Katotonga Iehova, Ae Atuara Ae Aki Inanonano

“Akea okoroia aomata iroun te Atua.”​—I-ROM 2:11, BK.

1, 2. (a) Tera ana kaantaninga Iehova ni kaineti ma kaain Kanaan? (b) Tera are e karaoia Iehova ao baikara titiraki aika wai mai iai?

A BANE ni botaki tibun Iteraera n te aba ae aoraoi i Moaba n 1473 B.C.E., ao a kakauongo raoi nakon ana reirei Mote. Ma bon iai te kangaanga are e mena imwaia ngkana a a tia n rinanon te karaanga are te Ioretan. E katuruturua ana kaantaninga Iehova Mote ikai, are a na boni kataeaki aia kai baronga aika itiua aika kaain Kanaan irouia kaain Iteraera n te Aba ni Berita. Ai karaunano ra ana taeka Mote aikai: “E na anganingkami te tokanikai i aoia Iawe ae Atuami ao a na reke iroumi”! A na aki karekea aia iraorao I-Iteraera ma ngaiia ao a na aki naba nanoangaiia.​—Te Tua-Kaua 1:1; 7:1, 2, BK.

² Ma e ngae n anne, e kamaiuia kaain te utu teuana Iehova n te moani kaawa are a buakanna I-Iteraera. Iai naba aomata ni kaawa aika aua ae a kamaiuaki iroun te Atua. Bukin tera ngkai e riki aei? Baikara mwakuri aika kamimi aika irekereke ma kamaiuaia tabeman kaain Kanaan, ae ti reireinaki iai taekan Iehova? Ao ti na kanga ni katotonga Iehova iai?

Aroia Tabeman ni Kaineti ma Rongorongon Iehova ae A Ongo

3, 4. Tera aron rotakia kaaini Kanaan n rongorongon aia tokanikai I-Iteraera?

³ I nanon aia tai I-Iteraera ni mena n te rereua i nanon 40 te ririki imwain rokoia n te Aba ni Berita, ao e kaakamanoia Iehova ma ni buaka ibukiia. A aitara naba kaain Iteraera ma uean Arata ae kaawan Kanaan i maiakin te Aba ni Berita. N ana ibuobuoki Iehova ao e tokaraki nako te uea aei ma ana koraki i Orema. (Warekaia Iteraera 21:1-3) Imwina riki ao a rirarikin tian te aba ae Etom ao a a mwananga nako meang mainikun Taari ae Mate. Te tabo aei e a kaman maekanaki irouia I-Moaba, ma kaaina n te tai aei bon taian Amoraite. E aki kariaia uean Amoraite ae te Uea ae Taion bwa a na rinanon abaia, kaain Iteraera. N tokina ao a a manga buaka naba i Iaati, i meangin te Mwarua are Kera i Arenon, ike e a mate iai Taion. (Warekaia Iteraera 21:23, 24; Te Tua-Kaua 2:30-​33) I meangin riki anne i Batian, ao e mena iai Oka ae aia uea kaain Amoraite. E ngae ngke bon te toa Oka, ma akea warena iroun Iehova. E kamateaki Oka i Eterei. (Warekaia Iteraera 21:33-​35; Te Tua-Kaua 3:1-3, 11) Rongorongon nako taian tokanikai aikai ao rongorongon otinakoia kaain Iteraera mai Aikubita, a rangi n rotaki iai taani maeka i Kanaan n tatabemania nako.a

⁴ Ngke a a tibwa roko I-Iteraera i Kanaan imwin mwanangaia rinanon te karaanga are te Ioretan, ao a katei maeka n rianna i Kirekara. (Iotua 4:9-​19) A aki raroa ma oon aia kaawa kaain Ieriko. Ana mwakuri nako Iehova ake e ongo Nei Raaba ae kaain Kanaan e a kairia bwa e na maiuakina te onimaki. N tokina, ngke e a kamaunaa Ieriko Iehova, ao e a kamaiua neiei ma kaain batana.​—Iotua 2:1-​13; 6:17, 18; Iakoba 2:25.

