Etsɛŋ, Mɔ Ko Yeŋ Ohia Dɔŋŋ!
“NYƐKASHEA gbeyei; ejaakɛ naa, mibagba nyɛ miishɛɛ sane kpele ni ji jeŋ fɛɛ nɔ.” (Luka 2:10) Tookwɛlɔi komɛi ni bɛŋkɛ Betlehem ji mɛi ni nu nɛkɛ wiemɔi ni kanyaa mɔ waa nɛɛ, yɛ gbɛkɛ ni afɔ Yesu lɛ. Yɛ nakai wiemɔ lɛ kɛ gbeekpamɔ naa lɛ, Yesu ma “sanekpakpa” lɛ nɔ mi waa yɛ eshikpɔŋ nɔ sɔɔmɔ nitsumɔ lɛ mli. Ŋmɛnɛ, ni shika he hiaa wɔ waa kɛha wɔ hiamɔ nii ahe nitsumɔ nɛɛ, mɛɛ gbɛ nɔ sanekpakpa ni kɔɔ Yesu he nɛɛ he aaanyɛ aba sɛɛnamɔ aha wɔ yɛ?
Yesu Kristo jaje “sanekpakpa lɛ [etsɔɔ] ohiafoi.” (Luka 4:18) Taakɛ Mateo 9:35 tsɔɔ lɛ, “Yesu kpa maji lɛ kɛ akrowai lɛ fɛɛ nɔ, ni etsɔɔ nii yɛ amɛ kpee hei lɛ, ni eshiɛɔ maŋtsɛyeli lɛ he sanekpakpa lɛ.” Eshɛɛ sane lɛ wo ohiafoi lɛ hewalɛ waa. “Shi beni ena mɛi babaoo lɛ, emusuŋ tsɔ lɛ yɛ amɛhewɔ, akɛni amɛfee yuuyaa tamɔ tooi ni bɛ kwɛlɔ lɛ.” (Mateo 9:36) Lɛlɛŋ, Yesu wie akɛ, “Ohiafoi lɛ, nyɛkɛ amɛ yɛ daa,” shi esaaa ni wɔmuɔ sane naa kɛjɛɔ wiemɔi nɛɛ amli akɛ hiɛnɔkamɔ ko bɛ kɛha ohiafoi. (Yohane 12:8) Bei abɔ ni nibii agbɛjianɔtoo fɔŋ nɛɛ yɔɔ lolo lɛ, ohiafoi baahi shi, ni nɔ ni kɛ amɛ naagba nɛɛ baa lɛ kɔɔɔ he eko. Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ ekuuu ehiɛ efɔɔɔ ohia shihilɛ ni yɔɔ diɛŋtsɛ lɛ nɔ, shi jeee nibii gbohii ni jɛɔ mli baa lɛ hu he ewieɔ titri. Shi moŋ, ekɛ yelikɛbuamɔ haa ohiafoi lɛ koni amɛnyɛ amɛkpee shihilɛ mli yeyeeye-feemɔi anaa.
Yelikɛbuamɔ Kɛha Ohiafoi
Esa kadimɔ waa akɛ awieɔ akɛ: “Jatsu ko bɛ ni tsii fe fɛɛ ni aaanyɛ akã mɔ ko nɔ, fe akɛ eeele akɛ mɔ ko bɛ ni susuɔ ehe loo enuɔ lɛ shishi.” Ni kɛlɛ, yɛ mlihilɛ ni mɛi pii ejieee lɛ kpo lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, sanekpakpa yɛ lolo kɛha ohiafoi lɛ—kɛha amrɔ nɛɛ kɛ wɔsɛɛ be fɛɛ.
Dɔlɛ sane ji akɛ, mɛi pii yɛ ni ohiafoi lɛ ayelikɛbuamɔ he miishɛɛ fioo pɛ amɛyɔɔ. Taakɛ The World Book Encyclopedia lɛ tsɔɔ lɛ, mɛi komɛi heɔ yeɔ akɛ “gbɔmɛi ni hiɔ hekome kɛ amɛhe shiɔ mple kɛhaa shihilɛ, ni . . . mɛi ni nɔ kwɔlɔ lɛ naa hewalɛ kɛ nii babaoo.” Ekolɛ mɛi ni heɔ nɛkɛ susumɔ, ni atsɛɔ lɛ Darwin tsɔɔmɔ ni kɔɔ adesai ashihilɛ he nɛɛ amɛyeɔ lɛ, buɔ ohiafoi lɛ akɛ anihaolɔi loo shika fitelɔi komɛi kɛkɛ. Ni kɛlɛ, yɛ amɛnyɔmɔwoo ni faaa lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, bei pii lɛ mɛi ni tsuɔ nii yɛ akrowai, mɛi ni eyahi maji asɛɛ kɛha nitsumɔ, kɛ mɛi krokomɛi, tsuɔ nii waa ni amɛkɛlɛɔ amɛwekui.
