Biblu: Jɔtɛn Nǔgbo Tɔn Ðejid’ewu Ðé

Ðò hwenuxó mɛ ɔ, gbɛtɔ́ e nɔ awa vovo xwé lɛ é gegě kpɔ́n Biblu dó mɔ jɔtɛn nǔgbo tɔn ɖejid’ewu ɖé. Égbé ɔ, gbɛtɔ́ livi mɔkpan nɔ xwedó nǔkplɔnmɛ tɔn lɛ. É ɖò mɔ̌ có, mɛ ɖevo lɛ nɔ gbɛ́ Biblu sín xó, bo nɔ ɖɔ é kún sɔ́ ɖu nǔ ó, alǒ, xɛxó ɖé wɛ. Etɛ a ka lin? È ka sixu mɔ xó nǔgbo ɖò Biblu ɔ mɛ à?

NǓ ÐĚÐEE WU A SIXU ÐEJI DÓ BIBLU WU LƐ É

Nɛ̌ a ka sixu tuùn ɖɔ é jɛxa ɖɔ emi ni ɖeji dó Biblu wu gbɔn? Ði kpɔ́ndéwú ɔ, enyi xɔ́ntɔn ɖé nɔ ɖɔ xó nǔgbo nú we hwɛhwɛ nú xwè gegě ɔ, a na ɖibla nɔ kpɔ́n ɛ dó mɔ mɛ ɖejid’ewu ɖé. Xɔ́ntɔn ɖejid’ewu ɖé ɖɔhun ɔ, Biblu ka nɔ ɖɔ nǔgbo hwɛhwɛ à? Mǐ ni kpɔ́n kpɔ́ndéwú ɖé lɛ.

Biblu Wlantɔ́ Nǔgboɖɔtɔ́ Lɛ

Biblu wlantɔ́ lɛ nɔ ɖɔ nǔgbo tawun, bɔ hwɛhwɛ ɔ, ye nɔ ɖɔ nǔwanyido yetɔn lɛ kpo fí e ye jɛ dò ɖè lɛ é kpo. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, gbeyiɖɔ Jonasi ɖesu wlan tónú e é ma sè ǎ é. (Jonasi 1:1-3) Nǔgbo ɔ, nǔ e Mawu gbɛ́ n’i é jí wɛ é sú ta nú wema Biblu tɔn e é wlan é dó; é ka ɖɔ xó ɖebǔ dó lee é jla linlin éɖesunɔ tɔn ɖó gbɔn é wu ǎ. (Jonasi 4:1, 4, 10, 11) Nǔgbo e Biblu wlantɔ́ lɛ bǐ ɖɔ é xlɛ́ ɖɔ nǔgboɖiɖɔ nɔ ɖu ayi mɛ nú ye tawun.

Nǔgbo E Nyɔ́ Zán É

Biblu ka nɔ ɖè wě ɖagbe lɛ xá mɛ hwebǐnu dó nǔ tawun tawun lɛ jí à? É ɖò wɛn ɖɔ é nɔ wà mɔ̌. Ði Kpɔ́ndéwú ɔ, ɖǒ ayi nǔ e Biblu ɖɔ dó xɔ́ntɔn ɖagbe zunzun wu é wu: “Nǔ e mi jló ɖɔ gbɛtɔ́ lɛ ni bló nú emi ɔ, mi nɔ bló nú ye lɔmɔ̌.” (Matie 7:12) “È sɔ́ gbè fífá dó na xósin mɛ ɔ, xomɛ nɔ fá; è ka kán gbè nú mɛ ɔ, xomɛsin ɔ ɖě nɔ jɛ ɖě jí.” (Nǔnywɛxó 15:1) Ɛɛn, nǔgbo Biblu tɔn lɛ nyɔ́ zán ɖò égbé lee ye nyɔ́ zán gbɔn ɖò táan e mɛ è wlan ye é.

