Era Vakacaucautaki Jiova na Manumanu

ENA kilai na lagilagi i Jiova nida dikevi ira na manumanu. E raica o Jiova na ka mera bula kina me vaka ga na nona vakarautaka na ka meda bula kina. (Same 145:16) Sa na dua na cala levu ke da vakalewai koya a buli ira na manumanu, kei keda na tamata! E dina ni dau caka dodonu o Jope, ia vaka me vakaraitaka ena nona ivosavosa ni “vakadonui koya, ka sa sega ni vakadonuya na Kalou.” O koya gona, e tiko e so na ka me na vulica o Jope!​—Jope 32:2; 33:​8-12; 34:5.

E macala vei Jope ena nona dikevi ira na manumanu ni ka tawayaga wale na tamata, e sega kina ni dodonu me vakalewa na cakacaka ni Kalou. Eda na vakadinata na tikina oqo nida dikeva na vosa i Jiova vua na nona tamata o Jope.

Era Sega ni Vakararavitaka Vei Keda na Nodra Bula

Sega ni sauma rawa o Jope na taro e taroga vua na Kalou me baleti ira na manumanu. (Jope 38:​39-​41) E sega sara ga ni vakaitavi na tamata ena nona vakarautaka o Jiova na ka me bula kina na laione kei na reveni. E dina nira veivukayaki voli na reveni mera vaqara kedra, ia e vakarautaka dina ga na Kalou na kedra.​—Luke 12:24.

Sega ni vosa rawa o Jope ni sa tarogi koya na Kalou ena ka e baleti ira na manumanu kila. (Jope 39:​1-8) E sega ni dua na tamata e rawa ni taqomaka na me kila kei na teira se dia yalewa. Meda taqomaka vakacava, e sega mada ga ni rawa nida toro volekata yani na me kila ni veibarinivatu! (Same 104:18) Na vuku ga e solia na Kalou vua na teira e vakavuna nona vunitaki koya voli ena veikau ena gauna ni nona vakasucu. E qarava vinaka na luvena lailai, ia nira “sa yagovinaka,” era sa qai “lako tani, ka sega ni lesu tale.” Era sa na bula ga vakataki ira.

E cici vakaveitalia ena veivanua kece ga na zebra, ia na asa kila e nona itikotiko na vanua talasiga. E sega ni rawa ni vakayagataka o Jope na asa kila me manumanu ni cakacaka. Na manumanu oqo e dau “qara na co drokadroka kecega,” e lakova na veidelana ena nona qara na vanua me nona ikanakana. Ena sega ni biuta na manumanu oqo na galala ni bula ni vaqara kena mai veikau me mai kania voli na kakana e tu vakarawarawa ena vanua e vakaitikotiko kina na tamata. E “weletaka [sega ni rogoca] na nona kaila na vakacici manumanu,” baleta ni dau kidakida na asa kila, e dau seuta ni bera mada ga ni volekati koya yani na tamata.

Tarava na nona cavuta na Kalou na bulumakau kila (e cavuti ena iVolatabu vakaviti me iunikoni). (Jope 39:​9-12) E kaya me baleta na manumanu oqo na daunivakekeli ni Peritania o Austen Layard: “E macala mai na dikevi ni ceuceu makawa ena vatu, ni bulumakau kila e dua na manumanu vakadomobula, rerevaki, ra qai dau saga ena gauna oya mera vakamatea mera boletaka kina na nodra kaukaua, me vaka ga na nodra dau via vakamatea na laione. E laurai tale ga ena ceuceu nira dau vala vakalevu na tui kei ira na bulumakau kila, era vakasasataka tale ga na bulumakau kila na dauvala ena nodra cici sara tiko ga se vodo ose.” (Nineveh and Its Remains, 1849, Volume 2, tabana e 326) Ia, sega ni dua na tamata yalomatua ena via douvaka na bulumakau kila.​—Same 22:21.