Mɛi pii ji mɛi ni yeɔ ohia yɛ shikpɔji pii anɔ. No hewɔ lɛ, ahaaa ohiafoi lɛ—ni amɛyi fa lɛ—anu he akɛ yaka gbɔmɛi ji amɛ. Shi kɛlɛ, gbɔmɛi yɛ nɛkɛ shikpɔji nɛɛ anɔ ni amɛyɛ ninamɔ kpɔtɔɔ mli, yɛ ohia shihilɛ ni yɔɔ nɛɛ mli. Shiai fɛfɛji ni hejɔlɛ yɔɔ mli, kɛ shihilɛ hei ni gbɔmɛi ayi fa waa yɛ, ni ewo muji, hiɔ hekome too lɛ nɔŋŋ. Mɛi ni awoɔ amɛ nyɔmɔ jogbaŋŋ lɛ kudɔɔ amɛ kar ni jara wawai lɛ kɛnyiɛɔ gbɛjegbɛi ni ohiafoi kɛ mɛi ni bɛ nitsumɔ lɛ eyi nɔ obɔ lɛ nɔŋŋ nɔ. Ohiafoi lɛ kɛ dɔlɛ nuɔ amɛ jaramɔ shihilɛ lɛ he waa, yɛ shikpɔŋ ni tamɔ nɛkɛ nɔ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, “ohiafoi lɛ naa amanehulu, jeee kɛjɛ niyenii kpakpa ni amɛyeee, wɔɔhei kpakpai ni amɛbɛ, kɛ tsofafeemɔ kpakpa ni amɛnaaa hewɔ, shi moŋ yɛ yeyeeye ni amɛfeɔ yɛ amɛshihilɛ lɛ he daa gbi lɛ hu hewɔ,” taakɛ The World Book Encyclopedia kɛɔ lɛ. “Akɛni amɛnaaa nitsumɔi kpakpai ni amɛbaatsu daa hewɔ lɛ, amɛlaajeɔ henumɔi ni ji woo kɛ bulɛ ni amɛyɔɔ kɛha amɛhe lɛ kwraa.” No hewɔ lɛ, te mɛi ni yeɔ ohia waa lɛ ateŋ mɛi komɛi feɔ tɛŋŋ amɛkpeeɔ amɛshihilɛ lɛ naa? Mɛni sanekpakpa ni kɔɔ Yesu he lɛ kɛ amɛshihilɛ lɛ naadaamɔ yɔɔ feemɔ?
Klɛŋklɛŋ lɛ, kaimɔ akɛ sui ni nilee bɛ mli baanyɛ aha ohia shihilɛ mli awa. Susumɔ nɔkwɛmɔ nii komɛi ahe okwɛ. Valdecir kpɛlɛɔ nɔ akɛ efiteɔ shika yɛ ejeŋba shara su ko hewɔ, yɛ be mli ni niyenii bibioo ko pɛ eŋa kɛ ebii yɔɔ ni amɛbaaye. Ewie akɛ: “Eyɛ mli akɛ miitsu nii moŋ, shi minaaa shika maha amɛ, shi be fɛɛ be nɛɛ, mihiɛ loto tikitii sɔrɔtoi yɛ mikotoku mli.” Daatɔɔ shɛii kɛ tawa shɛremɔ hewɔ lɛ, Milton laaje enitsumɔ ni nitsulɔi 23 yɔɔ mli lɛ. Ewie akɛ: “Miwɔ gbɛjegbɛi ahe gbii babaoo ni minyɛɛɛ maya shia, ni miweku lɛ na amanehulu waa yɛ mihewɔ.”
