‘E Kamimi Karaoara’

“E kakamaku karaoau i Roum ao e kamimi naba”​—TAIAN ARERU 139:14.

1. E aera ngkai a mwaiti aomata aika kammwakuri aia iango aika kairaki bwa a na kamoamoaa te Atua ibukin kamimin te aonnaba?

E ON te aonnaba aei ni karikibwai aika kamimi. E kanga n reke anne? A kakoauaa tabeman bwa e kona ni kaekaaki anne n akea iangoana irouia bwa iai te tia Karikiriki ae wanawana. A taku tabeman bwa ngkana e aki kakoauaki ae iai te tia Karikiriki ao ngkanne e tiatianaki konabwaira n ota ni baika karikaki. A kakoauaa ae e rangi ni kangaanga kabwarabwaran baika a maiu i aon te aba, bwa a rangi ni kakaokoro ao a rangi ni kamimi n te aro are ko aki riai n taku bwa a manennanti n riki. N aia iango aomata aika bati n ikotaki ma taan rabakau tabeman, e kaotaki ma ni bwaai aika noraki bwa bon iai te tia Karika te iuniweeti ae wanawana, e korakora ao n akoi.a

2. Tera are e kaira Tawita bwa e na kamoamoaa Iehova?

² E kakoauaa uean Iteraera ngkoa are Tawita bwa e riai anganakin te tia Karikiriki te kamoamoaki ibukin Ana karikibwai aika kamimi. E ngae ngke e maiu rimoa Tawita imwain rikiraken rabakaun te aonnaba n ai arona ni boong aikai, ma e ataia raoi bwa e otabwaniniaki ni katoton ana karikibwai te Atua aika moan te tamaroa. E kainnanoa tii iaiangoan karikan rabwatana Tawita bwa e rangi ni kamimi iai rabakaun te Atua ni karikibwai. E korea ae kangai: “N na katituaraoiko; ba e kakamaku karaoau i Roum ao e kamimi naba: A kamimi am makuri; ao e bon ataia raoi tamneiu.”​—Taian Areru 139:14.

3, 4. E aera ngkai e kakawaki iaiangoan ana mwakuri Iehova n tatabemanira nako?

³ E korakora kakoauan aei iroun Tawita man kakorakorana ni kananoa ana iango. Ni boong aikai ao a onrake reirei aika kakaokoro aika a reireia te aba ao waaki ni kanako rongorongo, n iango aika a urua te onimaki ni kaineti ma moan rikin te aomata. Ti riai naba ni kananoi ara iango bwa ti aonga n onimaki n aron Tawita. E kona ni karuanikai kairakira n aia iango tabeman n titiraki aika kakawaki ni kaineti ma ae bon iai te tia Karikiriki ao ana mwakuri.

⁴ Irarikin anne, iaiangoan ana mwakuri Iehova e kakorakoraa ara tangira ao ara kakaitau ao onimakinan ana berita nakon taai aika a na roko. Karaoan anne, e a kona ni kaungaira bwa ti na ataa raoi Iehova ao ni beku irouna. Ti na rinanon rabakau n taai aikai aika kamatoaa ana taeka Tawita ae e ‘kamimi karaoara.’

Kamimin Rikiraken Rabwatara

5, 6. (a) E kanga kabwarabwaran moan rikira? (b) Tera taben ara kirine?

⁵ “Ko kariki bwain nanou: Ko rabunai i nanoni biroton tinau.” (Taian Areru 139:13) Ti bane n riki mairoun tinara n te cell ae tii teuana ae rangi ni bingingi riki nakon te biriari, ae oti ni kabanean te kibun taeka aei. E rangi ni bati kanoan te cell ae rangi ni bingingi n te aro are e a kona ni kabotauaki ma te tabo ni karao chemical ae moan te uarereke! Ma e rangi n tawe rikirakena. Ni kabanean am kauoua n namwakaina i nanon tinam ao a a tia n riki bwain nanon rabwatam aika kakawaki riki ibukin maium. Teuana mai buakon aikai, bon am kirine. Ngkana ko a bungiaki ao e a tauraoi am kirine n raumeaa raraam n te aro are e a kanakoi boitin ma rakan te ran ao e kawakin baika manena. Ngkana a raraoi am kirine akana uoua a kona ngkanne n raumeaa te ran ae nakon tao 5 te rita n raraan te ikawai ni katoa 45 te miniti!

