Mɛni Hewɔ Sane Eba Hekɛnɔfɔ̃ɔ He Lɛ?
‘ANI obaanyɛ okɛ ohe afɔ̃ mɔ ko nɔ diɛŋtsɛ yɛ wɔŋmɛnɛŋmɛnɛ gbii nɛɛ amli?’ Ekolɛ onu ni mɔ ko ni enijiaŋ eje wui miibi sane ni tamɔ nɛkɛ. Aloo ekolɛ bo diɛŋtsɛ po óbi sane ni tamɔ nɛkɛ beni ohao yɛ nɔ ko ni ba yɛ oshihilɛ mli lɛ he lɛ hewɔ.
Ŋwanejee ko bɛ he akɛ abɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ yɛ gbɛjianɔtoi kɛ gbɔmɛi krokomɛi amli yɛ jeŋ fɛɛ. Bei pii lɛ, hekɛnɔfɔ̃ɔ ni abɛ yɛ mɛi amli nɛɛ sa. Ani mɔ ko yɛ ni kpaa gbɛ diɛŋtsɛ akɛ maŋkwralɔi lɛ ateŋ mɛi pii baaye shi ni amɛwoɔ ni tsɔɔ amɛ oshikifɔɔ lɛ hiɛ lɛ fɛɛ anɔ? Nikaselɔi 1,000 ahe niiamlipɛimɔ ko ni afee yɛ 1990 yɛ Germany lɛ tsɔɔ akɛ, yɛ be mli ni amɛteŋ oha mlijaa 16.5 yɔɔ hekɛnɔfɔ̃ɔ akɛ maŋkwralɔi baanyɛ aná je lɛ naagbai anaa tsabaa lɛ, yibɔ nɛɛ toi enyɔ jie yiŋkɔshikɔshifeemɔ ni mli wa kpo. Ni amɛteŋ mɛi ni fa kɛɛ akɛ amɛbɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ yɛ nyɛmɔ ni maŋkwralɔi lɛ yɔɔ ni amɛkɛaaná naagbai anaa tsabaa lɛ mli, kɛ agbɛnɛ hu yɛ suɔmɔ ni amɛsumɔɔ akɛ amɛaafee nakai lɛ mli.
Adafitswaa wolo Stuttgarter Nachrichten wie shi akɛ: “Maŋkwralɔi babaoo diɛŋtsɛ susuɔ nibii ni baahi aha amɛ diɛŋtsɛ amɛ pɛ he, kɛkɛ lɛ ekolɛ mɛi ni fɔ̃ oshiki kɛha amɛ lɛ hu anɔ̃.” Gbɔmɛi ni yɔɔ maji krokomɛi anɔ lɛ kpɛlɛɔ nɔ nakai. Adafitswaa wolo ni atsɛɔ lɛ The European lɛ wie maŋ ko he akɛ: “Jwɛŋmɔ kpakpa ni oblahii kɛ oblayei bibii bɛ yɛ maŋkwralɔi ahe lɛ ja gbɛ jogbaŋŋ, ni onukpai lɛ hu nuɔ he nakai nɔŋŋ.” Ekɛɛ akɛ ‘mɛi ni fɔ̃ɔ oshiki yɛ nakai maŋ lɛ mli lɛ hãa maŋkwramɔ kui lɛ anine nyɛɔ shi daa.’ Adafitswaa wolo lɛ tee nɔ ekɛɛ akɛ: “Mɔ fɛɛ mɔ ni kɛ oblahii kɛ oblayei bibii lɛ yeɔ sharamɔ [yɛ jɛmɛ] lɛ kadiɔ amrɔ nɔŋŋ akɛ amɛbɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ ni amɛnuɔ he akɛ amɛleee he ni amɛyaa.” Ni kɛlɛ, kɛji akɛ maŋbii bɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ lɛ, nɔ ko bibioo ko pɛ demokrase nɔyeli lɛ baanyɛ atsu. Tsutsu U.S. Maŋnɔkwɛlɔ John F. Kennedy kɛɛ yɛ be ko mli akɛ: “Nɔ ni hãa nɔyeli mɔɔ shi ji hekɛnɔfɔ̃ɔ ni maŋbii yɔɔ.”
Yɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ ni kɔɔ je lɛ shika he gbɛjianɔtoo he lɛ gbɛfaŋ lɛ, shika-helɛtemɔ fitemɔ trukaa kɛ gbɛjianɔtoi ni akɛtsuɔ nii koni aná shika oya ni fiteɔ lɛ eha mɛi pii efee mɛi ni shashaoɔ shi. Beni je lɛ guɔyeli nibii ahe gbɛjianɔtoo lɛ fee tamɔ nɔ ni edamɔɔɔ shi kwraa yɛ October 1997 mli lɛ, adafitswaa wolo ko wie “hekɛnɔfɔ̃ɔ ni abɛ ni ekaaa kwraa ni yɛ bei komɛi amli lɛ jwɛŋmɔ bɛ mli” lɛ he, kɛ agbɛnɛ “hekɛnɔfɔɔ ni abɛ ni tsɛŋeɔ mɔ” lɛ he. Ekɛɛ hu akɛ, “hekɛnɔfɔ̃ɔ ni ayɔɔ lɛ eba shi kwraa [yɛ Asia maŋ ko mli] akɛ etamɔ nɔ ni eewo shihilɛ mli ni . . . nɔyeli lɛ yɔɔ lɛ he gbeyei.” Beni emuɔ sane lɛ naa lɛ, ewie nɔ ni kã shi faŋŋ lɛ he akɛ: “Shika he gbɛjianɔtoo damɔ hekɛnɔfɔ̃ɔ nɔ.”
