E Kamanoia Iehova N Nuuni Maunga

E OTINAKO temanna te aine mani mataroan ana auti mai moa n te karangaina teuana, ao e a nora naba te batia. E anaia ao e taratara nako, ma akea kaain te kawai. E bae ni katukaki ikanne iroun te aomata ae aki ataaki ngke e tairiki. E kauka te batia teutana ao e a kawaekoaa naba ni kerikaaki ma ni kaina te mataroa. Ni koauana, e rinnako n ana auti! Te bwai ane e katukaki anne boni booki aika aanaki man te Baibara ake a katabuaki tibwaakia! Ngke e taua te batia anne, e bon tataro i nanona ni karabwaa Iehova ibukin te amwarake n taamnei ae rangi ni kakawaki aei.

A riiriki aeka ni mwakuri aikai i Tiaman i nanon 1930 tabun. E boni katabuaki aia mwakuri Ana Tia Kakoaua Iehova n taabo aika rangi ni bati, imwin tein ao korakorani mwaakan te botaki n tautia ae te Nazi n 1933. E taku Richard Rudolph ae e a raka ngkai ana ririki i aon 100:a “Ti kakoauaa bwa e aki kona n tukaki tataekinan Iehova ao arana n ana tua te aomata. Te bwai ae rangi ni kakawaki n ara mwakuri ni minita ao reiakinaia aomata, boni booki aika aanaki man te Baibara. Ma e ngae n anne, a aikoa bebete karekeaia ibukina bwa a katabuaki tibwaakia. Ti raraomaeakina waakinakon te mwakuri.” E ataia Richard n te tai ae waekoa bwa e boni kona n ibuobuoki n te bwai ae kainnanoaki anne ae te aro are e aki taneiai ni kakaraoia. E na boni karaoaki aei n nuuni maunga.​—Taani Motiki-Taeka 9:36.

A TOU MWINI MWANEKAIA TAAN UABWAI NI KARABA

Ngkana ko mwananga mai maiaki nakon te North Sea rimataniwin te karaanga ae Elbe (ke Labe), ao n tokina ko na roko ni Maunga Aika Totoa (aika Krkonoše), ake a mena n tiia ake i marenan te Czech Republic ao Poland. E ngae ngke tii 1,600 te mita rietaia, ma a kabwarabwaraaki maunga akanne bwa te aono ae aki maekanaki ae rangi ni mwaitoro i nukan Eurobe. E rabunaki taubukina n te tino ae 3 te mita matentenna i nanon te itera n ririki. A kona te koraki ake a kakeaa bongani bibitakini kanoan te bong n ruanikai i buakon te aoi ae matenten are e karina ni karabaa taubukin te maunga.

Inanon tienture aika bati, e riki te maunga aei bwa te tia i marenani kaawa, tautaeka ao aaba aika bubura. E kangaanga te nakonako iai bwa e kamwamwane, ai ngaia are n taai ake rimoa, a bati n te aono anne ake a karabai aia bwai n iokinibwai i aoni maunga aikai. Ngke a karaurenakoaki Czechoslovakia ao Tiaman ni Maunga Aika Totoa aikai n 1930 tabun, a a motinnanoia taani Kakoaua bwa a na moanna n toua mwanekaia taan uabwai ni karaba ake a aikoa totouaki. Bwa tera ae a na karaoia? A na uotii booki aika aanaki man te Baibara man te tabo are a kai reke riki iai. Temanna mai buakoia taani Kakoaua akanne bon te roro n rikirake ae Richard.

KARUANIKAIN TE BAKA N NAKONAKO NI KAMAANGANG

E ururing rikaaki Richard ma n taku: “Ti nanako ni maunga aikai ni kurubu aika kakaitiman ke e nako riki n taiani wikeen, ngaia are a a kunnikainia taari mwaane n aroia taan nakonako ni kamaangang. Ni mwanangara man aia itera I-Tiaman, ti kabanea tenua te aoa n riaoni maunga akanne ao n roko n te kaawa ae Špindlerův Mlýn,” ae aia tabo ni motirawa aomata aika bati ae tao 16.5 te kiromita raroana man aia itera kaain te Czech. A boni bati I-Tiaman aika maeka n te kaawa anne ni boong akekei. Temanna mai buakoia bon te tia kawakinia kaao are e kukurei ni buokiia taari. E uotii bwaoki ni boki man te kaawa ae uakaan ake a kanakoaki n te turein mai Prague n te kaa ae katikaki n taian aoti are e taneiai ni kamanenaaki bwa baoia aomata aika roko ni motirawa. E uotii rikaaki bwaoki nakon ana tabo are e kawakinia iai ana man ao ni karabai n te tabo are e kaaki iai kanaia maan ae te uteute ae mwau ao n tataningaiia taan uabwai ake a na uotii booki akanne nakon aia itera I-Tiaman.

E tomaia ni kangai Richard: “Imwin rokora n te tabo ni man anne, ti a katikui ara baeki ake a boni karaoaki ibukin uotani baika rawawata. Ti uotii uotara ae tao 50 te kiro n tatabemanira nako.” Ibukina bwa a aki tangiria bwa a na kinaaki, a a nakonako n te roo n te aro are a moana mwanangaia ni bungintaai ao a roko n te tabo are a na nako iai imwain otin taai. E kabwarabwarai aroia ni kamanoia tabeua Ernst Wiesner are te mataniwi n te aono ae uarereke i Tiaman n te tai anne ni kangai: “A rimoa taari mwaane uoman ao ngkana a kaitiboo ma te aomata temanna, a waekoa ni kaotia n te kanikina n uran aia tooti. Aio te kanikina ibukia taari ake a rimwia tao 100 te mita raroaia ma uotaia aika rawawata, bwa a na karabaia n te buakonikai ngkai a tabe ni mwananga, ni karokoa a oki taari ake uoman ake a rimoaia ma te taeka ni karaba teuana are e bibitaki man te wiki teuana ma teuana.” Ma e ngae n anne, bon tiaki tii bureitimanin Tiaman aika buruu aia kaboraoi aika a na ruanikai irouia.