⁶ E tararuai mineral i nanon rabwatam am kirine bwa a na tau n raraam n aron naba te acidity ao rietatan raraam. A kamwaiti riki mwakuri aika kakawaki n aron bitakin vitamin D nakon arona are a kona ni kabonganaki ibukin raoiroin rikiraken riin rabwatam ao karikan te erythropoietin, are e na karikirakea te red blood cell n riim. Maroaka ae e a aranaki iai te kirine bwa “te tia karao chemical ae mwaatai n te rabwata”!b

7, 8. (a) Kabwarabwaraa moan rikin te tei ni biroton tinana. (b) N te aro raa ae “rarangaki n te rabakau kaanga i aantano i nano” rikiraken te tei?

⁷ “E aki raba rabatau nako Im, ngke I karaoaki n te tabo ae raba, ma n rarangaki n te rabakau kaanga i aantano i nano.” (Taian Areru 139:15) E bwenaua te moan cell nakon cell aika boou ao aika boou a manga bwenauaia riki. N te tai ae e aki maan ao a a manga moanna ni kaokoroia taian cell aikai n riki bwa taian nerve cell, taian cell ibukin te mwatireti, te kun ao a a mwaiti riki. A ikotaki taian cell aika titeboo aroia aikai ao a riki bwa irikom ma bwain rabwatam aika riai ibukin maium. N te katoto, n te katenua ni wiki ni moan rikim ao e a moanna n riki riin rabwatam ni kabane. N am kaitiua ni wiki ao tao tii teuana te inti abwakim ma riin rabwatam aika 206 ake a riai n reke iroum ngkana ko a ikawai, a moanna n riki n te tai anne ma a tuai ni matoatoa.

⁸ E raba karikirakean te tei ae kamimi aei mairouia aomata bwa e mena i nanon te tina n te aro are titeboo bwa e taunaki i kabin te aba. Ni koauana, a bati riki baika a tuai n ataaki irouia aomata ni kaineti ma rikirakera. N te katoto, tera ae kairiia taian gene bwa a na moana kakaokoroaia n riki bwa taian cell ibukin bwain nako te rabwata? Tao a kona ni kunea te rabakau aei n taai aika a na roko, ma e taekinna Tawita imwina bwa e a kaman atai bwaai ni kabane ara tia Karikiriki ae Iehova ma ngkekei ni karokoa ngkai.

9, 10. E kanga ni kabwarabwaraki rikiraken te tei i nanon tinana bwa e “koreaki” i nanon ana “boki” te Atua?

⁹ “A nora moan rikiu are tuai banin matam, ao a bane bwain rabatau ni koreaki i nanon am boki, aika kume ni karaoaki n te bong ae koraki, ngke akea teuana i buakoia.” (Taian Areru 139:16) E katabwanina raoi bairean bwain rabwatam ni kabane te moan cell. Te babaire aei are e kaira rikirakem n am karuaiua n namwakaina i nanon tinam imwain bungiam ao i nanon 20 te ririki n rikirakem n ikawai. N te tai naba anne, ao e na rinanon bitaki aika bati rabwatam ao a kairaki n te babaire ae mena n te moan cell are karikaki.

¹⁰ Akea ana atatai Tawita i aon taian cell ao gene kioina ngkai akea bwaai ni kataratara ibukin taraakin baika a bingingi. Ma e ataia raoi ae rikiraken rabwatana bon te bwai ni kakoaua bwa e a kaman baireaki rikirakena. Tao iai ana atatai teutana Tawita n rikiraken te tei i nanon tinana, ike e a kona n iangoi iai mwaneka ni kaineti ma rikirakena bwa e ira te babaire are e baireaki nako iai. Ni kamanenan taeka ni kario, e a kabwarabwara iai aroni bairean karikara n aomata ae “koreaki” n ana “boki” te Atua.

