Yabaki Dua ena “Vanua Vinaka”

ENA yabaki 1908, a kune e dua na ka vakasakiti ena koro makawa o Keseri ena gauna vakaivolatabu, e koto ena ra kei Jerusalemi: e kune e dua na vatucule, se vatu raraba mai na ikatini ni senitiuri B.S.K. E volai tu kina ena vosa vakaIperiu makawa na ivakamacala rawarawa e nanumi ni dua na yabaki ni teitei, kei na cakacaka e vauci kina. E qai vakatokayacataki na vatu oqo me Gezer Calendar (iVolanivula ni Keseri).

E ceuti toka kina na yaca: Epaia. Levu era tukuna ni oqo e nona ivolanivuli e dua na cauravou lailai e volai vakaserekali, dina ga nira sega ni duavata kina na daunivakekeli kece.a O na via raica na duidui draki me vaka e raica e dua na cauravou e bula ena gauna oya? Nomu cakava oqori ena vukei iko mo nanuma lesu e so na ka a yaco ena gauna vakaivolatabu.

Rua na Vula ni Kumukumuni

O koya e vola na ivolanivula makawa oqo e vola e liu na kumukumuni raraba. Dina ni volai e liu ena ivolanivula, ia o rawa ni raica na vuna e gauna marautaki kina vei ira na Isireli, se me iotioti ni cakacaka ena yabaki ni teitei. Na vula o Ethanim (qai vakatokai e muri me Tishri) oya na vula o Sepiteba/Okotova ena noda ivolanivula. E gauna marautaki ni sa mai cava e dua na iwase levu ni tatamusuki ena rairai vakaitavi tale ga kina o Epaia. Vakasamataka mada na levu ni nona marau ni vukei tamana tiko me tara na valetabanikau eratou na tiko kina vakavuvale me dua na macawa, oqo e dusia na nodratou vakavinavinakataki Jiova ena vua ni nodratou itei!​—Vakarua 16:​13-​15.

Donuya na gauna oqori, sa na vakarau tamusuki na olive ena kena samuti na tabana. Ena via dredre me cakava o Epaia ia ena matalau ga ni sarava. (Vakarua 24:20) Ratou na tomika na olive na nona vuvale, ratou qai kauta me lai qaqi ena vatuiqaqi me rawa mai kina na waiwai. So na vuvale era cakava na kena icakacaka rawarawa ga​—oya mera tonia i wai na olive kaca se na kena sa tuki oti, ra qai takiva na kena waiwai. Ia, e sega ni vakayagataki wale ga me kakana na waiwai talei oqo. E taurivaki tale ga me waiwai ni cina, se isui ni mavoa nei Epaia ni mavoa ena qito.

Rua na Vula ni Kakaburaki

Ni sa tau na uca taumada, ena rairai marautaka o Epaia me tauvi uca. De dua ena tukuna vua o tamana na yaga ni uca ena vanua. (Vakarua 11:14) Sa na malumu na qele kaukaua a cilavi siga tu me vica na vula, sa na vakarau me siviyarataki. Na dausiviyara ni gauna makawa e kenadau ena vakayagataki ni siviyara kau, de dua e kaukamea na muana, qai dreta toka e dua na manumanu. Na kena inaki me dodonu na wenisiviyara. Na qele e dua na iyau levu, ra vakayagataka vinaka gona na dauteitei ni Isireli na qele lalai mada ga, bau kina na baba. Ia, era na rairai vakayagataka na iyaya lalai ni teitei.

Ni sa cuki oti na qele, sa tei sara yani na witi kei na parile. Koya gona, e volai tarava ena iVolanivula ni Keseri na rua na vula ni teitei oqo. O koya e kakaburaki ena rairai tawana tiko ena ilobi ni nona isulu na sorenikau, oti qai ceburaka yani.

Rua na Vula ni Kakaburaki e Muri

E sautu na kakana ena “vanua vinaka.” (Vakarua 3:​25) Ena Tiseba, e dau tau vakalevu kina na uca qai drokadroka vinaka na vanua. Oqo na gauna me tei kina e so na mataqali bini kei na kakana draudrau. (Emosi 7:​1, 2) E vola o Epaia ena vatu raraba ni oqo na “co ni vulaitubutubu,” se dua tale na kena ivolavolai na “ikarua ni teitei,” na gauna e dau saqa kina e levu na kakana vinaka e caka mai na kakana draudrau.

