Ko Onimakina Raoi Te Rongorongo Ae Raoiroi?
“E a kaan Uean te Atua. Rairi nanomi, kakoaua te Rongorongo ae e Raoiroi.”—MAREKO 1:15, BK.
1, 2. Ko na kanga ni kabwarabwaraa Mareko 1:14, 15, BK?
BON te ririki 30 C.E. are e a moana iai ana mwakuri ni minita Iesu Kristo ae rianako kakawakina i Kariraia. E tataekina ‘te rongorongo ae Raoiroi ibukin te Atua’ ao a mwaiti kaain Kariraia aika a ringaki nanoia n ana taeka aikai: “E a roko taina, e a kaan Uean te Atua. Rairi nanomi, kakoaua te Rongorongo ae e Raoiroi.”—Mareko 1:14, 15, BK.
2 E a ‘roko te tai’ are e nang moana iai ana mwakuri ni minita Iesu ao aia tai naba aomata ni karaoi motinnano ake a na karekea iai te akoaki iroun te Atua. (Ruka 12:54-56) “E a kaan Uean te Atua” ibukina bwa e a roko Iesu ibuakoia are Ngaia ae rineaki bwa E na Uea. Ana mwakuri n tataekina te rongorongo e rotiia aomata aika raoiroi bwa a na rairi nanoia. Ma a na kanga ni kaotiota ae a “kakoaua te rongorongo ae e raoiroi” ao ti na kanga ngaira ni katotongia?
3. Tera are a karaoia aomata are e oti iai bwa a onimakina te rongorongo ae raoiroi?
3 E kaungaia aomata bwa a na rairi nanoia, te abotoro Betero n aron naba Iesu. Ngke e taetae Betero nakoia I-Iutaia ake i Ierutarem ni Bentekota 33 C.E., ao e taekina ae kangai: “Rairi nanomi, ao kam na bane ni babetitoaki n aran Iesu Kristo nakoni kabarani buure; ao ane kam na anganaki iai te bwai n tituaraoi, are te Tamnei are Raoiroi.” Ngaa ma ngaa mwaitia aomata ake a rairi nanoia, a bwabetitoaki, ao a riki bwa taan rimwin Iesu. (Mwakuri 2:38, 41; 4:4) N 36 C.E., ao a karaoa naba aekan anne Tientaire ake a a tia n rairi nanoia. (Mwakuri 10:1-48) Ni boong aikai, a a tabe ni kairaki aomata aika ngaa ma ngaa mwaitia n onimakinan te rongorongo ae raoiroi, bwa a na rairi nanoia man aia bure, ni katabui maiuia nakon te Atua, ao ni bwabetitoaki. A a tia ni butimwaea te rongorongo ae raoiroi ibukin te kakamaiu ao a onimakina ana karea ni kaboomwi Iesu. Irarikin anne, a kaakaraoa ae raoiroi ao ni boutokaa naba ana Tautaeka n Uea te Atua.
4. Tera te onimaki?
4 Ma tera te onimaki? E korea ae kangai te abotoro Bauro: “Te onimaki bon te aki-nanokokoraki nakoni baika kaantaningaki, ae kakoauani baika aki noraki.” (Ebera 11:1) Ti kakoauaa man ara onimaki bwa bwaai ni kabane ake e beritan te Atua n ana Taeka, a a bane n raraoi bwa n ara iango titeboo ma a a tia ni koro bukiia. Kaanga ai aron ae iai iroura kakoauaan ae boni ngaira taani bwaibwai iai. Te onimaki boni “kakoauan” ke kamatoan riki ara koaua ni kaineti ma bwaai aika aki kona n noraki. Ti kakoauaa man ara atatai ao nanora aika on n te kakaitau, bwa a boni koaua baikai e ngae ngke ti tuai n nori.—2 I-Korinto 5:7; I-Ebeto 1:18.
Ti Kainnanoa te Onimaki!