João hu fiteɔ enyɔmɔwoo yɛ sui gbohii ahewɔ. “Miye gbii abɔ ni miwɔɔɔ shia. Nyɔmɔwoo fɛɛ ni minaa lɛ faaa kɛha sui gbohii ni miyɔɔ mli lɛ kɛ mishihilɛ. Agbɛnɛ shihilɛ lɛ mli bawa waa fe nine, ni kulɛ miŋa miitao ni wɔgbala wɔmli.” Yɛ eshika gbɛfaŋ naagbai kɛ egbalashihilɛ mli naagbai lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, ekrokomɛi yɛ lolo. Ekɛɛ akɛ: “Naagbai ba mikɛ miwekumɛi kɛ wɔkuuŋbii ateŋ, ni mina naagbai waa yɛ nitsumɔ he. Nɔ ni jɛ mli ba ji akɛ, be fɛɛ be nɛɛ ashwie mi kɛjɛ nitsumɔ mli.” Júlio ji mɔ ko ni tsofai fɔji kɛ nitsumɔ eka ehe. Shi, etsɔɔ mli akɛ: “Akɛni minyɔmɔwoo faaa kɛha misu ni ji tsofai fɔji kɛ nitsumɔ nɛɛ hewɔ lɛ, mibɔi nitsumɔ akɛ tsofai fɔji nɛɛ ahɔ̃ɔlɔ, kɛkɛ lɛ ehe ehiaŋ dɔŋŋ ni mahe tsofai lɛ.”
Akɛni atsɔse lɛ yɛ ohiafoi aweku ni hiɛ gbekɛbii kpaanyɔ mli hewɔ lɛ, José miitao ni ena nɔ ko kɛha lɛ diɛŋtsɛ ehe. Beni ena akɛ ebɛ nɔ kpakpa ni ebaalaaje dɔŋŋ lɛ, eyafata gbekɛbii krokomɛi ahe, ni amɛbɔi mɛi ojotswaa. Yɛ nijiaŋwujee hewɔ lɛ, gbekɛ nuu kroko hu batsɔ kuu ko ni atsɛɔ amɛ Yitsojwalɔi lɛ ateŋ mɔ ko. Etsɔɔ mli akɛ: “Akɛni wɔteŋ mɛi pii ji ohiafoi kwraa hewɔ lɛ, wɔnaa miishɛjemɔ kɛjɛɔ nibii ajwaramɔ kɛ mɛi atutuamɔ mli.”
Ni kɛlɛ, ŋmɛnɛ nɛkɛ hii nɛɛ kɛ amɛwekui yeee ohia ni mli wa waa dɔŋŋ, ni amɛnaaa dɔlɛ kɛ mlifu henumɔi hu dɔŋŋ. Amɛjeee mɛi ni nijiaŋ eje wui hu dɔŋŋ. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ amɛkase sanekpakpa ni Yesu shiɛ lɛ. Amɛkɛ Biblia mli ŋaawoo lɛ tsu nii ni amɛkɛ gbɔmɛi ni amɛjwɛŋmɔ tamɔ amɛnɔ lɛ bɔ yɛ Yehowa Odasefoi asafoi lɛ amli. Ni amɛkase nibii komɛi ni he hiaa waa yɛ ninamɔ kɛ ohia he.
Yelikɛbuamɔ ni Akɛaakpee Ohia Naa
Klɛŋklɛŋ lɛ, amɛkase akɛ kɛ akɛ Biblia shishitoo mlai tsu nii lɛ, abaanyɛ aba nibii gbohii ni jɛɔ ohia mli kɛbaa lɛ ashi kwraa. Biblia lɛ buɔ jeŋba shara, daatɔɔ, asɔshwɛmɔ, kɛ tsofai fɔji kɛ nitsumɔ fɔ. (1 Korintobii 6:9, 10) Afiteɔ shika babaoo yɛ nɛkɛ nibii nɛɛ ahe. Amɛbaanyɛ amɛha niiatsɛ atsɔ ohiafo, ni ohiafo hu aye ohia waa. Nɛkɛ sui fɔji nɛɛ kɛ ekrokomɛi ni tamɔ nakai lɛ akpamɔ haa weku shika shidaamɔ yaa hiɛ jogbaŋŋ.