Ni sa oti tiko yani na vulaililiwa me sa vakilai mai na katakata, sa dau se na vu ni amodi, e dau vulavula se piqi na sena, oqo e vakatakilakilataka ni sa voleka na vulaitubutubu. Rawa ni tekivu se na vu ni amodi ena itekitekivu sara mada ga ni Janueri ni sa vakilai kina vakalailai na katakata.​—Jeremaia 1:​11, 12.

Dua na Vula ni Musu Laino

E vola tarava o Epaia na laino. O na rairai nanuma lesu na ka a yaco ena vica na senitiuri ni bera ni bula o Epaia ena ra kei Jutia. Ena korolevu o Jeriko, a vunitaki rau na yamata o Reapi ena “tidolo ni laino eso, ka virinoca” tu ena delanivale me mamaca kina. (Josua 2:6) E yaga vakalevu ena nodra bula na Isireli na laino. Me rawa ni vakayagataki na kena wa, me na vuca mada e liu na kau. Ni lutuka na tegu ena vuca toka vakamalua, ia ena vuca totolo ke toni ena drano se uciwai. Sa qai vakayagataki na kena wa me caka kina na lineni me qai buli kina na laca ni waqa, valelaca, kei na isulu. E vakayagataki tale ga me vauvau ni cina.

E so era sega ni duavata kei na vakasama ni a tei na laino e Keseri, ni vanua mamaca. So tale era kaya ni tei na laino ena icavacava ni yabaki. Oya na vuna era kaya kina e so ni vosa “laino” ena iVolanivula ni Keseri e dua tale na vosa e tautauvata kei na “co” e dau kania na manumanu.

Dua na Vula ni Tamusuki Parile

E veiyabaki, ni cava na vula ni musu laino, e raica o Epaia na vua drokadroka ni parile, oqo na itei e vola tarava ena nona ivolanivula. Oqo e veidonui kei na vula vakaIperiu na Epipi, kena ibalebale na “Vuana Drokadroka,” rairai dusia na gauna sa matua kina na parile ia se malumu tu. A vakarota o Jiova: “Mo ni nanuma na vula ko Epipi, ka ia kina na kana vata ni lako-sivia vei Jiova.” (Vakarua 16:1) Na vula o Epipi (vakatokai e muri me Naisani) e vula o Maji kei na Epereli ena noda ivolanivula. Na gauna e matua kina na parile e rairai vakaraitaka ni kena sa tekivu na vula oqo. Nikua mada ga, era vakayagataka na vakatakilakila oqo na Jiu yavusa Karaite mera kila kina na nodra yabaki vou. Ia, na isevu ni parile e dodonu me yalovaki ena mata i Jiova ena ika16 ni Epipi.​—Vunau ni Soro 23:​10, 11.

E yaga vei ira e levu na Isireli na parile. E sau lailai mai na witi, qai vakayagataki vakalevu me buli kina na madrai, vakauasivi vei ira na dravudravua.​—Isikeli 4:​12.

Dua na Vula ni Tatamusuki kei na Sausaumi

Ni o vakasamataka na gauna i Epaia, o rawa ni raitayaloyalotaka nona raica ena dua na mataka ni sa yali na o​—sa na sega ni tau na uca. Era na qai bula ga ena tegu na vuanikau ena vanua oqo. (Vakatekivu 27:28; Sakaraia 8:​12) Era kila na dauteitei e Isireli ni levu na itei era tamusuki ena vulaikatakata era gadreva na cagi e veirauti me yacova sara na Penitiko. Na cagi batabata suasua mai na tokalau ena vinaka ina covuata era matua tiko, ia ena vakaleqa na kauvuata era se mai. Na cagi katakata mamaca mai na ceva ena vakavuna me se na kauvuata, qai kaburaki na sena.​—Vosa Vakaibalebale 25:23; Sere i Solomoni 4:​16.

O Jiova e lewa na draki, e vakarautaka gona na ivakarau ni draki e veirauti qai yaga ina bula raraba. Ena gauna i Epaia, o Isireli e vanua dina ni “witi, kei na parile, kei na veivaivaini, kei na lolo, kei na pomekaraneti; a vanua ni waiwai ni olive, kei na oni.” (Vakarua 8:8) A rairai tukuna vei Epaia o tukana ni a sautu na vanua ena gauna ni veiliutaki ni tui vuku o Solomoni​—oqo e dusia vakamatata na veivakalougatataki i Jiova.​—1 Tui 4:​20.

