Mwakoro 3
Arora ni Kona n Ataia Bwa Bon Iai te Atua
1, 2. Tera te boto n iango ae buokira n iangoia bwa iai te Atua ke akea?
TE ANGA teuana ibukin iangoan ae iai te Atua ke akea, boni man kabonganan te boto n iango ae kangai: A aki kona n riki bwaai ngkana akea te tia karaoia. Ngkana e rangi ni kangaanga aron te bwai ae karaoaki, ao e kainnanoaki iai te tia karaoia ae rangi ni mwaatai.
2 N te katoto, tarai bwaini mwengam n aron taian taibora, kaintekateka, kainiwene, bwaata, baan, raurau ao bwainnamwarake riki tabeua. A aki kona n riki i bon irouia, n aron naba oon te auti, timantin naano, ao taubukina. Ma e ngae n anne, a taraaki baikai bwa a bebete karaoaia. Ma kioina ngkai e riai n iai te tia karaoi baika bebete karaoaia aikai, tiaki e kaantaningaki bwa e riai naba n iai te tia karikii baike a kangaanga riki karaoaia?
Bwain te Iuniweeti Aika Kamimi
3, 4. E kanga te iuniweeti ni buokira bwa ti na ataia ae iai te Atua?
3 E aki kona n nakoraoi te tainibai, ngkana akea ae karaoia. Ma tera aron ngkanne bwain te iuniweeti aika rangi ni kaminonano n ikotaki ma Taai ao buraneti aika mimitoiaki ni katobibia Taai n akea te iremwe i nanon tienture ma tienture? Tera aron te nna n itoi ae rangi ni kamimi ae ti maeka i nanona aei ae Naiabu, ma kanoana itoi aika raka riki nakon 100 te birion? Ko a tia ni karaua n taraa Naiabu n te tairiki? Ko mimi iai ke ko aki? Iangoa ngkanne te iuniweeti ae rangi n riao totoakaeina ae kanoana birion ma birion nna n itoi, n aron ara nna n itoi ae Naiabu! E noraki nakoraoin naba mwaingingin bwaini karawa i nanon tienture ma tienture n te aro are a a kabotauaki ma te tainibai ae etiruru.
4 Ngkana ngaia bwa e riai n iai te tia karaoa te tai ae bebete karaoana, nanona bwa e a rangi ni kainnanoaki riki te tia Karikibwai ibukin bwain te iuniweeti aika rangi ni kaminonano riki aroia. Anne bukina ae e tuangira iai te Baibara bwa ti na “tararake nako karawa,” ao imwina e titiraki ni kangai: “Antai are e kariki itoi akanne?” E kangai kaekana: ‘E karinani ni nneia [te Atua] n aroia kaain te taanga ni buaka, ao e weteia n araia nako, ao e aki bua teuana mai buakoia kioina ngkai e rangi ni mwaaka ma ni korakora.’ (Itaia 40:26, BK) Mangaia are e karaoaki te iuniweeti iroun te Atua ae aki nonoraki, ae korakora wanawanana ma mwaakana.
Rianakon Karaoan te Aonnaba
5-7. Baikara koaua ibukin te aonnaba ae e kaotaki iai bwa bon iai te tia Karaoia?
5 Ngkana a kabatiaa kamatebwaian te aonnaba taan rabakau, ao ai aron ae a a kamatoaa riki ataakin rianakon karaoana ibukin maekanakina irouia aomata. E tau raroana ma Taai, ni kaineti ma karekean te oota ao te kabuebue ae riai. E raaunia Taai ni katoa ririki, n teina are e tei n rara, bwa e aonga ni kona ni waaki raoi tauani kanoan te bong n iteran te aonnaba aika kakaokoro. E minomino naba te aonnaba i nanon 24 te aoa i aoni nnena, bwa e aonga ni karekea te oota ao te roo n taai aika katauaki. Iai naba annang ma kanoana ae te eea ae a irengan kaeti iai n te aro are ti na kona n ikeike, ao ni kamanoaki naba man rotakibuakara n te tiaoki mai tinanikun te aonnaba. Iai naba te ran ae rangi ni kakawaki iai ao te tano are a kona n rikirake kainnamwarake iai.