5. Bukin tera bwa e rangi ni kakawaki te onimaki?
5 Ti bungiaki ma kainnanoakin bwaai n taamnei ao tiaki te onimaki. Ni koauana, “a aki bane aomata n toa n te onimaki.” (2 I-Tetaronike 3:2) Ma a riai n onimaki Kristian bwa a aonga n riki bwa taani bwaibwai ni bwaai ake e beritani te Atua. (Ebera 6:12) E korea ae kangai Bauro imwin taekinan katoto aika bati i aon te onimaki: “Ma ngaia ae a maiti tani kakoaua aika a otabaninira n ai aron te nang, ao ti riai ni kaki te bai nako ae e tukira ao te bure ae e nimnimtira, ao ti na biribiri ma te nanomaka n te kauaaba ane i maira. Ti na tatara Iesu are e karika te onimaki ma ni kakoroa bukina.” (Ebera 12:1, 2, BK) Tera “te bure ae e nimnimtira”? Bon uarereken te onimaki, ke buan te onimaki are e a tia ngkoa ni karekea temanna. Ti riai n “tatara Iesu” ao ni kakairi n ana katoto, bwa e aonga n teimatoa ni korakora ara onimaki. Ti riai naba n rarawa nakon te wene ni bure, ni kaitaraa ana mwakuri nako te rabwata, ni kararoaa te kani bwaibwai ma rabakaun te aonnaba, ao ai katei aika aki-boraoi ma te Baibara. (I-Karatia 5:19-21; I-Korote 2:8; 1 Timoteo 6:9, 10; Iuta 3, 4) Irarikina naba ti riai n onimakinna bwa e memena i rarikira te Atua ao a manena ana reirei ake n ana Taeka.
6, 7. Bukin tera ngkai e riai bwa ti na tataro ibukin te onimaki?
6 Ti aki kona ni karika te onimaki i nanora man korakorara. Te onimaki bon uaan taamnein te Atua ke mwaakana. (I-Karatia 5:22, 23) Mangaia are tera aron ara onimaki ngkana e kainnanoa kakorakorakina? E taku Iesu: “Ngkai kam ata te angania natimi baika raraoi . . . ao tiaki e maiti riki iroun Tamami are i karawa te kan anga te Tamnei are Raoiroi nakoia akana butiia?” (Ruka 11:13) Eng, ti bia tataro ibukin te taamnei are raoiroi, bwa e boni kona ni karika i nanora te onimaki ae kainnanoaki ibukin karaoan nanon te Atua, e ngae ngkana ti a rangi ni kataaki iai.—I-Ebeto 3:20.
7 E bon riai bwa ti na tataro ibukin karakaan riki te onimaki. Ngke e nang kanakoa te taimonio Iesu mairoun te ataeinimwaane temanna, ao e bubutii taman te ataei anne ni kangai: “I onimaki; Ko na kakorakora riki au onimaki ae karako!” (Mareko 9:24) A taku taan rimwin Iesu: “Karaka riki ara onimaki.” (Ruka 17:5) Mangaia are ti na tataro ibukin te onimaki, ao ni kakoauaa bwa e na kaekai tataro n aron aikai te Atua.—1 Ioane 5:14.
E Kakawaki Onimakinan Ana Taeka te Atua
8. E na kanga ni kona ni buokira onimakinan ana Taeka te Atua?
8 E tuangia taan rimwina Iesu tabeua te tai imwain matena ni kangai: “A na tai rawawata nanomi; kam na onimakina te Atua, ao kam na onimakinai naba.” (Ioane 14:1) Ti onimakina te Atua ao Natina ngkai ngaira Kristian. Ma tera aron ana Taeka te Atua? E rangi ni mwaaka ni kairira nakon aaro aika ti na kakabwaiaki iai ngkana ti ukeuke n reirei ao ni maiuakinna raoi ma ni kakoauaa, bwa e boni katauraoi reirei aika rangi n raoiroi n ikotaki naba ma kairara.—Ebera 4:12.
9, 10. Ko na kanga ni kabwarabwaraa are e taekinaki ibukin te onimaki n Iakobo 1:5-8, BK?
9 A onrake maiura n te rawawata kioina ngkai ti aki kororaoi. Ma e ngae n anne, onimakinan ana Taeka te Atua e boni kona ni buokira. (Iobi 14:1) N aron aei, iangoia bwa aongkoa ti babanga arora ni kaitaraa kataakira teuana ma e anganira te reirei aei ana Taeka te Atua: “Ngkana iai temanna i buakomi ae e kainnanoa te wanawana, ao ke e butia te Atua, ao e na anganaki, ba e tituaraoi te Atua nakoia aomata ni kabaneia, ao e anganga ma te kukurei. Ma e riai ni bubuti ma te onimaki te aomata anne, n akea te nanokokoraki; ba ngkana e nanokokoraki, ao e katotonga naoni marawa, ae e uti ma n takareburebu n te ang. Ke e tai taku te aomata anne ba e na anganaki te bai teuana iroun te Uea, ngkai e tibauaki ana iango ao e nanotiotio ni bai ni kabane.”—Iakobo 1:5-8, BK.