Nɔ ni ji enyɔ lɛ, amɛna akɛ nibii yɛ ni he hiaa waa yɛ shihilɛ mli fe ninamɔ. Atsɔɔ susumɔ ko ni ŋmɛɔ pɛpɛɛpɛ yɛ nɛkɛ wiemɔi ni jɛ mumɔŋ nɛɛ mli: “Nilee tamɔ hɔɔŋ, tamɔ bɔ ni shika hu tamɔ hɔɔŋ lɛ; shi nɔ ni nilee kɛfe ji akɛ nilee hereɔ etsɛ yiwala.” (Jajelɔ 7:12) Hɛɛ, shika he miihia. Shi nilee ni damɔ Biblia nɔ, kɛ Nyɔŋmɔ yiŋtoi ahe nilee he yɛ sɛɛnamɔ kwraa fe no. Lɛlɛŋ, kɛ mɔ ko bɛ nilee lɛ, shika babaoo namɔ baanyɛ afee jatsu kɛha lɛ tamɔ bɔ ni bibioo ni eyɔɔ lɛ baafee lɛ pɛpɛɛpɛ. Biblia ŋmalɔ lɛ sɔle yɛ nilee mli akɛ: “Kaaha miye ohia lɛ, asaŋ kaaha mina nii; lɛɛ mi kɛ nii ni sa mi, koni mikatɔ tsɔ ni mikwao, ni mikɛɛ akɛ: ‘Namɔ ji Yehowa?’ Loo ohia miihia mi, ni miyaju, ni mitɔ̃ mi-Nyɔŋmɔ lɛ gbɛi anɔ.”—Abɛi 30:8, 9.
Nɔ ni ji etɛ lɛ, amɛna akɛ kɛ mɔ ko hi shi yɛ sanekpakpa ni Yesu shiɛ lɛ naa lɛ, ehe ehiaaa ni enuɔ he akɛ akpoo lɛ. Sanekpakpa lɛ kɔɔ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ he. Atsɛɔ shɛɛ sane lɛ akɛ “maŋtsɛyeli lɛ he sanekpakpa” lɛ, ni aashiɛ yɛ shikpɔŋ ni wɔyɔɔ nɔ nɛɛ fɛɛ nɔ, yɛ wɔgbii nɛɛ amli. (Mateo 24:14) Yesu kɛɛ wɔ akɛ kɛ wɔkɛ wɔhiɛnɔkamɔ fɛɛ wo nakai Maŋtsɛyeli lɛ mli lɛ, wɔbaana sɛɛfimɔ. Ekɛɛ akɛ: “Nyɛtaoa Nyɔŋmɔ maŋtsɛyeli lɛ kɛ ejalɛ lɛ tsutsu, ni akɛ nii nɛɛ fɛɛ aaafata he aha nyɛ.” (Mateo 6:33) Nyɔŋmɔ kɛ kar fɛfɛji kɛ tsũi wuji ni awula mli fɛfɛo wooo wɔ shi. Yesu miiwie shihilɛ mli nibii ni he hiaa lɛ ahe, nibii tamɔ niyenii kɛ hehaanɔ. (Mateo 6:31) Shi gbɔmɛi akpekpei abɔ yɛ ŋmɛnɛ ni amɛbaanyɛ amɛye odase akɛ abaanyɛ akɛ he afɔ̃ Yesu shiwoo lɛ nɔ. Kɛ mɔ aŋkro ko, ni ji mɔ ni miiye ohia waa kɛ Maŋtsɛyeli lɛ ye klɛŋklɛŋ gbɛhe lɛ, ashiii lɛ efolo kɔkɔɔkɔ.
Nɔ ni ji ejwɛ lɛ, amɛna akɛ mɔ ni kɛ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ yeɔ klɛŋklɛŋ gbɛhe lɛ mli fuuu yɛ shika gbɛfaŋ jaramɔ shihilɛ hewɔ. Hɛɛ, esa akɛ ohiafo lɛ atsu nii waa. Shi kɛ esɔmɔɔ Nyɔŋmɔ lɛ, no lɛ eyɛ hegbɛ ko ni ji ekɛ e-Bɔlɔ lɛ teŋ wekukpaa, mɔ ni Biblia lɛ wie yɛ ehe akɛ: “Egbeee amanenalɔ amane he guɔ, ni esaa enyaŋeee hu, ni ekɛ ehiɛ eteeko lɛ; shi beni ebolɔ etsɛ lɛ lɛ, enu.” (Lala 22:25) Kɛfata he lɛ, ohiafo naa yelikɛbuamɔ yɛ shihilɛ mli naagbai anaadaamɔ mli. Enaa ekɛ enanemɛi Kristofoi kɛ naanyobɔɔ mli miishɛɛ, ni eyɛ Yehowa suɔmɔnaa nii ni ejie lɛ kpo lɛ he nilee kɛ emli hekɛnɔfɔɔ. Nibii tamɔ enɛɛmɛi “yɛ akɔnɔ fe shika, fe shika krɔŋŋ babaoo.”—Lala 19:11.
Be Ko Baaba kɛ̃, ni Ayeee Ohia Dɔŋŋ!