6 Ngkana akea baikai ni kabane aika a kaai ni mwakuri, ao e aki kona n tau te aonnaba ibukin te maekanaki. Te koaua bwa e manennanti anne? E taku te boki ae te Science News: “E taraa ni kangaanga bwa a na manennanti reken aaro akana a taekinaki akanne.” Eng, e bon aki manennanti. A riki baikai mairoun te tia Karikiriki ae rangi ni mwaatai.
7 Ngkana ko rin n te auti ae tamaroa ao ko kunea bwa e bati te amwarake iai, e nakoraoi mwakurin te bwai ni kaabuee ibukia aomata ma te bwai ni kamwaitoro, ao e raoiroi naba te ran, tera ae ko na iangoia? A a bon riki naba irouia? E aki, ma ko na iangoia bwa iai te aomata ae wanawana ae karaua ni karaoi. E karaoaki raoi naba te aonnaba, bwa a aonga n reke baike a kainnanoaki iai ibukin te maekanaki, ao e kangaanga riki aroni karaoana ma kanoaakina nakon te auti.
8. Tera riki taekan te aonnaba ae kaotaki iai mwannanoara ao tangirara iroun te Atua?
8 Iangoi naba baika rangi ni bati aika buoka kanakoraoan te maiu. Tarai uee aika rangi ni bati ma ni kakaokoro, aika rangi ni kanikan ma karaia ao boia aika kimwareirei iai aomata. Iai naba amwarake aika rangi ni kakaokoro ma n rangi ni kangkang iroura. Iai taiani buakonikai, maunga, neei, ao karikibwai riki tabeua aika rangi ni kan tataraaki ni maata. Ao tera aron kantaran bungintaai ae kakimwareireira naba? Ni kaineti ma maan, tiaki e kakukurei norakin kakatekeia bunnikamea, bunnikatamwa ao maan riki tabeua aika ataei ngkana a karaoi aia mwaan aika kakamanga n takaakaroia? Mangaia are a bati baika kakukurei ma ni kamimi i aon te aba, e ngae ngke a aki bati ni kainnanoaki baikai ibukin kateimatoan te maiu. E oti n aei bwa e karaoaki te aonnaba ma te tangira n iangoaia aomata, are a na aki tii maiu ma e na kakimwareirei naba maiuia.
9. Antai ae karaoa te aonnaba, ao tera bukin karaoana irouna?
9 Mangaia are ti na kariaia naba ae iai te tia Karaoi baikai ni kabane, n aron are e taekinna te tia korea te Baibara ibukin Iehova ae te Atua ni kangai: “Bon ti ngkoe are ko karaoa karawa ma aonaba.” Ibukin tera? E kaekaira teuaei n arona ni kabwarabwaraa te Atua bwa te tia “karika aonaba ma ni karaoia; E kamatoa, e aki matebuaka karaoana i Rouna, E karaoia ba e na maekanaki.”—Itaia 37:16, BK; 45:18.
Te Cell ae Maiu ae Kamimi
10, 11. E aera ngkai a rangi ni kamimi taian cell aika maiu?
10 Ma tera aroni baika maiu? A kainnanoa te tia karaoiia? N te katoto, iangoi tabeua kamimin taian cell aika maiu. E taku te tia rabakau i aoni bwain te rabwata aika rangi ni bingingingoingoi ae Michael Denton n ana boki ae te Evolution: A Theory in Crisis: “E ngae ngke a aranaki taian bacterial cell bwa te kabanea ni bebete mai buakon cell ni kabane, ma a rangi ni kangaanga aroia. E ngae ngke bon taiani kabanea ni bingingingoingoi cell aikai, . . . ma a bane ni kona ni kabotauaki ma te tabo ni karaobwai ae ngaa ma ngaa mitiin i nanona . . . aika a kangaanga riki aroia nakon mitiin aika a kaakaraoaki irouia aomata. Nanona bwa akea aeka ni mitiin aikai n te aonnaba.”