11. A reke maia teiteira?

¹¹ E ataaki ni boong aikai bwa aron teiteim ake rikiam mairouia am karo ao am bakatibu tao n aron abwakim, tein ubum, matam ao karan iram ao aroarom riki aika ngaa ma ngaa ake a reke man am gene. Ni katoai am cell, iai i nanoia tatabebwi tengaa taian gene, ao a bane n riki bwa kanoan te DNA (deoxyribonucleic acid). A bane ni “koreaki” kaetietin rikiraken rabwatam n te DNA. Ni katoaa te tai are a bwenauaia iai taian cell ibukin karikan cell aika boou ke onean mwin taian cell ake mai mwaina, e a buti ngkanne te kaetieti n am DNA bwa e na kateimatoa maium ao tein rabwatam ae titeboo. Ai rietatara katoton mwaakan ao wanawanan ara tia Karikiriki are i karawa!

Te Kona n Iango ae Akea n ai Arona

12. Tera kaokoroia aomata ma maan?

¹² “Ao ai kakawaki ra i rou nanom nako, te Atua! Ai ewa ra maitiia! Ngkana tao I wareki, ao a maiti riki nakon tanon aonaba.” (Taian Areru 139:17, 18a) E kamimi naba karaoaia maan. Iai ibuakoia aika e raka riki aia konabwai ao aia namakin nakoia aomata. Ma e angania aomata te rabakau n iango ae raka riki nakoia maan te Atua. E koreaki ae kangai n te boki n rabakau n te aonnaba teuana: “Ngkai a bati aro aika a titeboo iai aomata ma maan, ma tii ngaira mai buakon baika maiu n te aonnaba ae e onoti nakoira te konabwai ni kona n taetae ao n iango. E onoti naba aroarora ni kan atai kaekan titiraki aikai: E kanga ni karaoaki rabwatara? Ti kanga n riki?” Aikai titiraki aika e iaiangoi naba Tawita.

13. (a) E kanga Tawita ni kananoa ana iango i aon ana iango te Atua? (b) Ti na kanga ni katotonga aron Tawita?

¹³ Ni kabotauara ma maan, e kakawaki riki bwa e onoti konabwaira n iaiangoa ana iango te Atua.c Bon te bwaintangira ae okoro karaoara iroun te Atua bwa ti na “katotonga arona.” (Karikani Bwaai 1:27) E kabonganaa raoi te bwaintangira aei Tawita ni kananoa ana iango i aoni bwaai ni kakoaua, bwa bon iai te Atua ao aroaro aika raraoi ake a oti ni baika a otabwaninia te aonnaba. E a kaman tia naba n reke iroun Tawita moani bokin te Baibara ae kanoana kaotioti mairoun te Atua ibukina ao ana mwakuri. E buokaki Tawita ni koroboki aika kairaki koreaia n taamnein te Atua bwa e na ota n ana iango te Atua, aroarona, ao ana kaantaninga. E a kairaki Tawita bwa e na kamoamoaa ana tia Karikiriki ni kananoan ana iango i aon te Baibara, ana karikibwai, ao reitakin te Atua ma ngaia.

Baika A Irekereke ma te Onimaki

14. E aera ngkai ti aki kainnanoa ataakin bwaai ni kabane ibukin te Atua bwa ti aonga n onimakinna?

¹⁴ E ataia Tawita bwa karekean ataakin ana ataibwai ao rabakaun te Atua ni kabwaninna, e bon riaon ana konaa ngkana e kabatiaa iaiangoan ana karikibwai ao te Baibara. (Taian Areru 139:6) Ai tii te arona naba ma ngaira ae ti kakoauaa bwa ti na aki kona n ota ni bwaai ni kabane ni kaineti ma ana karikibwai te Atua. (Te Minita 3:11; 8:17) Ma te Atua e ‘kaota’ te atatai ae tau rinanon te Baibara ao ana karikibwai, bwa a aonga taan ukera te koaua aika maiu ni boong nako ni karekea aan te onimaki ni bwaai ni kakoaua aikai.​—I-Rom 1:19, 20; Ebera 11:1, 3.