Ra Vakacaucautaki Jiova na Manumanu Vuka

Oti oya, sa qai tarogi Jope na Kalou ena ka e baleti ira na manumanu vuka. (Jope 39:​13-​18) E vukatubu i lagi na belo ena tabana kaukaua. (Jeremaia 8:⁠7) E cakurobaroba na ositeriji, e dina ni sega ni vuka rawa. Dau vakasova na belo ena veivunikau me vakalutu yaloka kina, ia na ositeriji e sega ni vaka kina. (Same 104:17) E dau kelia na nuku qai buluta na nona yaloka. Ia, ni sa vakalutu yaloka ena dua na vanua, ena toka vakadua e kea. E buluta ena nuku na nona yaloka me rawa ni toka kina ena dua na ivakarau ni katakata, rau sa qai yadrava ruarua toka na yaloka o tama ni ositeriji kei na tina ni ositeriji.

De ra na nanuma e so ni ‘sega ni vuku’ na ositeriji nira raica nona biuta na vanua e bulu toka kina nona yaloka qai dro ke vakila ni sa voleka na leqa. Ia, e kaya e dua na ivola vakamacala baleti ira na manumanu na Encyclopedia of Bible Animals: “E dau cakava e levu na ka [na ositeriji] me veivakacalai kina: ena cakurobaroba na tabana qai saga me vakamuai ira tani na manumanu se tamata mai na vanua e tiko kina na yaloka.”

Na cava e tukuni kina ni ositeriji “ena beca na ose kei koya sa vodoka”? E kaya na ivola na World Book Encyclopedia: “E sega ni rawa ni vuka na ositeriji, ia e kilai levu ena nona totolo e dela ni qele. Ni sa gutuwa na manumanu yava balavu oqo, na kena totolo e rawa ni yacova sara na 40 na maile (64 na kilomita) dua na aua, kei na balavu ni nona ikalawa e rawa ni yacova na 15 na fute (4.6 na mita).”

Na Kalou e Solia na Kaukaua Vua na Ose

Tarava na nona tarogi Jope na Kalou ena veika e baleta na ose. (Jope 39:​19-25) Ena gauna e liu, era dau vodo ose na qaqa nira vala, era dau dre kareti tale ga na ose qai kena ivakarau me ratou vodo kina e le tolu, dua me lewa na toso ni kareti kei na rua na sotia. Ni sa sega ni wawa rawa na ose ena nona sa via ciciva yani na bucanivalu, ena rogo na domo ni nona tagi lako vata kei na nona qeva na dela ni qele. E sega ni rere, e sega ni dro tani mai na iseleiwau. Ni sa uvu na davui ni ivalu, e vaka ga e sa boica na ivalu na ose ena nona sa tu vakarau. E qeva yani na buca qai “tiloma na qele” ena nona lomakatakata kei na cudru. Ia, na ose ni valu oqo ena talairawarawa tiko ga vei koya e vodoka.

E tautauvata oqo kei na ka a vakamacalataka na dauvakekeli o Layard: “E manoa me vaka na lami na ose ni Arapea, e gadrevi wale ga me dua na ivesu ni domona me itautauri, e sega sara ni gadrevi me vakavaraele. Ia ni rogoca na domo ni ivalu ni yavusa, se raica na matanimoto nei koya e vodoka, e dau waqa na matana, e tadola na qaraniucuna damu ena kaukaua ni nona icegu, e rodu cake na domona, e duri na buina kei na nona tobe.”​—Discoveries Among the Ruins of Nineveh and Babylon, 1853, tabana e 330.

Vakasamataka Mada na Manulevu kei na Ikeli

Sa qai goleva o Jiova e so tale na manumanu. (Jope 39:​26-​30) E dau ‘vuka cake na manulevu ena nona vakatetaba’ qai laiva na matanicagi me kauti koya tu. E vakaraitaka na ivola ni veika vakasakiti e vuravura na Guinness Book of Records ni mataqali manulevu na peregrine e manumanu vuka totolo duadua, qai kaya ni “vaka ga e siri na saku ni dau co sobu mai me vakaraitaka vei ira na vo ni manumanu vuka nona taqomaka voli nona itikotiko se ni toqova na kena e macawa.” Na totolo ni vuka ni manumanu oqo e dau yacova sara na 349 na kilomita dua na aua ni coka sobu mai!