10 E na bon aki kamaneangira Iehova ae te Atua ibukin uarereken rabakaura ao tataroakinan reken te ataibwai iroura. Ma n onean mwin anne, e na buokira bwa ti na kona ni kamataua raoi taraakin te kataaki. A kona ni kaotaki nakoira kiibu aika a na buokira, mairouia raora n onimaki ke i nanon ara tai n reirei n te Baibara. Ke ti kona ni kairaki n taamnein Iehova n aanga riki tabeua. E na anganira te rabakau Tamara are i karawa bwa ti aonga ni kona ni kaaitarai kataakira ngkana ti “bubuti ma te onimaki . . . n akea te nanokokoraki.” Ngkana ti riki n ai aron naoni marawa ae takareburebu, ao ti aki kona ni kaantaningaa anganakira te bwai teuana mairoun te Atua. Bukin tera? Ibukina bwa e tibwauaaki ara iango ao ti nanotiotio n ara tataro ke n aaro riki tabeua, e ngae naba ngkana ti kaotiota onimakinan te Atua. Mangaia are ti kainnanoa reken te onimaki ae nene n ana Taeka te Atua ao n te kairiri are e katauraoia. Ti na iangoi katoto tabeua ake a na kaotaki iai arona n anga te ibuobuoki ao te kairiri.
Te Onimaki ao te Tianaki
11. A kanga ni karauaki nanora ni kaineti ma bwaai aika ti kainnanoi ni katoa bong, ngkana ti onimakina ana Taeka te Atua?
11 Tera arora ngkana e aki tau marikera ao akea mwengara ke ti a maiu ni kainnano? Onimakinan ana Taeka te Atua e anganira te aki-nanokokoraki nakoni baika kaantaningaki, bwa e na bon tabeakin bwaai aika ti kainnanoi ibukin maiura ni katoa bong Iehova, ao e na bon katauraoi bwaai aika mwaiti aika a kainnanoaki irouia aomata ni kabane ake a tangiria, n te waaki ae boou i aon te aonnaba. (Taian Areru 72:16; Ruka 11:2, 3) Ti kona ni kunea bwa e kaunganano iaiangoan aron Iehova ni karekea kanan ana burabeti are Eria n tain te rongo. Imwina ao e a manga karaoa ana kakai te Atua n te aro are e kateimatoaa reken te burawa ao te oera bwa e aonga n teimatoa ni maiu te aine ma natina ao ai Eria. (1 Uea 17:2-16) E karaoa naba aron anne Iehova nakon te burabeti are Ieremia ngke e otabwaniniaki Ierutarem irouia kaain Baburon. (Ieremia 37:21) E ngae ngke e aki tau marikeia Ieremia ma Eria, ma e bon kawakiniia naba Iehova. E karaoa anne naba nakoia te koraki aika a onimakinna ni boong aikai.—Mataio 6:11, 25-34.
12. E na kanga te onimaki ni karekei baike ti kainnanoi i nanoni maiura?
12 Te onimaki ae irianaki ni maiuakinan ana reirei te Baibara, e na aki tii karawatai ara bwai n te itera n rabwata, ma e na buokira naba ni karekei baike ti kainnanoi i nanoni maiura. Ni kabwarabwarana: E reirei te Baibara bwa ti na kakaonimaki, ti na tataningamarau, ao ti na mwakuri korakora n tatabemanira nako. (Taeka N Rabakau 22:29; Te Minita 5:18, 19; 2 I-Korinto 8:21) Ti aki riai ni kakeaa bongan kakawakin karekean te ara ae raoiroi n ara tai ni mwakuri. E ngae ngkana e a kangaanga naba reken mwakuri aika raoiroi n taabo tabeua, ma a kai reke riki aia mwakuri aomata aika kakaonimaki, aika mwaatai ao aika mwakuri korakora. E ngae ngke tao e aki bati n tau kaubwaiia taani mwakuri aikai n te itera n rabwata, ma a a bon tia n reke irouia bwaai aika rangi ni kainnanoi riki ibukin maiuia ao ai te raunnano ni kanakin amwarake aika reke n uaan aia mwakuri.—2 I-Tetaronike 3:11, 12.
