Amrɔ Nɛɛ Piŋmɔi ni Egbɔyeli Ni Bɛ lɛ Kɛbaa
“Wɔhiɛ nɛkɛ anɔkwalei nɛɛ amli akɛ odaseyeli ni amako nɔ mi ákɛ, abɔ gbɔmɛi fɛɛ akɛ mɛi ni yeɔ egbɔ, ni ákɛ amɛ-Bɔlɔ lɛ kɛ Hegbɛi komɛi ni anyɛŋ ahe yɛ amɛdɛŋ eha amɛ, ni nɔ ni fata enɛɛmɛi ahe ji Wala, Heyeli kɛ Miishɛɛnamɔ sɛɛdii.”—Heyeli Jajemɔ ni United States kɛha yɛ afi 1776 mli.
“Afɔ́ gbɔmɛi fɛɛ akɛ heyelilɔi kɛ mɛi ni yeɔ egbɔ yɛ hegbɛi amli.”—Gbɔmɔ kɛ Maŋbii Ahegbɛi Jajemɔ ni France National Assembly lɛ kpɛlɛ nɔ yɛ afi 1789 mli.
“Afɔ́ adesai fɛɛ koni amɛye amɛhe ni amɛná woo kɛ hegbɛi ni yeɔ egbɔ.”—Hegbɛi ni Adesai Yɔɔ lɛ He Sanejajemɔ yɛ Jeŋ Fɛɛ, ni United Nations General Assembly (Jeŋmaji Ekomefeemɔ Gwabɔɔ Wulu) lɛ kpɛlɛ nɔ yɛ afi 1948 mli.
ŊWANEJEE ko kwraa bɛ enɛ he. Shwelɛ ni adesai yɔɔ kɛha egbɔyeli lɛ ji jeŋ muu fɛɛ sane. Shi dɔlɛ sane ji akɛ, anɔkwale ni eji akɛ aatĩ adesa egbɔyeli mli shii abɔ lɛ tsɔɔ akɛ, kɛbashi amrɔ nɛɛ, adesai anine shɛko egbɔyeli nɔ.
Ani mɔ ko baanyɛ akɛɛ kɛ ekãa amrɔ nɛɛ akɛ, nibii etsake ni shihilɛ lɛ éhi, yɛ afii ohai 20 nɛɛ naagbee nɛɛ mli? Ani gbɔmɛi ni yɔɔ United States kɛ France, aloo mɛi ni yɔɔ maji 185 ni feɔ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ ateŋ eko náa hegbɛi amli egbɔyeli ní asusuɔ akɛ akɛfɔ́ amɛ lɛ mli ŋɔɔmɔ?
Eyɛ mli akɛ egbɔyeli yɛ adesai fɛɛ ateŋ lɛ baanyɛ afee “odaseyeli ni amako nɔ mi” moŋ, shi “Wala, Heyeli, kɛ Miishɛɛnamɔ sɛɛdii” hegbɛi ni gbɔmɛi fɛɛ yɔɔ lɛ yeee egbɔ kwraa. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, ani wɔbaanyɛ wɔkɛɛ akɛ wala hegbɛ mli egbɔyeli yɛ, yɛ be mli ni esa akɛ Afrika gbekɛ kome kɛ mɛi 2,569 aja datrɛfonyo kome, yɛ be mli ni gbekɛ ni jɛ Europa lɛ kɛ mɛi 289 pɛ miifee nakai lɛ? Aloo mɛɛ egbɔyeli yɛ heyeli kɛ miishɛɛ sɛɛdii hegbɛi yɔɔ yɛ be mli ni gbekɛbii hii etɛ mlijaa ekome kɛ gbekɛbii yei etɛ mlijaa enyɔ ni yɔɔ India lɛ daa ni amɛyaaa skul, yɛ be mli ni yɛ hei komɛi tamɔ Japan, Germany, kɛ Great Britain lɛ, ahaa gbekɛbii fɛɛ yaa skul lɛ?
Ani gbɔmɛi ni yɔɔ Central America maji anɔ ní amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ náa dɔlai 1,380 lɛ baanyɛ aná “bulɛ kɛ hegbɛi” amli ŋɔɔmɔ yɛ shihilɛ mli, tamɔ mɛi ni yɔɔ France ni amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ náa dɔlai 24,990 lɛ pɛpɛɛpɛ? Mɛɛ egbɔyeli abifao gbɛkɛ yoo ní yɔɔ Afrika ni aakpa gbɛ akɛ ebaaye afii 56 lɛ yɔɔ yɛ miishɛɛnamɔ mli, kɛ́ akɛto abifao gbekɛ yoo ní yɔɔ North America ni aakpa gbɛ akɛ ebaaye afii 79 lɛ he lɛ?
Egbɔyeli ni bɛ lɛ baa yɛ gbɛ̀i srɔtoi anɔ, ni fɛɛ ehiii kwraa. Egbɔyeli ni bɛ yɛ nibii ni esa akɛ ninie ashɛ nɔ yɛ shihilɛi amli, kɛ yɛ helatsamɔ kɛ wolo kasemɔ mli lɛ ji amɛteŋ fioo komɛi kɛkɛ. Bei komɛi lɛ, maŋkwramɔ, hewolo nɔ su mlijiemɔ, aloo srɔtofeemɔi ni yɔɔ jamɔi amli tsuɔ gbɛhe ni sa kadimɔ waa ni atsɔɔ nɔ akɛshɔ̃ɔ mɛi abulɛ kɛ heyeli ni amɛyɔɔ lɛ kɛjɛɔ amɛdɛŋ lɛ he nii. Yɛ egbɔyeli he wiemɔ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, wɔyɛ jeŋ ko ni egbɔyeli bɛ mli lɛ mli. Taakɛ tsɛ̃ŋɛmɔ hela ko—“ni ji hela ni gbɛɔ eshwãa lɛ ji lɛ,” egbɔyeli ni bɛ lɛ miigbɛ kɛmiishwã adesai ateŋ yɛ shihilɛi srɔtoi fɛɛ mli. Piŋmɔi ni ekɛbaa yɛ ohia, hela, woloŋ ni aleee, nitsumɔ ni anáaa atsu kɛ hiɛaŋkwɛmɔ mli lɛ ji nɔ ni naa wa waa diɛŋtsɛ.
“Abɔ gbɔmɛi fɛɛ akɛ mɛi ni yeɔ egbɔ.” Mɛɛ susumɔ ni nɔ bɛ nɛ! Kwɛ mɔbɔ sane ni eji akɛ, anaaa nibii taakɛ akpaa gbɛ lɛ kwraa!
[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 3 lɛ Jɛ]
UN PHOTO 152113/SHELLEY ROTNER