11 E a manga taku teuaei ni kaineti ma taian cell aika irekereke ma te kakariki: “E korakora riki mwaitin rongorongo aika karinaki i nanon bwain te rabwata ae te DNA, nakon aia bwai aomata ake a taatau rongorongo ni kabane iai; moan te nakoraoi ana tau rongorongo te DNA. Tinebun te DNA ae taui rongorongo ni kabane aika kainnanoaki ibukin karaoan te aomata, moan te bingingingoingoi. . . . A taraa ni mangori aia karaobwai aomata aika moan te kangaanga aroni karaoaia, ngkana a kabotauaki ma bwain te rabwata aikai. Ti namakinna naba bwa ti rangi ni mangori iai.”
12. Tera ae taku te tia rabakau ibukin moan rikin te cell?
12 E reitia n taku Denton: “E rangi ni kangaanga aron karaoan te cell ae aranaki bwa te kabanea ni bebete n cell. Ti aki kona ni kariaia bwa e na manennanti rikina ke e na riki i bon irouna.” E bon riai n iai te tia baireia ao te tia karaoia.
E Rangi ni Katoki Ara Kaburoro
13, 14. E aera ngkai e rangi ni kamimi riki te kaburoro nakon te cell ae maiu?
13 E a manga taku te tia rabakau ni bwain aonnaba aei: “Ma e a manga taraa n rangi ni bebete aron karaoan te cell ngkana e kabotauaki ma mwakurin te kaburoro. Iai n aia kaburoro aomata, cell aika karaoaki mai iai taian iia, aika tebwina tenga te mirion mwaitiia. Cell aikai ni kabane a toma ma cell tabeua i nanon te kaburoro rinanon bwaai ni katomatoma aika ai aron taian uaea n te mwaiti ae tebubua tenga. Mwaitin bwaai ni katomatoma i nanon te kaburoro . . . e kaania te mwaiti ae tenga te birion.”
14 E reitia nako Denton ni kangai: “Ngkana e karauaki ni baireaki tii teuana te katebubua man taiani bwai ni katomatoma ake a mena i nanon te kaburoro, ao e na bubura riki te mwaiti anne nakon mwaitin aia katomatoma aomata ake a a tia ni karaoia ni bwaai n itoman ni kabane n te Aonnaba.” E a manga titiraki ni kangai teuaei: “Te koaua bwa e kona ni manennanti rikin te aekaki ni waaki aei?” E teretere te kaeka bwa e bon aki. E bon riai n iai te tia Bairea aroni karaoan te kaburoro ao te tia Karaoia.
15. Baikara aia rongorongo aomata tabeman ni kaineti ma te kaburoro?
15 A taraa ni bebete karaoan kombiuta aika rangi n rianako aroia n taai aikai, ngkana e iangoaki aron kaburoron te aomata. E taku te tia rabakau ni bwain aonnaba ae Morton Hunt: “E tautaumwaaka riki ara ururing bwa e taui birion rongorongo riki iai nakon ana ururing ae raababa nako te kombiuta.” Mangaia are e motikia ni kangai taokitan te korokoro n te kaburoro ae Dr. Robert J. White: “Akea riki au anga ma I riai ni kakoauaa ae iai te Aomata ae rianako wanawanana ae ngaia ae karika te kaburoro ao te iango. A aki kona n ota aomata iai. . . . I riai ni kakoauai baikai ni kabane bwa iai te Aomata ae wanawana ae e karaoi.” E boni mwamwannano naba te Aomata aei.
Kawain Butin te Raraa ae Rianako
16-18. (a) N te aro raa ae e rianako iai kawain butin te raraa? (b) Tera ae ti riai n iangoia iai?
16 Iangoa naba kawain butin te raraa ae rianako ake a uotaki iai baika kainnanoaki n te rabwata ao te kaeti ae te oxygen ao baika totokoa ewen te maninnaoraki. Ni kaineti ngkanne ma taian red blood cell, e taku te boki ae te ABC’s of the Human Body: “Kanoan te timna te raraa e raka i aon 250 te mirion taian cell . . . Iai n te rabwata tao 25 te tirion te cell, ao ngkana a kamaenakoaki ao a na kaona nanon aua te tabo n teneti. . . . Onean mwina aika karaoaki, bon 3 te mirion taian cell aika boou ni katoa teekan.”