E Buokira te Onimaki bwa Ti na Nanomwaaka i aan te Karawawataki
13, 14. E na kanga te onimaki ni buokira n nanomwaaka ngkana ti rinanon te karawawataki?
13 E kaotaki raoi n ana Taeka te Atua bwa ti na boni bae n rinanon te karawawataki ngkana e mate raora temanna ae tangiraki iroura. E tanginiweneia maten buuna ae tangiraki irouna ae Nei Tara, te baatua ae kakaonimaki are Aberaam. (Karikani Bwaai 23:2) E taonaki n te nanokawaki ae korakora Tawita imwin kaongoraeakina maten natina are Abetarom. (2 Tamuera 18:33) E bon tang naba te mwaane ae kororaoi ae Iesu ibukin maten raoraona are Rataro. (Ioane 11:35, 36) Ti kona n taonaki naba n te nanokawaki ae korakora ngkana e mate temanna ae tangiraki iroura, ma e kananomwaakaira n tain karawawatakira aikai onimakinan berita ake a koreaki n ana Taeka te Atua.
14 E taku Bauro: “Iai ae I kaantaningaia mairoun te Atua . . . ae manga-utiia akana raoiroi ao akana aki raoiroi.” (Mwakuri 24:15) Ti riai n onimakina ana babaire te Atua ibukia aomata aika bati ake a na kautaki nakon te maiu. (Ioane 5:28, 29) A na mena i buakoia te koraki aikai, Aberaam, Nei Tara, Itaaka ao Nei Rebeka, Iakoba ao Nei Rea, ake a a matu ngkai n tataningaa kautakiia nakon ana aonnaba te Atua ae boou. (Karikani Bwaai 49:29-32) Ai kakimwareirei ra ngkana a a kautaki man te mate raora aika tangiraki iroura, bwa a na maeka n te aonnaba! (Te Kaotioti 20:11-15) E na bon aki kona ni katokaki te nanokawaki ni kabane, n te onimaki n taai aikai moa, ma e na teimatoa ni kaanira ma te Atua, are boni ngaia ae na buokira bwa ti na nanomwaaka ngkana ti taonaki n te rawawata ae korakora ni maten raora ae e tangiraki iroura.—Taian Areru 121:1-3; 2 I-Korinto 1:3.
Te Onimaki E Kakorakoraia Aika Rawawata Nanoia
15, 16. (a) Bukin tera ngkai ti kona n taekinna bwa akea okoron rawawataia te koraki ake a onimaki? (b) Tera ae e kona ni karaoaki ibukin kaitaraan te rawawata?
15 E kaotaki naba n ana Taeka te Atua bwa a kona n taonaki n te rawawata te koraki ake a onimakina te Atua. E taku n ana iango Iobi bwa e a kitanna te Atua ngke e a rangi ni korakora kataakina. (Iobi 29:2-5) E karika rawawatan nanon Neemia kamaunaakin Ierutarem ma oona nako. (Neemia 2:1-3) E rangi n uruaki nanon Betero imwin kakeaan Iesu irouna, ai ngaia are e a “korakai n tang.” (Ruka 22:62, BK) Ao e kaumakiia raona n onimaki Bauro n te ekaretia i Tetaronike bwa a “na kabebeteia akana a kai toki nanoia.” (1 I-Tetaronike 5:14) Mangaia are e aki kaokoro aron rawawataia te koraki aika onimaki ni boong aikai. Tera ngkanne ae ti kona ni karaoia ibukin kaitaraan te rawawata?
16 Ti kona n taonaki n te rawawata ibukina bwa ti kaaitaraki ma kangaanga tabeua aika kakaiaki. N onean mwin are ti na iangoi kangaanga aikai bwa bwaai aika rangi ni karawawata, tao ti kona ni kakorakoraira n rinanoa teuana imwin teuana, rinanon maiuakinan ana reirei te Baibara. Karaoan aei e kona ni kauarerekea rawawatara. Bairean raoi ara mwakuri ao te motirawa ae tau, a kona naba n ibuobuoki. Ma bon iai te bwai teuana ae e koaua riki: Onimakinan te Atua ao ana Taeka, boni ngaia ae na karikirakea riki kukureira n te aro n taamnei, ibukina bwa e kakorakoraki iai onimakinan ae e bon tabeakinira.