É Sɔgbe Ðò Hwenuxó Linu

Ðò xwè lɛ vlamɛ ɔ, dobanúnǔ dokunkun tɔn gegě xlɛ́ ɖɔ mɛ vovo e xó Biblu ɖɔ lɛ é nɔ gbɛ̀ nǔgbo, bɔ fí vovo kpo nǔ vovo kpo xó e wu Biblu kɛnu dó lɛ é lɔ sɔgbe. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, mǐ ni kpɔ́n kúnnuɖenú e xlɛ́ ɖɔ doyidoslɔ́ elɔ e ɖò Biblu mɛ é sɔgbe é. Biblu ɖɔ ɖɔ ɖò Nɛɛmíi hwenu ɔ, Tíinu lɛ, ye wɛ nyí Fenisíinu e gosin Tíi bo nɔ nɔ Jeluzalɛmu lɛ é “nɔ hɛn hweví kpo nǔ tɛnmɛ tɛnmɛ kpo wá sà xá Judáa ví lɛ.”—Nɛɛmíi 13:16.

Kúnnuɖenú ɖé ka ɖè, bo nɔ gudo nú wemafɔ enɛ à? Ganji. Dobanúnǔtɔ́ dokunkun tɔn lɛ mɔ Fenisíinu lɛ sín ajɔ̌nú lɛ ɖò Izlayɛli, bɔ enɛ xlɛ́ ɖɔ akɔta hwexónu tɔn we enɛ lɛ nɔ wà ajɔ̌ ɖó kpɔ́. Gɔ́ na ɔ, è lɛ́ kun hweví Mɛditɛlanɛ́ɛ Xù ɔ tɔn sín wǔjɔnú ɖé lɛ tɔ́n sín ayikúngban glɔ́. Dobanúnǔtɔ́ lɛ ɖi ɖɔ ajɔ̌tɔ́ lɛ wɛ hɛn hweví ɔ wá sín xù e ɖò zɔ é ɖé tó. Akɔwé ɖé gbéjé kúnnuɖenú ɔ kpɔ́n, bo ɖɔ: “Xó e Nɛɛ[míi] 13:16 ɖɔ bo ɖɔ Tíinu lɛ nɔ sà hweví ɖò Jeluzalɛmu é sɔgbe ɖɔhun.”

É Sɔgbe Ðò Nǔnywɛ Xwitixwiti Linu

Ðò taji ɔ, wema sinsɛn kpo hwenuxó kpo tɔn ɖé wɛ Biblu nyí. Amɔ̌, enyi é ɖɔ xó dó nǔnywɛ xwitixwiti sín nǔ lɛ wu ɔ, é nɔ sɔgbe. Mǐ ni kpɔ́n kpɔ́ndéwú ɖé.

Sín xwè 3 500 jɛji mɔ̌ ɖíe ɔ, Biblu ɖɔ ɖɔ è kún sɔ́ ayikúngban ɔ “ɖó nǔɖe jí [ó].” (Jɔbu 26:7) Enɛ gbɔn vo tawun nú xɛxó e ɖɔ ɖɔ ayikúngban ɔ ɖò tɔ̀ nukúnmɛ alǒ ɖò logozo jinganjingan ɖé jí é. È wlan wema Jɔbu tɔn b’ɛ bló xwè 1 100 mɔ̌ gudo é ɔ, mɛ lɛ kpó ɖò mimɔ wɛ ɖɔ è kún sixu bló ayikúngban ɔ ɖó gblolo mɛ kpowun ó, lé é ɖó na ɖò nǔɖe jí. Xwè kanweko donu atɔn kpowun gudo ɖò 1687 ɔ, Isaac Newton ɖè nǔdobiba tɔn dó hlɔnhlɔn nǔdɔnwádo tɔn wu tɔ́n, bo tinmɛ ɖɔ hlɔnhlɔn e è ma nɔ mɔ ǎ é ɖé wɛ hɛn ayikúngban ɔ ɖó xwi e jí é ɖè é. Nǔdobiba nǔnywɛ xwitixwiti tɔn manawɔn enɛ dó zǒgbe nǔ e Biblu ɖɔ b’ɛ ko bló xwè 3 000 jɛji é jí.