15. Kabwarabwaraa bwa e na kanga n reitaki ara onimaki ao ara iraorao ma te Atua.

¹⁵ E bati riki ae nanonaki n reken te onimaki nakon ae tii ataan ae e riai n iai te tia Karikiriki ae wanawana ni kaineti ma te maiu ao te iuniweeti. E irekereke onimakinan Iehova ae te Atua bwa kaanga bon te aomata ae tangirira bwa ti na kinaa ao ni kateimatoaa reitakira ma ngaia. (Iakobo 4:8) Tao ti kona n iangoa ana onimaki temanna ibukin tamana ae tatangira. Ngkana e titirakiniko te aomata ae nanououa bwa e kona tamam ni buokiko ngkana ko reke n te kangaanga, tao ko na aki kona n anaa nanona bwa e na kakoauaa ae e kona n onimakinaki tamam. Ngkana a bati am bwai ni kakoaua ibukin aroaron tamam aika raraoi ma ni baika a riki nakoim, ko na bae n onimakinna bwa e na aki kamaneangiko. N aron anne, karekean ataakin Iehova rinanon te ukeuke n reirei n te Baibara, iaiangoan ana karikibwai, ao rinanoan ana ibuobuoki ni kaekaan ara tataro e a kairira bwa ti na onimakinna. E buokira bwa ti na tangiria riki n reiakina taekana ao n neboia n aki toki ma te tangira ae aki bangaaomata. Anne te kaantaninga ae moan te rine ae a kona n ukeria aomata nako.​—I-Ebeto 5:1, 2.

Ukera Ana Kairiri Ara Tia Karikiriki!

16. Tera reireiara ae kona n reke man ana iraorao ae kaan Tawita ma Iehova?

¹⁶ “Te Atua, Ko na tirotiroai, ao ata nanou: Ko na kataai, ao atai nanou nako: Ao noria ba tao iai i rou te aro ae buakaka ke akea, ao kairirai i nanoni kawain te maiu are aki toki.” (Taian Areru 139:23, 24) E ataia Tawita bwa e a kaman ataaki raoi iroun Iehova, n aron bwaai ni kabane ake e iangoi, ake e taekin ke ake e karaoi ngkai boni ngaia ana tia Karikiriki. (Taian Areru 139:1-​12; Ebera 4:13) Ataakin raoi Tawita iroun te Atua, e kaira Tawita bwa e na namakina te mweeraoi n ai aron te tei ae uarereke ae namakina te mweeraoi i mwanokan tamana ae tatangira. E rangi ni kakawaki iroun Tawita reitakina ae kaan ma Iehova ao e kananomwaakaa ni kateimatoaa kananoan ana iango ibukin Ana mwakuri ao te tataro Nakoina. Ni koauana, angiin ana areru Tawita, n reitaki ma Taian Areru 139, bon tataro aika a karaoaki n te katangitang. E kona naba n ibuobuoki te iaiangomwaaka ao te tataro ni kaanira riki ma Iehova.

17. (a) E aera Tawita ngke e tangira Iehova bwa e na tuoa nanona? (b) E na kanga n rotaki maiura man aroarora ni kamanenai inaomatara?

¹⁷ Ngkai ti karikaki bwa katotongan te Atua, ti anganaki naba te inaomata n rinea ae ti na karaoia. Ti a kona n rinea ae raoiroi ao ae buakaka. Irian te inaomata anne, boni kaekaan bukinara. E bon aki tangiria Tawita bwa e na iangoaki bwa raoia akana buakaka. (Taian Areru 139:19-22) E tangiria ni kararoaa ma ni karaoan kairua aika kammaraka te aba. Ma ngaia are n iaiangoan ana atatai Iehova ae bwanin, ao e a butia te Atua ma te nanorinano Tawita bwa e na tuoa nanona ao e na kairiria ni kawaina nakon te maiu. A kaineti ana kaetieti te Atua aika raoiroi nakoia aomata nako; ai ngaia are ti riai ni karaoi motinnano aika eti. E kaumakira Iehova bwa ti na ongeaba irouna. Karaoan anne e karekei nakoira ana akoi ao kakabwaia aika bati. (Ioane 12:50; 1 Timoteo 4:8) E buokira te nakonako ma Iehova ni boong koraki ni karikirakea te raunnano e ngae ngke ti kaaitara ma kangaanga aika karawawata.​—I-Biribi 4:6, 7.

Kakairi Iroun Ara Tia Karikiriki!

18. Tera ae e motinnanoia Tawita man iaiangoan te karikibwai?

¹⁸ Ngke te roronrikirake Tawita, ao e aki toki n nako tinanikun te kaawa ni kawakinia tiibu. A kabaraki atuia tiibu n amwarake ma teuaei e euta matana nako karawa. N nukanibongin te tairiki anne, ao Tawita e iangoa tamaroan ma abwakin te iuniweeti ao bukin karaoana. E korea ae kangai: “A tataekina mimitongin te Atua taiani karawa; ao a kaotiota ana makuri baina taian itoi. E atoatonga te taeka te ngaina ae koraki, ao e kaotiota te ataibwai te bong ae koraki.” (Taian Areru 19:1, 2) E ota raoi Tawita bwa e riai n ukera ma n kakairi iroun Teuare e karaoi bwaai ni kabane aika kamimi. Ti riai ni karaoa naba ae ai aron anne.

19. Tera reireiaia ataei ao kaara man ‘karikaia ae kamimi’?

¹⁹ E kaota koauan ana reirei Toromon Tawita nakoia roronrikirake are e kangai: “Ko na ururinga naba te tia Karaoiko n am bong n ataei . . . Maka te Atua, ao tou mwin ana tua; bwa bon anne kabanean te aro ae riai irouia aomata.” (Te Minita 12:1, 13) Ngke te roronrikirake Tawita, ao e a kaman ataia ae e ‘kamimi karaoana.’ E karekei kakabwaia aika bati ni maiuna ni kabane maiuakinan te ota aei. E na kakukurei maiura ngkai ao n te tai ae na roko, ngkana ti kamoamoaa ao ni beku iroun ara tia Karikiriki ae kakannato, e ngae ngke ti ataei ke ti kara. E berita te Baibara ni kangai ni kaineti ma te koraki ake a teimatoa ni kaania Iehova ao ni maiuakina kawaina ae raoiroi: “A na bon uaa nako naba ngkana a boni kara; a na ranran ao a na mawawa ni maiu; ni kaota Iehova ba e bon eti arona.” (Taian Areru 92:14, 15) Ao ti na boni kaantaningaa te kakukurei n ana mwakuri ara tia Karikiriki ae kamimi n aki toki.

[Kabwarabwara ae nano]

Ko Kona ni Kabwarabwaraa?

• E kanga moan rikiraken te tei i nanon tinana ni kaotia bwa e ‘kamimi karaoara’?

• E aera ngkai ti riai ni kananoi ara iango n ana iango Iehova?

• Tera irekereken ara onimaki ma reitakira ma Iehova?

[Taamnei n iteraniba 10]

E ira raoi baireana rikiraken te tei i nanon tinana

DNA

[Te Kabwarabwaraan te Taamnei]

Unborn fetus: Lennart Nilsson

[Taamnei n iteraniba 11]

N aron te tei n onimakina tamana, ti kona naba ngaira n onimakina Iehova

[Taamnei n iteraniba 12]

E kairaki Tawita bwa e na neboa Iehova n iaiangoan ana mwakuri baina