17 E kangai te rongorongo ni kaineti ma taian white blood cell, aika kanoan naba te raraa: “Tii teuana aekakin te red blood cell, ma e bati aekakin te white blood cell ma ni kakaokoro aekaia, ao a kona ni buakani baika rin n te rabwata n aanga aika kakaokoro. N aron ae iai tabeua mai buakon aeka n cell aikai aika kamaunai taian cell aika mate. Ake tabeua a karekei tautian te rabwata aika titiringi maninnaoraki aika kai ewewe, iai naba aika a kamaunai boitin aika rinnako n te rabwata, ke a kang ma n ongi maninnaoraki aika rangi n aintoa.”
18 Ai kamimira ao ai tamaroara aron te raraa aei! Ni koauana, te waaki ae moan te nakoraoi ma n ibuobuoki nakon te rabwata aei, e kainnanoa te tia babaire ae moan te wanawana ma ni mwamwannano, ae taekan te Atua.
Baika Kamimi Naba
19. Tera aroni kabotauan te mata ma baika a karaoaki irouia aomata?
19 A bati baika kamimi n rabwatan te aomata. Teuana naba bon rianakon karaoan te mata, n te aro ae aki kona ni katotongaki n taiani kai n rawetaamnei. E taku te tia rabakau ni bwaini karawa ae Robert Jastrow: “E oti man karaoan te mata, bwa akea te tia karaoa te bwai ni kataratara ae oomwaaka, ae kona ni karaoa ae raoiroi riki nakon te mata.” E taku te beba ni kaongora ae te Popular Photography: “E kona n nori baika mwaiti riki matan te aomata, nakon ae kona n noraki ni birimin te kai n rawetaamnei. A nori itera aika tenua ao e rangi n raababa nako aia taratara n akea te maabubu. A kona naba n nori kakammwakurin bwaai . . . Akea uaan kabotauan te mata ma te kai n rawetaamnei. Matan te aomata kaanga ai aron te kombiuta ae moan te mwaakaroiroi ae korakora ana konabwai, ae mwaatai riki, e baitii riki, ao e kangaanga riki aroni karaoana, nakon aia mitiin aomata ni kabane ake a a tia ni karaoi, n ikotaki ma kombiuta ke kai n rawetaamnei.”
20. Baikara bwain naba rabwatan te aomata tabeua aika kamimi?
20 Iangoi naba aron bwain rabwatara nako n inanoi ni mwakuri n akea ara kakorakora iai. N te katoto, ti kang amwarake ma mooi aika kakaokoro ao a rin i birotora, ma e karaoi te rabwata ao e a riki bwa te korakora. Kataia karini baika kakaokoro i nanon tangken te kaa ae nnen te bwaa, ao noria bwa e na buti iai te kaa ke e na aki! Ni kaineti ngkanne ma te kakai n te bung, e a riki iai te tei ae kakateke, ae katotongaia raoi ana karo, tii i nanon ruaiwa namwakaina. Ao tera aron ana konabwai te tei tabeua te ririki imwina ni kaineti ma ana taetae ni kawai n te taetae ae kangaanga?
21. Tera ae a taku aomata aika wanawana ni kaineti ma bwain te rabwata aika kamimi?
21 Eng, a bati bwain nako te rabwata aika uarereke aika karikaki aika rangi ni kamimi. Akea te tia rabakau ae kona ni katotongi baikai. A burenibwai n riki baikai? A aki. N onean mwin anne, ngkana a karauaki n iangoaki bwain rabwatara ni kabane aika kamimi, ao a kangai aomata aika wanawana n aron are e taku naba te tia areru: “N na katituaraoiko [te Atua]; ba e kakamaku karaoau i Roum ao e kamimi naba: A kamimi am makuri.”—Taian Areru 139:14.
Te Tia Karaobwai ae Akea n ai Arona
22, 23. (a) E aera ngkai ti riai ni kakoauaa bwa iai te tia Karikiriki? (b) Tera ae eti taekinana n te Baibara ibukin te Atua?