17. Ti na kanga n ataia bwa e bon tabeakinira Iehova?
17 E anga taeka aika karaunano aikai Betero: “Kam na kananorinanoingkami i aani bain te Atua ae baina ae mwaka, ba E aonga ni karietataingkami n te bong ae riai. Ao kam na kabane ami iango, ae te iango n raraoma, ni kaki i aona, ba E mumutiakiningkami.” (1 Betero 5:6, 7) E anene ni kangai te tia areru: “E kabaneia akana bwaka ni kateimatoaia Iehova, ao E kabaneia akana bobaraki ni kateirakeia.” (Taian Areru 145:14) Ti riai n onimakin taeka ni karaunano aikai ibukina bwa a kuneaki n ana Taeka te Atua. E ngae ngke a teimatoa n riiriki rawawatara, ma ai kakorakoraki ra ara onimaki n ataakin are ti boni kona ni kaaki tabeaiangara ni kabane i aon Tamara are i karawa!
Te Onimaki ao Kataaki Tabeua
18, 19. E kanga te onimaki ni buokira bwa ti na nanomwaaka ni kaaitarai aoraki ao ni karau nanoia raora n onimaki ake a mamaara?
18 Ti kona n namakina korakoran kataakin ara onimaki, ngkana ti rotaki n te aoraki ae kakaiaki ke a rotaki iai raora aika tangiraki iroura. E ngae ngke e taekinna te Baibara bwa akea te mwakuri ni kakai ibukin kamarurungaia Kristian aika Ebaberorito, Timoteo, ao Terobimo, ma akea te nanououa bwa e buokiia Iehova bwa a na nanomwaaka. (I-Biribi 2:25-30; 1 Timoteo 5:23; 2 Timoteo 4:20) Mangaia are e anene te tia areru ibukin “ane mutiakina ae akea ana bwai” ni kangai: “E na kakorakoraa Iehova ngkae e mamara i aoni nena ni wene: E oniki aorakina ni bane ba e na marurung.” (Taian Areru 41:1-3) E na kanga ana taeka te tia areru n ibuobuoki ni karau nanoia raora n onimaki aika mamaara?
19 Te anga teuana ibukin katauraoakin te ibuobuoki n taamnei bon te uaia n tataro ma te koraki ake a mamaara, ke ti na tataro ibukiia. Ti a aki kona ni bubutii te kakai ni kakamaiu ni boong aikai, ma ti boni kona ni butiia te Atua bwa e na kakorakorai nanoia bwa a aonga ni kona ni kaaitarai kataakiia, n ninikoria ni kaaitarai maraki i aon rabwataia ao ai te kakorakoraki n te aro n taamnei bwa a aonga n nanomwaaka i nanon aorakia ae wenemaan. E na kateimatoaia iai Iehova ao e na kakorakoraki naba aia onimaki rinanon kaantaningan te tai are ‘e na aki manga kangai iai ane maeka iai, I aoraki.’ (Itaia 33:24) Ai karaunano ra ataakin ae a nang kainaaomataki n aki toki aomata aika ongeaba man te bure, te aoraki ao te mate, rinanon mangautin Iesu Kristo ao ana Tautaeka n Uea te Atua! Ti kaitaua Iehova ibukin kakabwaia aikai, ngkai boni ngaia ae ‘e na katoki aoraki ni kabane.’—Taian Areru 103:1-3; Te Kaotioti 21:1-5.
20. Bukin tera ngkai e kona n taekinaki ae te onimaki e kona ni kananomwaakaira i nanoni “boong aika bubuaka” n ara tai ni kara?