Ni oti na kena volai na tatamusuki, e volai sara ena ivolanivula e dua na vosa era kaya e so ni kena ibalebale na “sausaumi.” E rairai dusia na kena vakarautaki na itei era tamusuki me wasei vei ira na itaukei ni iteitei kei ira na tamata cakacaka, se rairai saumi me ivakacavacava. Ia, era nanuma e so na vuku ni vosa vakaIperiu oqo e dua tale na vosa ni “solevu,” ra qai kaya ni oqo e dusia na Solevu ni Veiwiki, e solevutaki ena vula o Sivan (Me/June).​—Lako Yani 34:22.

Rua na Vula ni Musu Tabanivaini

E vola tarava o Epaia na rua na vula ni qaravi vaini. De dua a veivuke o Epaia na musu tabanivaini me rawa ni cilava na siga na vuanivaini. (Aisea 18:5) Oti, sa qai kena gauna me tamusuki kina na vuanivaini, e gauna marautaki vei ira na itabagone ena gauna oya. Sa maleka dina na ikanakana ni isevu ni vuanivaini! A rairai kila o Epaia na nona tala o Mosese na 12 na yamata ina Vanua Yalataki. Ratou a gole ena gauna e dreu kina na vuanivaini taumada me ratou raica na vinaka ni vanua. Ena gauna oya, e dua na isoso vuanivaini erau laveta rawa e rua na tagane!​—Tiko Voli mai na Lekutu 13:​20, 23.

Dua na Vula ni Vuata ni Vulaikatakata

Na iotioti ni ka e volai ena ivolanivula i Epaia oya na vuata ni vulaikatakata. Ena gauna makawa mai na Tokalau e Loma, na vulaikatakata e gauna ga ni vuata. Ni oti na gauna i Epaia, a cavuta o Jiova na matavosa “e dua na sova vuata ni vulaikatakata” me dusia ni ‘sa yaco mai na ivakataotioti vei ira na nona tamata na Isireli.’ (Emosi 8:​2, NW) Era na vakadreti kina na Isireli talaidredre ni sa voleka na kedra iotioti, sa na qai lewai ira o Jiova. Na lolo e okati tale ga ena vuata ni vulaikatakata e vola o Epaia. E rawa ni buli me keke na lolo, se vakayagataki me wainimate me ibulu ni bo.​—2 Tui 20:7.

Yaga ni iVolanivula Oqo

Kena irairai ni dau vakaitavi vakalevu o Epaia ena teitei ena nona vanua. Levu vei ira na Isireli ena gauna oya era dauteitei. Kevaka mada ga o sega ni dau teitei, na veika e volai ena vatu raraba oqo mai Keseri ena vukei iko mo raitayaloyalotaka na ka o wilika ena iVolatabu, ena rawarawa qai vakaibalebale tale ga.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 11]

DUA NA IVOLAVOLAI NI IVOLANIVULA NI KESERI:

“Vula e tamusuki kina na vuanivaini kei na olive;

vica na vula ni teitei;

vica na vula na co ni vulaitubutubu;

vula ni dre laino;

vula ni tamusuki parile;

vula ni tamusuki witi kei na sausaumi;

vica na vula ni musumusu;

vula ni vuata ni vulaikatakata.”

[saini:] Epaiab

[iVakamacala e ra]

[Credit Line]

Archaeological Museum of Istanbul

[Chart/​iYaloyalo ena tabana e 9]

(Raica tale na ivola)

NISAN (ABIB)

MAJI​—EPERELI

IYYAR (ZIV)

Epereli​—Me

SIVAN

ME​—JUNE

TAMMUZ

June​—Julai

AB

Julai​—Okosita

ELUL

OKOSITA​—SEPITEBA

TISHRI (ETHANIM)

SEPITEBA​—OKOTOVA

HESHVAN (BUL)

OKOTOVA​—NOVEBA

CHISLEV

NOVEBA​—TISEBA

TEBETH

TISEBA​—JANUERI

SHEBAT

JANUERI​—FEPERUERI

ADAR

FEPERUERI​—Maji

VEADAR

Maji

[Credit Line]

Dauteitei: Garo Nalbandian

[iYaloyalo ena tabana e 8]

Kelikeli mai Keseri

[Credit Line]

© 2003 BiblePlaces.com

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Vu ni amodi

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Vu ni laino

[Credit Line]

Dr. David Darom

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Parile

[Credit Line]

U.S. Department of Agriculture