Jamɔ hu nyɛɛɛ akanya hekɛnɔfɔ̃ɔ. Germany jamɔ wolo ni ji Christ in der Gegenwart [Ŋmɛnɛŋmɛnɛ Beaŋ Kristofonyo] lɛ kɛ awerɛho wie akɛ: “Hekɛnɔfɔ̃ɔ ni gbɔmɛi lɛ yɔɔ yɛ Sɔlemɔ lɛ mli lɛ miiya nɔ eeba shi.” Kɛjɛ afi 1986 kɛbashi afi 1992 mli lɛ, Germanybii ni yɔɔ hekɛnɔfɔ̃ɔ babaoo, loo kɛ hoo lɛ amɛyɔɔ hekɛnɔfɔ̃ɔ falɛ ko yɛ sɔlemɔ lɛ mli lɛ ba shi kɛjɛ oha mlijaa 40 kɛbashɛ oha mlijaa 33. Yɛ anɔkwale mli lɛ, eba shi kɛbashɛ oha mlijaa 20 yɛ tsutsu East Germany. Nɔ ni tamɔɔɔ enɛ lɛ, gbɔmɛi ni yɔɔ hekɛnɔfɔ̃ɔ bibioo pɛ loo amɛbɛ eko kwraa yɛ sɔlemɔ lɛ mli lɛ ayifalɛ tee hiɛ kɛjɛ oha mlijaa 56 kɛyashi oha mlijaa 66 yɛ he ni ale tsutsu akɛ West Germany lɛ, ni eyashɛ oha mlijaa 71 yɛ tsutsu East Germany.
Hekɛnɔfɔ̃ɔ ni ayɔɔ ni baa shi lɛ ebafee faŋŋ yɛ hei krokomɛi hu fe maŋkwramɔ, shika, kɛ jamɔ—adesai ashihilɛ akulashiŋi etɛ lɛ. Nɔkwɛmɔnɔ kroko ji mla ni akwɛɔ koni aye nɔ. Hegbɛi ni esaaa ni atsɔɔ nɔ ayeɔ he yɛ efɔŋfeemɔ he mlai amli, bɔ ni ewa akɛ aaatsu mla lɛ he nii yɛ gbɛ ni ja nɔ, kɛ saneyeli yiŋkpɛi ni yiŋ etɛ̃ɛɛ mɔ yɛ he lɛ ehoso hekɛnɔfɔ̃ɔ ni gbɔmɛi yɔɔ lɛ waa diɛŋtsɛ. Taakɛ Time wolo tɛtrɛɛ lɛ tsɔɔ lɛ, “maŋbii lɛ kɛ polisifoi anijiaŋwujee eyashɛ he ni amɛbɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ ko kwraa yɛ gbɛjianɔtoo ni yaa nɔ eŋmɛɛɔ awuiyelɔi ni he yɔɔ oshara lɛ ahe ekoŋŋ lɛ mli.” Yɛ bɔ ni akɛ fitemɔ kɛ yiwaa folɔɔ polisifoi anaa hewɔ lɛ, hekɛnɔfɔ̃ɔ ni ayɔɔ yɛ polisifoi amli lɛ po eba shi kwraa.
Yɛ majimaji ateŋ maŋkwramɔ gbɛfaŋ lɛ, toiŋjɔlɛ he wiemɔi ni fiteɔ kɛ tawuu-kpamɔ he kpaŋmɔi ni akuɔ mli lɛ tsɔɔ hekɛnɔfɔ̃ɔ ni abɛ. Bill Richardson, U.S. bɔfo kɛha Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ kɛ enine tsɔɔ nɔ titri ni tsĩɔ toiŋjɔlɛ ni aaaná yɛ Boka Teŋgbɛ lɛ gbɛ, ni efo lɛ kuku akɛ: “Abɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ.”
Beni enɛ yaa nɔ lɛ, yɛ mɔ kɛ mɔ teŋ sharamɔ diɛŋtsɛ mli lɛ, gbɔmɛi babaoo bɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ yɛ wekumɛi kɛ nanemɛi ni bɛŋkɛ kpaakpa lɛ, gbɔmɛi krɛdɛɛ ni adesai tsɔɔ amɛhe kɛyaa amɛŋɔɔ kɛha shishinumɔ kɛ miishɛjemɔ beni amɛyɔɔ naagbai lɛ po mli. Etamɔ shihilɛ ni Hebri gbalɔ Mika tsɔɔ mli lɛ pɛpɛɛpɛ: “Nyɛkahea naanyo nyɛyea, nyɛkaŋɔa nyɛhiɛ nyɛfɔ̃a shieŋtsɛ nɔ; yoo ni kã osɛɛ tete lɛ, ŋã onaabu shinaa lɛ yɛ ehewɔ!”—Mika 7:5.