E ururing rikaaki Richard ma n taku: “N te tairiki teuana ao I a ataia bwa I riai ni kaananaua riki au tai ni mwakuri, mangaia are I a nako n aia itera kaain te Czech imwin nakoia taari. E bon roo ao e maabubu te taratara bwa e rangi ni korakora te aoi, ao I bon ruru ngke I nakonako i aan te karau ae moan te mwaitoro. I bua i buakoni kaai aika taiani pine aika uarereke, ao e a aki kona n reke kawaiu i nanon tabeua te aoa. A bati taan nanakonako ni kamaangang ake a a tia ni mate ibukini buani kawaia. Ma e a tibwa reke kawaiu ngke I a kaitiboo ma taari ake a a oki n te moaningabong.”

A bon ninikoria taari aika kaain te kurubu ae uarereke anne, n nanako ni maunga ni katoa wiki i nanon tao tenua te ririki. N tain te kamwaitoro, a uotii uotaia aika kakawaki ni kamanenaan te raubaba n tikeera iai. A burenibwai n riaon te tia n te ngaina aia kurubu taari mwaane aika tao 20 mwaitiia, ni kamanenaani mwanekaia taan nanakonako ni kamaangang. A kairiia naba taari aine tabeman bwa a aonga n taraaki bwa taan nakonako ni kamaangang aika aki iowawa. A nakonako tabeman i moaia ao a kaaurakei bwaraia ngkana a kanamakinna bwa iai te kabuanibwai.

Tera ae riki imwin okia taan uabwai mani mwanangaia ni kangainaa? Bon iai babaire ibukin taraan raoi booki bwa a na waekoa n tibwaaki nako n te tai naba anne. N te aro raa? A batianaki booki n aron te tobu ao a uotaki nakon te tabo n turein i Hirschberg. A a kanakoaki batia akanne nakon aonon Tiaman aika kakaokoro ike a a kawanawanaia iai taari mwaane ao aine n tibwatibwai nakoia raoia n onimaki n aron ae e taekinaki ni moan te kaongora aei. Mangaia are a irekereke aanga n tibwatibwai booki aikai n te aro ni karaba, bwa ngkana e kuneaki iteran te mwakuri teuana anne, e na rangi ni kakaiaki te bwai ae na riki imwina. Ni koauana, n te bong teuana ao e riki te kabuanibwai man te itera are a aki kantaningaia.

N 1936, e a kuneaki te auti are a kawakinaki iai booki i rarikini Berlin. Iai tenua te batia mairoun te tia kanakobwai ae aki kaotaki arana mai Hirschberg ae noraki i buakoni bwaai ake a kuneaki. E neneri koroboki te bureitiman n te aro are e na kona ni kina iai te tia kaira te mwakuri ni karaba ibukini booki ao ni katikia. N te tai ae waekoa imwina riki, a a manga reke uoman ake a kanamakinaki n ikotaki naba ma Richard Rudolph ao ni katikaki. Ibukina bwa a kataua bukinaia ni kabane taari aikai, e a reke iai tabeua te tai ibukia ake tabemwaang bwa a na kona ni waakinaanako mwamwanangaia aika rikirake ni karuanikai.

REIREIARA

Inanon tabeua te tai, uouotani booki aika aanaki man te Baibara n taiani baeki i aoni Maunga Aika Totoa, bon te mwakuri ae kakawaki ibukini karokoani booki aika bati nakoia taani Kakoaua aika I-Tiaman. Ma tiaki tii Maunga Aika Totoa aikai te kawai ae kamanenaaki. Ni moa man te tai anne ni karokoa 1939, ngke e a reke Czechoslovakia bwa aia tabo ana taanga ni buaka Tiaman, bon iai kawai n aron akanne ake a a manga reke riaon te tia ma te aba anne. N aaba riki tabeua ake a iaontia ma Tiaman n aroni Buranti, Netherlands ma Switzerland, ao e a korakora ruanikaini maiuia taani Kakoaua n itera aika uoua iai ibukin anganganakia raoia n onimaki aika karawawataaki kanaia n taamnei.

Angiia mai buakora ni boong aikai, a a kona ni karekei aia boki aika aanaki man te Baibara n te mwaiti are a bon tangiria ao aron teia aika kakaokoro. Ngkana ko karekea te boki ae boou are aanaki man te Baibara man te Tabo n Taromauri ke tao man te atureti ae kakawaraki n te Internet ae jw.org, e aera ko aki karekea am tai n iaiangoi baika irekereke ma katauraoana n te aro ae ko a kona ni karekea ngkai? Tao e a aki rangi ni kakamaaku aron rekena iroum n aroni ngkoa are a na riaon taubukini maunga aika rabunaki n te tino n te nukanibong taani uouotii, ma ni koauana, e boni kainnanoaki naba ngkai aia mwakuri korakora raao n te onimaki ake a anga nanoia bwa a na beku ibukim.