Yɛ naagbee lɛ, aŋkroaŋkroi ni boɔ sanekpakpa lɛ toi lɛ naa amɛleɔ akɛ Yehowa Nyɔŋmɔ eto eyiŋ akɛ ebaatsu naagba ni ji ohia lɛ he nii shikome kɛya naanɔ, kɛtsɔ e-Maŋtsɛyeli lɛ nɔ. Biblia lɛ woɔ shi akɛ: “Ohiafo lɛ, jeee daa hiɛ aaakpa enɔ, ni nɔnalɔi ahiɛnɔkamɔ lɛ elaajeŋ kɛyaŋ naanɔ.” (Lala 9:19) Maŋtsɛyeli lɛ ji nɔyeli diɛŋtsɛ ni ato ama shi yɛ ŋwɛi, ni Yesu Kristo ji Nɔyelɔ. Etsɛŋ ni nakai Maŋtsɛyeli lɛ baaye adesai anɔyelii anajiaŋ yɛ adesai asaji ahe nitsumɔ mli. (Daniel 2:44) Kɛkɛ lɛ, ákɛ Maŋtsɛ ni akɛ lɛ eta sɛi nɔ lɛ, Yesu “[baana] ohiafo kɛ mɔ ni efi lɛ lɛ mɔbɔ, ni ehere mɛi ni efi amɛ lɛ asusumai ayiwala. Eeekpɔ̃ amɛsusuma kɛaajɛ fifiamɔ kɛ yiwalɛ mli, ni amɛla jara aaawa yɛ ehiɛ.”—Lala 72:13, 14.
Beni ekpaa nakai be lɛ gbɛ lɛ, Mika 4:3, 4 kɛɔ akɛ: “Ni mɔ fɛɛ mɔ aaata eweintso kɛ egbamitso shishi, ni mɔ ko woŋ amɛhe gbeyei; ejaakɛ Yehowa Zebaot naabu ewie.” Namɔ he awieɔ yɛ biɛ lɛ? Eka shi faŋŋ akɛ, mɛi fɛɛ ni baa amɛhe shi amɛhaa Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ. Nakai Maŋtsɛyeli lɛ baatsu naagbai ni haoɔ adesai lɛ fɛɛ he nii—kɛ hela kɛ gbele he naagba lɛ po. “Eeemi gbele kɛaatee naanɔ; ni Nuntsɔ Yehowa aaatsumɔ hiɛaŋ fɛɛ yaafonui.” (Yesaia 25:8; 33:24) Mɛɛ jeŋ ni yɔɔ sɔrɔto eeefee nɛkɛ! Ni kaimɔ akɛ, wɔbaanyɛ wɔhe shiwoi nɛɛ wɔye ejaakɛ amɛjɛ Nyɔŋmɔ diɛŋtsɛ mumɔ mli. Ekɛɔ akɛ: “Mimaŋ lɛ aaahi shi yɛ hejɔlɛ shia, kɛ shihilɛ he ni yɔɔ shweshweeshwe, kɛ hejɔɔmɔ he ni yɔɔ kpoo.”—Yesaia 32:18.
Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ mli hekɛnɔfɔɔ yeɔ bulɛ ni mɔ naaa kɛha ehe, ni bei pii lɛ ohia kɛbaa lɛ nɔ kunim. Kristofonyo ohiafo le akɛ ehe miihia waa yɛ Nyɔŋmɔ hiɛ tamɔ Kristofonyo ni yɔɔ nii lɛ ji lɛ pɛpɛɛpɛ. Nyɔŋmɔ sumɔɔ amɛ fɛɛ pɛpɛɛpɛ, ni mɛi enyɔ lɛ fɛɛ yɛ hiɛnɔkamɔ kome. Amɛ fɛɛ amɛkɛ miishɛɛ kpaa be mli ni ohia baafee tsutsu nii ni eho etee, yɛ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ shishi lɛ gbɛ. Mɛɛ be ni yɔɔ nyam eeefee nɛkɛ! Gbi ko kɛ̃ lɛ, mɔ ko yeŋ ohia dɔŋŋ!
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 5]
Mɛni hewɔ esa akɛ ofite shika yɛ asɔshwɛmɔ, tawa shɛremɔ, daatɔɔ shɛii, tsofai fɔji kɛ nitsumɔ, aloo jeŋba shara hewɔ?
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 7]
Yehowa Nyɔŋmɔ baatsu naagbai ni ji ohia ni adesai yeɔ lɛ he nii kɛtsɔ e-Maŋtsɛyeli lɛ nɔ