaka e kaya na daunitukutuku makawa o Cameron. Era lai vakatutusa e levu na Waldenses vua na bete ni lotu Katolika, ra Misa, ra vakayagataka na waitabu, ra bau lako sara mada ga ena so na ilakolako vakalotu. E kaya o Lambert: “Era vakatotomuria ga na ka era cakava na nodra itokani lotu Katolika.” E sega tale ni wereubiubi o Audisio ena nona kaya, ni toso na gauna sa “rua na ivakarau ni nodra bula” na Waldenses. E tomana: “Ena dua na yasana, e vaka nira sa lotu Katolika, me kua kina nira vakasosani; ia ena yasana kadua, nira tiko vakataki ira era se muria ga e so na nodra ivalavala ni lotu, me vakadeitaka ni na sega ni kawaboko na nodra vakabauta.”

Raici Mera Vukitani, Tini Sara Mera Lotu Tawase

Ena ika16 ni senitiuri, a yaco na veisau levu vakalotu, a veisautaka sara ga na draki ni bula vakalotu e Urope. Era sa tekivu vaqara veivuke vakalawa o ira na cati na nodra matalotu ena nodra dui vanua, se ra biu vanua ena nodra qara na vanua era tokoni kina. Sa sega soti tale ga nira qai saqati na vukitani, ni levu era sa tekivu lomatarotarotaka na lotu ni vanua.

Rauta na 1523, a cavuti ira na Waldenses na turaga kilai levu o Martin Luther, a dua vei ira na vakavuna na veisau levu ni lotu. Ena 1526 a kauta mai e dua vei ira na barbe na itukutuku ni veiveisau ni lotu e sa tetevi Urope. A yaco muria oya na gauna era veisoli vakasama kina na ilawalawa lotu Tawase kei ira na Waldenses. E uqeti ira na Waldenses na lotu Tawase mera vakailavotaka na imatai ni vakadewa ni iVolatabu Vakavaranise. A tabaki ena 1535, a qai vakatokai e muri me iVolatabu na Olivétan. Ia, era sega tu mada ga ni kila e levu na Waldenses na vosa vakavaranise.

Ni toso na nodra veivakacacani na lotu Katolika, era lai vakaitikotiko e levu na Waldenses ena yasana o Provence ena cevaira kei Varanise, na vanua era taqomaki kina me vakataki ira na lotu Tawase era curuvanua yani. Sega ni dede sa vakatakilai vei ira na vakailesilesi me baleti ira na curuvanua tiko yani. E dina nira dau vakacaucautaki na Waldenses ena vinaka kei na savasava ni nodra ivakarau ni bula, ia e so era kaya nira sega ni tamata yalodina ra qai beitaki tale ga nira vakavuna na tiko yavavala. A vakatauci gona kina na ivakaro na Mérindol edict, e vu ni kena yaco na veivakamatei levu sa cavuti ena itekitekivu ni ulutaga oqo.

Sa qai cacamatua ga na nodra veimaliwai na lotu Katolika kei ira na Waldenses. Na gauna era kabai kina, era tauri yaragi na Waldenses mera taqomaki ira. Na veiqedravu oqo e kauti ira na Waldenses ina lotu Tawase. Rau lai duavata tu kina kei na lotu Tawase.

Ena vica vata na senitiuri sa sivi, a tauyavutaki na nodra vakabauta na Waldenses ena veivanua yawa me vakataki Varanise, Uruguay kei Mereke. Ia, e levu na daunitukutuku makawa era duavata kei Audisio, ena nona kaya “nira kawaboko na Waldenses ena veisau levu vakalotu ni ika16 ni senitiuri,” nira “sa lai wili” mera lotu Tawase. Na ka ga e laurai ni se seavu ena vica vata na senitiuri e liu ni bera sara na veisau levu vakalotu oya na nodra gugumatua na Waldenses. A se yaco sara ga ena gauna era muduka kina na lewena na nodra cakacaka vakavunau kei na nodra vakabauta na ivakavuvuli yavutaki vakaivolatabu ena vuku ni nodra rere.

[iVakamacala e ra]

[Mape/iYaloyalo ena tabana e 23]

(Raica tale na ivola)

Veivanua era tete kina na Waldenses

VARANISE

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Roma

Berlin

Prague

Vienna

[iYaloyalo]

Era vakailavotaka na Waldenses na ivakadewa ni iVolatabu na Olivétan ena 1535

[Credit Line]

iVolatabu: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[iYaloyalo ena tabana e 20]

VAUDÈS

Kama e rua na kena marama erau Waldenses

[Credit Line]

Tabana e 20 kei na 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe