Rinanoakin Tabeua Karaki ni Kewe Aika Karioaki ni Kaineti ma te Mate

MANGKEKEI ni karokoa ngkai, ao a bon teimatoa ni maaku ao n aki ota raoi aomata ngkana a iangoa te mate. E a kakorakoraa riki maakakin te mate, aia reirei Aaro aika kairua, katei ake e taneiai te aba iai, ao ai bon ana iango te aomata i bon irouna. Iai te kangaanga ae kona n riki man maakakin te mate, bwa e kona ni katoka kukurein te aomata n ana iango ni kabane ao e uruaka naba ana koaua are bon iai manenan te maiu aei.

Bon Aaro aika bubura riki ake a karioi karaki ni kewe aika mwaiti, ni kaineti ma te mate. Ti na rinanoi tabeua mai iai ni kabotaui ma te koaua man te Baibara, ao noria ngkanne ngkana ko a ota riki iai.

Te moan kario: Te mate bon tokin te maiu ae e taneiai te aba iai.

E taekinaki n te boki ae Death​—The Final Stage of Growth, bwa “te mate . . . bon irian maiura.” Iango n aron aikai a boto i aon iangoan te mate bwa bon te bwai ae riai n riki, ao tokin bwaai aika maiu ni kabane. Ao te aeka ni koaua aei, e karina te iango i nanoia aomata bwa a na uaiakina te maiu ae te kabanea n tamaroa irouia e ngae ngke e na irianaki ma mwakuri ni babakanikawai ke te ribuaka.

Ma e koaua bwa te mate bon tokin bwaai ni kabane aika maiu? Iai taani kakaae aika a aki kakoauaa naba aei. N aron anne, iai te tia rabakau temanna ae Calvin Harley, are e a tia ni karaoa ana kakaae i aon rikiraken te kara iroun te aomata, e taekinna ngke e kataetaeaki bwa e aki kakoauaa ae e “baireaki naba mateia aomata.” Te taokita temanna ae William Clark e taekina ae kangai: “Tiaki nanona bwa te mate bon irian naba te maiu.” Ao Seymour Benzer, man te California Institute of Technology, e taekinna bwa “e eti riki kabwarabwaran te rikirake ni kara bwa tiaki biribirin te tai, ma bon te bwai ae riiriki ngkai ae ti kona ni bitia n te tai teuana.”

A mino naba aia iango taan rabakau ngke a karaoa aia ukeuke i aon aron rabwatan te aomata. A kunea bwa a a tia aomata n anganaki te rabakau ao te konabwai ae riaon riki ae a na kainnanoia i nanon aia ririki ni maiu ae 70 nakon 80. A a tia naba ni kunea taan rabakau, bwa a rangi ni mwaiti bwaai ake a kona n tiku n ana ururing te aomata. E katautaua temanna te tia kakaae, bwa te kaburoro e kona ni kawakin rongorongo aika “e na on iai uabwi te mirion booki, are te mwaiti ni boki ae mena n taabo n tango boki aika rangi ni bubura.” Tabeman taan rabakau i aon te kaburoro a katautaua bwa i nanon maiun te aomata, ao e rangi ni bingingi mwanangin wanawanana ae e kakabongana. Ngaia are e bon tau n tabekaki ngkanne te titiraki ae kangai: ‘Bukin tera ngkai iai iroura te kaburoro ae rangi ni bubura ana konabwai, ao ti tii kakabongana mwanangina ae rangi ni bingingi i nanon ara tai ni maiu?’

Iangoa naba aroia aomata n rawa ni kaaitara ma te mate! Ni kaineti ma angiia aomata, maten te buu-te-aine, te buu-te-mwaane, ke natiia, bon te bwai ae te kabanea ni kananokawaki ae a rinanona i nanon maiuia. E rangi n maan ana tai te aomata n aki-rau nanona ma ni mangaongao ana iango imwin maten temanna ae rangi n tangiraki irouna. E ngae ngke iai aomata tabemwaang ake a taku bwa te mate bon irian te maiu aei, ma e rangi ni kangaanga naba irouia ae a na kariaia te iango ae te mate bon tokin bwaai ni kabane. E taekinaki n te British Medical Journal bwa iai “te katautau ae a bane aomata n tangiria bwa e na ananau maiuia.”

Ngkana e iangoaki aron rawaia aomata ni kaitaraa te mate, kamimin ana konabwai n ururing ao rabakauna, ao nanona ni kani maiu n aki toki, e aki teretere iai ngkanne bwa e boni karikaki te aomata bwa e na maiu n akea te mate? Eng, e a tia te Atua ni karikia aomata ma te nano ni kani maiu n aki toki ao e aki karikiia bwa a na manga mate. Nora are e a tia ni katauraoia te Atua imwaia te moan taanga ibukin boong ake imwaia: “Kam na bati ni kariki, ao kam na kabatiaingkami, ao kaona aonaba, ao kataea ana kai; ae tau aroia ikani marawa, ma manin aan-nang, ma maan aika maiu aika kawakawa i aontano ni kabaneia.” (Karikani Bwaai 1:28) Ai kakukurei ra te kaantaninga ibukin te maiu ae teimatoa anne!

Te kauoua ni kario: E anaia aomata te Atua n te mate bwa a na mena i rarikina.

E kataetaea te tina-ni-Katorika temanna te aine ae 27 ana ririki ae nangi mate ae iai natina aika teniman, ni kangai: “Tai nakomai n tuangai bwa aio ana babaire te Atua ibukiu . . . I rangi n rawa bwa e na roko riki temanna n tuangai aei.” Ma e ngae n anne, ao bon aio aia reirei Aaro aika mwaiti ibukin te mate, ae aongkoa e anaia aomata te Atua bwa a na mena i rarikina.

E koaua bwa e rangi n ribuaka te tia Karikiriki, n te aro are e na anganira te mate, e ngae ngke e a ataia bwa a rangi n rawawata nanora iai? E bon aki kona ni karaoa anne te Atua are kaotaki n te Baibara. E taekinaki n te 1 Ioane 4:8, bwa “te Atua bon te tangira.” Taraia raoi bwa e aki taekina ae iai ana tangira te Atua, ke e tatangira, ma e taekinna bwa te Atua bon te tangira. Ana tangira te Atua e rangi ni korakora, e itiaki, e kororaoi, ao e kaotiotaki n aroarona nako, n te aro are e kona te Atua n atongaki bwa boni ngaia te tangira. Bon tiaki te Atua aei are e anaia aomata n te mate bwa a na mena i rarikina.

A a tia Aaro aika kairua ni kariki kamangaongao aika bati ni kaineti ma aroia maate ao te tabo are a mena iai. Aongkoa maate a mena i karawa, i moone, n te burikatorio, n te rimbo, ke taabo tabeua riki. A mino aia iango aomata n aron ataakin nanon taabo aikai, ke a kakamaaku iangoakia. Ma te Baibara e kaongoira bwa a aki namakinaaba maate; e kabotauaki iai aroia ma te matu. (Te Minita 9:5, 10; Ioane 11:11-​14) Mangaia are, ti na aki manga raraoma bwa tera ae e na riki nakoira imwin matera, n aron naba ae ti aki raraoma ngkana ti nora temanna ae e mwanionako ni matu. E taekinna Iesu bwa n te tai teuana, “aomata ake a mena i nanon ruaia ni mate” a na “oti nako” nakon te manga-uti i aon te aonnaba ae te baretaiti.​—Ioane 5:28, 29; Ruka 23:43.

Te katenua ni kario: E anaia ataei aika uarereke te Atua bwa a na riki bwa anera.

Nei Elisabeth Kübler-Ross, are e karaoa ana kakae ni kaineti ma aomata aika kakaiaki aorakia aika nangi mate, e taekina te iango teuana ae taabangaki irouia aomata aika kakaonimaki n aia Aro. E kabwarabwaraa te bwai teuana ae e a tia n riki, ao e taku bwa “e a aki riai n tuangaki te tei are e mate mwaanena bwa e rangi n tangiria ataei ni mwaane te Atua, ao ai ngaia are e a anaa iai Tiaoni n nako karawa.” Te taetae nikawai ae aekan aei e boni kabuakakaki iai te Atua, ao e bobuaka ma aroarona ao kateina. E tomaia nako Dr. Kübler-Ross ni kangai: “Ngke e a ikawairake te ataeinnaine aei, ao e bon aki roko n te reke kaetakin unna iroun te Atua, ao anne are e a karika aorakin ana iango ngke e a manga mate natina, tenibwi te ririki imwin anne.”

Bukin tera ngkai e na anaa te ataei te Atua bwa e na riki bwa te anera? Te koaua bwa te Atua e kainnanoa riki te ataei aei nakon kainnanoana irouia ana karo? Ngkana e koaua bwa e ananaia ataei te Atua, e aki ngkanne nanonaki iai bwa te Atua ae te tia Karikiriki, e bon aki tatangira, ma e tii iaiangoia i bon irouna? Ni kauntabaa te iango aei, e kangai te Baibara: “Mairoun te Atua te tangira.” (1 Ioane 4:7) E kona te Atua ae tatangira ni karaoa te bwai ae e na rangi ni karawawataira man riribaaki irouia aomata ni kabane aika a ataa te riai?

Ma bukin tera ngkai a mamate ataei? Ana kaeka te Baibara tabeua ni kaineti ma aei, a kuneaki n Te Minita 9:11: “Ma a ti roko naba aia bong, ma aroia aika aki ataki, i rouia ni kabaneia.” Ao Taian Areru 51:5 e tuangira bwa ti bane n aki kororaoi, ao ti kakaraoa ae bure boni mangke ti moan riki, ao aei bukina are a a bane iai ni mate aomata ao a kakaokoro bukin mateia. N taai tabetai e kona n ae e a kamani mate te ataei i nanon biroton tinana, ao anne are e a karika ae e a bungiaki naba ni mate te ataei. N itera riki tabeua, a kaaitara ataei ma kabuanibwai tabeua ke a rekenako ni kangaanga aika manennanti rikiia, ao a boni mate iai. Bon tiaki te Atua ae e kariki kabuanibwai aikai.

Te kaaua ni kario: Tabeman aomata a kammarakaki imwin mateia.

A mwaiti Aaro ake a taku bwa a nako n te ai ni moone aomata aika buakaka, ao a kammarakaki iai n akea tokina. E eti iangoan te reirei aei, ao e boraoi naba ma ana reirei te Baibara? E kona ni maiu te aomata tao i nanon te maan ae 70 ke 80 te ririki. Ma e ngae ngkana te aomata e kakaraoi buure aika rangi n rawawata n ana tai ni maiu ae uarereke, e eti ma n riai bwa e na kammarakaki n aki toki bwa boon ana bure? Tiaki ngaia anne. E na rangi n ribuaka ngkana arona bwa e kammarakaki te aomata n aki toki ibukin buure ake e karaoi i nanon maiuna ae kimototo.

Bon tii te Atua ae kona ni kaota te bwai ae na riki nakoia aomata imwin mateia, ao e a bon tia ni kaotia n ana Taeka ae koreaki, ae te Baibara. Aio ae e taekinaki n te Baibara: “Titebo tokin te aomata ao tokin te man, a uaia ni mate. Ti tearona te aomata ao te man, . . . Ti teuana tokini kawaia; a bane n nako man te tano, ao a na manga bane n okira te tano.” (Te Minita 3:19, 20, BK) Bon akea mwanewean te ai ni moone ikai. A okira te tano aomata ngkana a mate, are nanona bwa bon akea ngaiia.

Ngkana arona bwa e na kammarakaki te aomata, e na boni bae n namakinaaba. A kona n namakinaaba maate? E a manga kaeka naba te Baibara ni kangai: “Ba akana maiu a bon ataia ba a na mate: ma a bon aki ata te bwai teuana akana mate, ao bon akea riki boon aia makuri; bwa e manuokaki uringaia.” (Te Minita 9:5) E na boni kangaanga irouia ake a mate bwa a na namakina te maraki ngkai a bon “aki ata te bwai teuana.”

Te kanimaua ni kario: Akea riki te maiu imwin matera.

E a bon roko n tokina maiura ngkana ti a mate, ma tiaki nanona bwa aio tokin bwaai ni kabane. E ataia te aomata ae kakaonimaki ae Iobi bwa e na nakon te ruanimate, are Tiore, ngkana e mate. Ma ongora nakon ana tataro nakon te Atua: “Ko bia karabaai i Tiore, Ko bia karabaai ni katia moa unim, Ko bia motika bukin au bong, ma n uringai rimwi! Ngkana tao e mate te aomata, ao e na manga maiu ke e aki? . . . Ko na weteai iai, ao I a kaekako.”​—Iobi 14:13-​15.

E kakoauaa Iobi bwa ngkana e kakaonimaki ni karokoa matena, ao e na bon uringaki iroun te Atua, ao e na boni manga kautaki n te tai teuana. Aio aia koaua naba ana toro te Atua ni kabane n taai ake rimoa. E kakoroa bukin te kaantaninga aei Iesu, ao e kaotia naba ae e na kabonganaki iroun te Atua bwa e na kautia maate. Ti kabebeteaki n ana taeka Kristo ae kangai: “E na bon roko te aua, ae a na bane iai n ongo [bwanan Iesu] aomata ake a mena i nanon ruaia ni mate, ao a na oti nako; akana karaoa ae raoiroi, nakon te manga-uti are ana bwai te maiu; ao akana karaoa ae buakaka, nakon te manga-uti are ana bwai te kabuakakaki.”​—Ioane 5:28, 29.

Ai tii teutana riki ao e nang kamaunaa te buakaka ni kabane te Atua mai aon te aba, ao e na karikia bwa te aonnaba ae boou ao e tautaekanaki mai karawa. (Taian Areru 37:10, 11; Taniera 2:44; Te Kaotioti 16:14, 16) Ao imwina e nang riki ni baretaiti te aonnaba ni kabutaa ao e na maekanaki irouia ana aomata te Atua. Ti wareka ae kangai n te Baibara: “I ongo te bwana ae korakora man te kaintokanuea ba e kangai, Noria, e mena uman te Atua irouia aomata, ao E na maeka i rouia, ao a na riki ba ana botanaomata, ao te Atua E na boni memena i rouia, ao E na kabane rannimataia te Atua ni kaoi mai mataia. Ao e na akea riki te mate, ao e na akea naba te nanokawaki, ma te tang ma te maraki: ba a mauna nako bwaai rimoa.”​—Te Kaotioti 21:3, 4.

Kainaaomataki man te Maaku

E kona n reke te raunnano iroum ngkana e a reke te atatai ibukin te manga-uti ao n irianaki naba ma kinaakin raoi Teuare boni ngaia ae anganira te kaantaninga aei. E berita Iesu ni kangai: “Ane kam na ata te koaua, ao e na kainaomataingkami te koaua.” (Ioane 8:32) Ti a kainaaomataki naba iai man maakakin te mate. Bon tii Iehova ae e kona ni katoka rikirakera ni kara ao matera, ma n anganira te maiu are aki toki. Ko kona ni kakoauai ana berita te Atua? Eng ko kona, ibukina bwa a bane ni kokoro bukin ana Taeka te Atua n taai nako. (Itaia 55:11) Ti kaungako bwa ko na karikirakea riki am atatai i aon ana kaantaninga te Atua ibukia aomata. A na rangi ni kukurei Ana Tia Kakoaua Iehova ni buokiko iai.

[Kabwarabwaraan n iteraniba 6]

Te kangaanga ae kona n riki man maakan te mate, e boni kona ni katoka kukurein te aomata

[Taibora n iteraniba 7]

KARAKI NI KEWE TABEUA AIKA OTEAKI IBUKIN TE MATE TERA ANA TAEKA TE BAIBARA I AON AEI?

[Taamnei n iteraniba 8]

Ataakin te koaua i aon te mate, e kainaaomataira man te maaku

[Picture Credit Line n iteraniba 5]

Barrators​—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.