20 E kona naba te onimaki ni kananomwaakaira i nanoni “boong aika bubuaka” n ara tai ni kara, ao ngkana a kerikaki marurungira ma korakorara. (Te Minita 12:1-7) Mangaia are a kona n tataro kaara aika mena i buakora, n aron naba are e karaoia te tia areru are e a kara ngke e anenea ae kangai: “Bon au kaantaninga Ngkoe, te Uea ae Iehova . . . Ko na tai teweai nako n au bongi ni kara; Tai kitanai ngkana e a toki korakorau.” (Taian Areru 71:5, 9) E namakinna te tia areru bwa e kainnanoa ana boutoka Iehova, n aron naba ae a namakinna raora ni Kristian aika mwaiti aika a kara n aia beku ibukin te Atua. Ibukin aia onimaki, ao a kona ni kakoauaa bwa akea tokin bain Iehova ni boutokaiia.—Te Tua-Kaua 33:27.
Teimatoa n Onimakina Ana Taeka te Atua
21, 22. Tera aron rotakin ara itoman ma te Atua ngkana iai ara onimaki?
21 E buokira onimakinan te rongorongo ae raoiroi ao ana Taeka te Atua ni kabane, bwa ti na kaan riki ma Iehova. (Iakobo 4:8) E koaua bwa boni ngaia ara Uea ae Rietata, ma boni ngaia naba ara tia Karikiriki ao Tamara. (Itaia 64:8; Mataio 6:9; Mwakuri 4:24) E anenea ae kangai te tia areru: “Bon tamau Ngkoe, ao Atuau, ao te bwa ae rietata ae kamaiuau.” (Taian Areru 89:26) Ngkana ti onimakina Iehova ao ana Taeka ae kairaki koreana iroun te taamnei, ao ti kona naba n atongnga bwa ‘te bwa ae rietata ae kamaiuara.’ Ai kaunganano ra te kakabwaia aei!
22 Iehova bon Tamaia Kristian aika kabiraki ao tamaia naba raoia naakai ake iai irouia kaantaningan te maiu n te aonnaba. (I-Rom 8:15) E aki kona ni karekea te bwarannano onimakinan Tamara are i karawa. E taku Tawita: “Ba e kitanai tamau ma tinau, ma e na mwaneai rake n akoai Iehova.” (Taian Areru 27:10) Irarikin naba anne, iai iroura te taeka ae kabebetei naano aei: “E na aki kitania ana aomata Iehova i bukin arana ae kakanato.”—1 Tamuera 12:22.
23. Tera ae e kainnanoaki mairoura bwa e aonga n reke ara itoman ae teimatoa ma Iehova?
23 Ngkana ti kani karekea ara itoman ae teimatoa ma Iehova, ao ni koauana ti bon riai n onimakina te rongorongo ae raoiroi ao ni butimwaea te Baibara, bwa bon ana Taeka te Atua ni koaua. (1 I-Tetaronike 2:13) E riai n tabwanin raoi onimakinan Iehova iroura ao ti na kariaia ana Taeka bwa e na kaotaa kawaira. (Taian Areru 119:105; Taeka N Rabakau 3:5, 6) E na bon rikirake ara onimaki ngkana ti tataro nakoina ma kakoauan ana taotaonakinnano, ana nanoanga ao ana ibuobuoki.
24. Tera te kaantaninga ae karaunano are kaotaki n I-Rom 14:8?
24 E kairira te onimaki bwa e na akea tokin katabuan maiura nakon te Atua. E ngae ngke ti na boni mate, ma te onimaki ae korakora, e a tia ni karikira bwa ana toro te Atua aika a katabuaki nakoina ae iai kaantaningan te manga-uti iroura. Eng, “ngkana tao ti maiu, ke ti mate, ao ana bwai naba te Uea ngaira.” (I-Rom 14:8) Ti bia mutiakina te kaantaninga ae karaunano anne n taai nako, ngkai ti teimatoa ni kakoauaa ana Taeka te Atua ao n onimakina te rongorongo ae raoiroi.
Ko na Kanga ni Kaeka?
• Tera te onimaki, ao bukin tera bwa ti kainnanoa te aroaro aei?
• Bukin tera ngkai e kakawaki bwa ti na onimakina te rongorongo ae raoiroi ao ana Taeka te Atua ni kabane?
• E kanga te onimaki ni buokira ni kaaitarai kataaki aika kakaokoro?
• Tera ae e na buokira ni kateimatoaa ara onimaki?
[Taamnei n iteraniba 11]
E korakora aia onimaki Iobi, Betero, ao Neemia
[Taamnei n iteraniba 13]
Ti riai n onimakina te rongorongo ae raoiroi bwa e aonga n reke ara itoman ae teimatoa ma Iehova