E manumanu vuka totolo tale ga na ikeli, e rawa ni vukaca e 130 vakacaca na kilomita dua na aua. E vakatauvatana o Jope na totolo ni veisau ni noda bula kei na totolo ni ikeli ni vakarau toqova na kena. (Jope 9:​25, 26) Ena solia vei keda na Kalou na kaukaua meda toso tiko ga kina, me vaka ga eda vakatabana vakaikeli. (Aisea 40:31) Ni vuka voli e macawa na ikeli, e dau vakasaqara na thermal, se vanua e so e macawa e dau vakilai kina na viko kaukaua ni cagi katakata. Ni sa kunea e dua, sa na qai vakatetaba me toka ga kina e loma ni vanua oqo. Na cagi katakata oqo sa na qai kauti koya cake sara i lagi me yacova ni sa vakila na ikeli ni sa rauti koya oya me vakaciriciri voli kina e macawa me vica vata tale na aua, ni bera ni qai vaqara e dua tale na viko ni cagi katakata. Nona vakayacora tiko oqo na ikeli e lailai sara na igu e vakayagataka.

Na ikeli e “cakava maicake na nona tavata.” Na sala oqo e maroroya kina na luvena ena vanua dredre, me kua ni yaco vua e dua na leqa. Na vuku ni ikeli me vakayacora kina oqo e tiki ni kena ibulibuli a vakarautaka sara ga o Jiova. E bulia tale ga na manumanu oqo na Kalou me ‘iro vakayawa na matana.’ Mai na vanua yawa sara e tu kina na ikeli mai lagi, na matana e rawa ni raica vinaka sara ga na kakana se manumanu e nanuma me mai toboka e dela ni qele. Ia, ni sa cokava sobu mai na kena, e vakasakiti na dei ni matana mai na vanua yawa e tekivu coka sobu mai kina me yacova sara nona toqova na kena. E dau kania tale ga na ikeli na manumanu mate, sa rauta me tukuni ni “vanua sa no kina na mate, sa tiko kina ko koya.” Na manumanu oqo e dau toqovi ira na manumanu lalai qai kauti ira vua na luvena.

Vunauci Jope o Jiova

Sa qai vunauci Jope o Jiova ni bera ni tarogi koya ena veika e baleti ira e so tale na manumanu. Na cava e qai cakava o Jope? E vakamalumalumutaki koya qai ciqoma na veivunauci.​—Jope 40:1-14.

Me yacova mai oqo, eda sa vulica ena itukutuku kei Jope e dua na lesoni bibi sara. Na lesoni cava oya? Sega ni dua e rawa ni vakalewa na Kalou Kaukaua Duadua. Na ka eda tukuna kei na ka eda cakava e dodonu me vakamarautaki koya na Tamada vakalomalagi. Kena ikuri, e dodonu me ka bibi duadua vei keda na dokai ni yaca i Jiova kei na vakacerecerei ni nona veiliutaki.

Vakalagilagi Jiova na Piimoci

Ena nona vakamacalataki ira tale na manumanu o Jiova, sa qai tarogi Jope me baleta na Piimoci, e vakabauti ni oqo na ipo (hippopotamus). (Jope 40:​15-24) Na ipo e rawa ni yacova sara na 4 ina 5 na mita na kena balavu, qai rawa ni 3,600 na kilokaramu na kena bibi. Me baleta na manumanu oqo na Piimoci, e “sa tiko e tolona na nona kaukauwa”​—vakauasivi na masela ni dakuna. E vavaku tale ga na kuli ni ketena, e sa rauta baleta ni manumanu yava leka, qai dau matau me yarataka na ketena ena dela ni veivatu ena loma ni veiuciwai. E ka wale na tamata ni vakatauvatani kei na Piimoci ena wabibiri ni yagona, vakaitamera ni gusuna, kei na kaukaua ni galegalena.