Bei lɛ Ahe Okadi
Atsɛ Germany jwɛŋmɔ he nilelɔ Arthur Fischer wiemɔ ko sɛɛ nyɛsɛɛ nɛɛ akɛ ewie akɛ: “Hekɛnɔfɔ̃ɔ ni ayɔɔ yɛ adesai anɔyaa kɛ mɔ diɛŋtsɛ wɔsɛɛ be mli lɛ eje gbɛ eba shi diɛŋtsɛ yɛ shihilɛ mli nibii fɛɛ kwa mli. Oblahii kɛ oblayei ayiŋ feɔ amɛ kɔshikɔshi yɛ nyɛ́ ni adesai agbɛjianɔtoi aaanyɛ aye abua amɛ lɛ he. Amɛ hekɛnɔfɔ̃ɔ lɛ yashɛɔ he ni etãa kwraa, yɛ maŋkwramɔ, jamɔ, loo yɛ gbɛjianɔtoo kroko mli.” Ebɛ naakpɛɛ akɛ kwasafo shihilɛ he nilelɔ Ulrich Beck wieɔ “yiŋkɔshikɔshifeemɔ yɛ hiŋmɛigbelemɔ he” yɛ hegbɛi, gbɛjianɔtoi kɛ nilelɔi ni ámɛtsɛ lɛ ahe.
Yɛ hiŋmɛigbelemɔ ni tamɔ nɛkɛ mli lɛ, gbɔmɛi gbalaa amɛhe shi, amɛkpooɔ hegbɛi fɛɛ, ni amɛhiɔ shi yɛ tɛi ni amɛfolɔ amɛha amɛhe lɛ anaa, amɛkpɛɔ amɛyiŋ ní amɛbiii ŋaawoo loo gbɛtsɔɔmɔ kɛjɛɛɛ mɛi krokomɛi adɛŋ. Mɛi komɛi bafeɔ mɛi ni heee mɔ amɛyeee kwraa, ekolɛ amɛsusuuu mɔ he po, yɛ be mli ni amɛkɛ mɛi ni amɛsusuɔ akɛ amɛnyɛŋ amɛkɛ amɛhe afɔ̃ amɛnɔ dɔŋŋ lɛ yeɔ lɛ. Subaŋ ni tamɔ nɛkɛ kɛ shihilɛ ni ehiii baa, tamɔ nɔ ni atsɔɔ mli yɛ Biblia lɛ mli lɛ akɛ: “Naagbee gbii lɛ anɔ lɛ jaramɔ bei baaba. Ejaakɛ gbɔmɛi aaatsɔmɔ hesuɔlɔi, shikasuɔlɔi, shwãlɔi, hewolɔi, musubɔlɔi, fɔlɔi anɔ toigbolɔi, trumui, mɛi ni he tseee, mɛi ni edɔɔɔ mɔ he, kpaŋmɔ mlikulɔi, oshekuyelɔi, mɛi ni nyɛɛɛ amɛkɔnɔ nɔ amɛye, mɛi ni hiɛ yɔɔ la, mɛi ni sumɔɔɔ ekpakpa, sɛɛgbɛtsɔɔlɔi, yiwalɔi, henɔwolɔi, mɛi ni sumɔɔ shwɛmɔ kɛ ŋɔɔmɔ fe Nyɔŋmɔ, mɛi ni hiɛ Nyɔŋmɔ jamɔ su, shi amɛkwa emli hewalɛ lɛ.” (2 Timoteo 3:1-5; Abɛi 18:1) Yɛ anɔkwale mli lɛ, sane ni eba hekɛnɔfɔ̃ɔ he ŋmɛnɛ lɛ ji bei lɛ ahe okadi, “naagbee gbii” lɛ ahe okadi.
Anyɛŋ aná shihilɛ mli ŋɔɔmɔ diɛŋtsɛ kɛwula shi yɛ jeŋ ni miipiŋ kɛ sane ni eba hekɛnɔfɔ̃ɔ he yɛ mli, ní gbɔmɛi fáa babaoo yɛ mli tamɔ mɛi ni atsɔɔ bɔ ni amɛji yɛ yiteŋgbɛ lɛ. Shi ani jwɛŋmɔ yɛ mli akɛ aaasusu akɛ nibii baatsake? Ani abaanyɛ aye sane ni eba hekɛnɔfɔ̃ɔ he ŋmɛnɛ lɛ nɔ? Kɛji nakai ni lɛ, yɛ mɛɛ gbɛ nɔ ni yɛ mɛɛ be?