iTekitekivu ni Nodrau Veisaqasaqa na Saenisi kei na Lotu
SA VOLEKA sara toka ni cavuka na icegu i Nicolaus Copernicus, na turaga e yabaki 70, e daunivakadidike ni maliwalala, ia e sasaga tiko me wilika na ka e qumia koto. Oya e so na draunipepa e volai tu kina na isoqoni ni nona vakadidike, sa qai vo ga me lai tabaki. Se mani kila o Copernicus se sega, na veika a vola oya a veisautaka vakadua na vakabauta ni tamata me baleta na maliwalala. A tubu tale ga kina e dua na veileti bula ena Veivanua lotu Vakarisito, eda se vakila tu ga edaidai na kena revurevu.
O Nicolaus Copernicus e turaga ni Poladi, e lotu Katolika, a voleka toka ni takali ena yabaki 1543. Na ivola i Copernicus, a vakatokai, On the Revolutions of the Heavenly Spheres, e vakamacalataka ni koto na matanisiga ena lomadonu ni maliwalala, e sega ni noda vuravura, me vaka a vakabauti raraba tu ena gauna oqori. Ia, ena dua wale ga na ivola oya, a vakatoboicutaka kina o Copernicus na vakabauta makawa qai vereverea, oya ni koto na vuravura ena lomadonu ni maliwalala. E vaka ni a rawarawa cake tale ga na vakamuria na vakasama vou nei Copernicus.
Ia, ni se qai tekivu cauraki na vakasama vou oqori, a sega ni dua e bau kidava ni na tubu kina e muri na veisaqasaqa. Baleta a qaseqasetaka o Copernicus na nona wasea na vakasama sa dikeva rawa. Qai kuria, e dina ni a duavata na lotu Katolika kei na vakasama ni koto na vuravura e lomadonu ni maliwalala, ia ena gauna oya se dau ciqoma vakarawarawa na lotu na vatavatairalago cava ga era cakava na saenitisi. Na tui tabu sara mada ga a uqeti Copernicus me tabaka na vakasama sa dikeva rawa. Ia, ena gauna sa tabaki kina, e rere tale o koya na dautabaivola, a mani lai duatani na ka e vola ena ivakamacala taumada ni ivola. E vakamacalataka kina, ni vatavatairalago ga vakafika na kena vakabauti ni koto na matanisiga ena lomadonu ni maliwalala, e sega ni itukutuku dina.
Katakata na Veileti
A taravi Copernicus mai na turaga ni Itali, o Galileo Galilei (1564-1642), e daunivakadidike ni maliwalala, daunifika, e saenitisi, qai lotu Katolika tale ga. A bulia o Galileo na nona ivakadodorairai qai vakayagataka na iloilo kaukaua se qai kune vou ena gauna oya. E matailalai sara gona na veika e ilova rawa e maliwalala. A vakadeitaka tale ga kina ni dodonu na ka a cauraka o Copernicus. Dua tale na ka e ilova rawa o Galileo, oya, ni vaka e tavukadiridiri tu na matanisiga, nikua sa kilai mera sunspot. Ia, na ka e laurai oqori se baci vakacala e dua tale na vakasama a ciqomi raraba tu—ena lotu vaka kina vei ira na vuku—ni sega ni dua na ka e rawa ni vakacacana na matanisiga se me cakayaco kina.
O Galileo e duidui sara mai vei Copernicus, ni doudou qai gumatua na vunautaka na nona ile. Dina ni sotava na cudru ni lotu, vakauasivi ni a sa vuki na uto, ni gauna oya sa saqata tiko kina e matanalevu na lotu Katolika na vakasama i Copernicus. O koya gona, ni tokona o Galileo na vakasama ni koto na matasiga—sega ni vuravura—ena lomadonu ni maliwalala, qai tukuna tale ga ni duavata na rai oqo kei na iVolatabu, e totolo sara o lotu ni lai kasamitaka ni sa vukitani o Galileo.a
A saga o Galileo me lako i Roma me lai valataka na nona kisi, ia a dreve na nona sasaga. Ena 1616 a vakaroti koya o lotu me muduka na nona tokoni Copernicus. A tarovi rawa vakalekaleka o Galileo ena nona vakamacalataka voli na veika e vakabauta. Ia ena 1632 a tabaka e dua tale na ivola e tokona kina na vakasama i Copernicus. Ena yabaki ga e tarava, a tauca na Mataveivaqaqai ni lotu na itotogi i Galileo me cakacaka mate e valeniveivesu. Ni sa kena turaga sara o Galileo, sa mani totolo kina na toroi sobu ni kena itotogi, oya me vakatabui me biuta nona vale.
Levu era raica na nona saqata o Galileo na lotu, me kena ibalebale ni sa qaqa o saenisi vei lotu. Se, rawa tale ga ni kainaki ni sa qaqa o saenisi, e druka na iVolatabu. Eda na raica gona ena ulutaga e tarava, ni dina e rawarawa sara me vaka oqo na rai, ia e sa lecavi kina e levu na ivakadinadina sa tu rawa.
[iVakamacala e ra]
a E bale ga vei Galileo na nodra cati koya e levu na turaga rogo ena vuku ni nona dauvosa, qai dau vosa gaga. Koya li na nona qai kaya ni tokona na iVolatabu na vakasama ni koto na matanisiga—sega ni vuravura—ena lomadonu ni maliwalala, sa qai cati koya ga kina o lotu, ni vaka me biuti koya me dua e buta vinaka ena veika vakalotu.
[iYaloyalo ena tabana e 3]
O Copernicus
[Credit Line]
Taken from Giordano Bruno and Galilei (German edition)
[iYaloyalo ena tabana e 3]
E vakamacala tiko o Galileo ina Mataveivaqaqai ni lotu e Roma
[Credit Line]
From the book The Historian’s History of the World, Vol. IX, 1904
[iYaloyalo Credit Line ena tabana e 3]
Background: Chart depicting Copernicus’ concept of the solar system