Ni cabe mai wai na Piimoci, e dau lako sara i vanua me lai ‘kana co.’ Me cava tale, e rauti koya na co drokadroka ni dua taucoko na ulunivanua! E kania e veisiga na manumanu oqo e 90 se mani 180 sara na kilokaramu na co kei na draunikau. Ni sa sinai na ketena, sa qai dau lai davo koto na Piimoci ena ruku ni kau rugurugua se ruku ni veigasau. Ke “vuabale” na uciwai se coka na dobui ena uciwai e tiko kina, e rawa ni vude tiko ga mai cake na uluna qai qalo vorata yani na kaukaua ni wai. Ena vakaitamera ni gusu ni Piimoci kei na batina levu, sa na sega tu ga ni doudou o Jope me tuya na ucuna ena icori.

Vakacerecerei Jiova na Livaiacani

Sa qai rogoca o Jope na veika e so me baleta na Livaiacani. (Jope 41:​1-34) Na vosa vakaiperiu e vu mai kina na yaca oqo e vakaibalebaletaka e dua na “manumanu varovaroa dau takelo”​—e vakabauti ni vakaibalebaletaka na korokotaile. Ena vakamanoataka rawa beka o Jope na Livaiacani me nodra ka ni qito na gone? Sega! Sa vakadinadinataki ni oqo e dua na manumanu rerevaki. Ke dua e via vesuka na Livaiacani me vakamalumalumutaka, ena rawa ni sotava e so na ka raravisa sara ena kila sara ga kina!

Ni rai mai e delaniwai na mata ni Livaiacani ni se qai cila na rarama, ena waqa na matana me vaka na rarama ni ‘kida ni mataka.’ E vavaku na kuli ni Livaiacani qai suisuia, e vavaku tale ga na varina, e dredre kina me curubotea na sicini ni dakai, sa qai dredre sara me curu basikata na iseleiwau kei na moto. E dau laurai na mawe ni “ka gagata” se mawe ni vari ni kete ni korokotaile ena vanua lolobo e dau qasi kina. Ni cudru, e vaka ga e kere na wai titobu ena levu ni vuso. Ena vuku ni kena levu, kena kaukaua, kei na nona iyaragi​—na gusuna vakaitamera kei na buina wadokau​—e sega ni kila kina na rere na Livaiacani.

Vakasuka o Jope na Nona Vosa

Sa qai vakadinata o Jope ni a ‘cavuta tu e so na ka a lecava, e so na ka veivakurabuitaki e sega ni kila.’ (Jope 42:​1-3) E ciqoma na veivunauci ni Kalou, veivutuni, qai kere veivosoti. Eratou cudruvi na nona itokani, ia a vakalougatataki vakalevu o koya.​—Jope 42:​4-17.

E bibi meda dau nanuma na itukutuku kei Jope! E sega ni rawa nida sauma kece na taro a tarogi koya kina na Kalou. Ia, e rawa, e dodonu tale ga meda vakavinavinakataka na ibulibuli e vuqa e vakacaucautaki kina o Jiova.

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Me ni veibarinivatu

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Reveni

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Tina ni laione

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Zebra

[iYaloyalo ena tabana e 14]

E vakalecalecava na nona yaloka na ositeriji, e sega ga ni guilecava

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Yaloka ni ositeriji

[Credit Line]

Falcon: © Joe McDonald/Visuals Unlimited

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Kawa ni manulevu na peregrine

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Ose ni Arapea

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Kawa ni ikeli na golden eagle

[iYaloyalo ena tabana e 16]

E vakabauti ni Piimoci na hippopotamus

[iYaloyalo ena tabana e 16]

E vakabauti ni Livaiacani e vakaibalebaletaka na manumanu kaukaua na korokotaile