22 E taku te Baibara: “A bane baata ni kateaki irouia aomata; ao ane katei bwaai ni kabane bon te Atua.” (Ebera 3:4) Kioina ngkai iai taani katea te auti e ngae ngke e bebete kateana, nanona bwa bon iai riki te tia karaoa te iuniweeti ae rangi ni kangaanga arona aei, n ikotaki ma maiu aika kakaokoro i aon te aonnaba. Kioina ngkai ti kakoauaia aomata bwa a kona ni karaoi bwaai n aron taiani wanikiba, terewitin, ao kombiuta, tiaki ti na kakoauaa naba bwa iai Temanna ae angania aomata aikai kaburoroia bwa a na kona ni karaoi baikai?
23 E aranna te Baibara bwa “te Atua ae Iehova, ae karaoi taiani karawa ma n taakin; ae taakin aonaba ma bwaai aika riki mai iai; ae anganga te ikeike nakoia aomata.” (Itaia 42:5) E eti te Baibara ngke e kangai ibukin te Atua: “Ko riai n anganaki te neboaki ma te karineaki ma te mwaka: ba Ko karaoi bwaai ni kabane, ao bon iai baikai i bukin nanom, ao a karaoaki iai.”—Te Kaotioti 4:11.
24. Ti kanga n ataia bwa iai te Atua?
24 Eng, ti kona n ataia bwa iai te Atua man baike e karaoi. “Ba ana bwai [te Atua] ake a aki nonoraki ao a bon noraki raoi ma ngke a moa ni karikaki aonaba, n ataki ni baike a karaoaki [irouna].”—I-Rom 1:20.
25, 26. E aera ngkai e aki riai ni kauntaekaki, bwa e aki karikaki te bwai ae aki kabonganaki n te aro ae riai?
25 Tiaki nanona bwa ngkana iai te bwai ae aki kabonganaki n te aro ae riai, ao bon akea te tia karaoia. E kona ni bongana te wanikiba ibukin te kaantaninga ae riai, bwa baoia bwatintia ae totoakaei. Ma e kona naba ni kabonganaki ibukin kamaunakia aomata, bwa te bwai ni kabwaka boom. Ma kabonganana n te aro n tiritiri, tiaki nanona bwa ai akea naba iai te tia karaoia.
26 N aron naba anne, aroia aomata n aki toki ni bitaki nakon karaoan ae buakaka, tiaki nanona bwa ai akea te tia Karikiia iai, ae taekan ae akea te Atua. E kaeta aei te Baibara ni kangai: “Ai kabitaraa ra aia iango! E aki boraoi te mangko te tano ma teuare e karaoia; e aki kona ni kangai te bwai nakon teuare e karaoia: ‘Ko aki karaoai!’ E aki kona ni kangai te mangko nakon te tia karaoia: ‘Ko babanga ni makuri!’”—Itaia 29:16, BK.
27. E aera ngkai ti kariaa te Atua bwa e na kaekai ara titiraki ibukin te karawawataki?
27 E a tia ni kaota wanawanana te tia Karikiriki, rinanon kamimin karikani bwaai irouna. E kaotia bwa e rangi n tabeakinira ni karikan te aonnaba bwa e na tau ibukin te maekanaki, ni karikan rabwatara ma ara iango n te aro ae kamimi, ao ni karaoan baika bati aika raraoi ibukin kakukureiara. E na bae ni kaota te aeka ni wanawana anne ao te mwamwannano, ni kaekaan titiraki n aron aikai: E aera ngkai e tuai ni katoka te karawawataki te Atua? Tera ae e na karaoia iai?
[Caption on page 5]
Boni mwengara ae rianako okorona te aonnaba ma rabunana ae annang, ae karaoaki iroun te Atua ae mwamwannano
[Caption on page 6]
E karaoaki te aonnaba ma te tangira bwa ti aonga ni kimwareirei ni maeka iai
[Caption on page 7]
‘E bati riki mwangangan bwain te kaburoro ae tii teuana nakon uaean bwaai n itoman ni kabane n te aonnaba.’—E taekina anne te tia rabakau i aoni bwain te rabwata aika rangi ni bingingingoingoi
[Caption on page 8]
“E oti man karaoan te mata, bwa akea te tia karaoa te bwai ni kataratara ae oomwaaka, ae kona ni karaoa ae raoiroi riki nakon te mata.”—E taekina anne te tia rabakau ni bwaini karawa