5. Tera ae kairiia kaain Kibeon bwa a na karaoa te nanowanawana?

⁵ Rimwi riki ao a a tabe ni waewaerake I-Iteraera man te aba ae rinano ae uakaan ma te karaanga are te Ioretan are n te katabuki. E ira raoi kawain Iehova Iotua n te aro are a a karaniia kaain te kaawa ae Ai. (Iotua, mwakoro 8) Rongorongon te taenikai ae rangi ni kakaiaki e kaumakiia uean Kanaan aika bati bwa a na inanoi n aia buaka. (Iotua 9:1, 2) Ma e kaokoro te bwai are a karaoia taian Iwaite aika kaain Kibeon. E taku Iotua 9:4: “A karaoa naba te aro n nanowanawana.” A katotonga naba Nei Raaba n ataa taekan ana kakamaiu Iehova ni kaotinakoaia ngkoa ana aomata mai Aikubita ao ni kataenikaiakiia Taion ma Oka. (Iotua 9:6-​10) A ataia kaain Kibeon bwa akea uaan buakanaia te koraki aei. Ngaia are a a katiteuanaki ma kaawa riki aika tenua aika Kebira, Beerota, ao Kiriata-iearim, ao a bairea kanakoaia aia tia tei bwa a na kawara Iotua i Kirekara ni keweia bwa aongkoa a nako man te tabo ae raroa. E nakoraoi aia babaire aei bwa e berita ma ngaiia Iotua bwa a na aki tiringaki. Tenibong imwina ao e a tibwa ataia Iotua ma kaain Iteraera are a boni mwamwanaaki. Ma e ngae n anne, a a bon tia n taetae n tuea n aran Iehova ngaia are a riai ni kawakina aia berita. (Iotua 9:16-​19) E kariaia anne Iehova?

6. Tera aron Iehova nakon ana berita Iotua ma kaain Kibeon?

⁶ A katauaki kaain Kibeon bwa taani koro-aia ao taan iti-ran ibukia kaain Iteraera, ao ibukin naba “baonikarean Iehova” n te umwa-n-rianna ae tabu. (Iotua 9:21-​27) I rarikin anne, ngke a iowawa uean Amoraite aika niman ma aia taani buaka nakoia kaain Kibeon, ao e boni karaoi kakai Iehova ibukin kamaiuaia. E bati riki aia koraki ake a mate n te karau ae te atibu are bwakariia, nakon mwaitiia ake a mate ni buakanaia iroun Iotua ma kaain ana taanga. E kariaia naba ana bubutii Iotua Iehova ibukin taai ma namwakaina bwa a na tiku moa n aroia n taningaa kataenikaiaia aia kairiribai ni kabane. “Akea te bongi teuana ae ai arona i mwaina ke i mwina, ae E ira nanoni bwanan te aomata Iehova iai: ba e buaka Iehova i bukiia Iteraera.”​—Iotua 10:1-​14.

7. Te koaua raa are e kabwarabwaraa Betero are kaotiotaki irouia kaain Kanaan?

⁷ Nei Raaba ma ana utu aika kaain Kanaan, n ikotaki naba ma kaain Kibeon, a maaka Iehova ao a maiuakina nanona. Te bwai are e riki nakoia, e kakoauaa ana taeka te Kristian ae te abotoro Betero ngke e kangai: “Te Atua E bon aki nanonano n tarakin aroia aomata; ma e tangiraki i Rouna ane makua, ma ni karaoa te raoiroi.”​—Mwakuri 10:34, 35.

Aron Ana Mwakuri Iehova Nakon Aberaam ao Nakoia I-Iteraera

8, 9. E kanga n oti ana aki-inanonano Iehova n reitakina ma Aberaam ao tibun Iteraera?

⁸ E kamataataa Iakobo ae te tia rimwin Iesu taekan ana akoi Iehova ae aki kaantaningaki are e kaotiotia nakon Aberaam ao kanoana. Bon ana onimaki Aberaam are e a karikia bwa “raraon te Atua,” ma tiaki rikiana. (Iakobo 2:23) Ana onimaki Aberaam ao ana tangira ibukin Iehova ae kairiia kanoana bwa a na kakabwaiaki. (2 Rongorongo 20:7) E berita ni kangai Iehova nakoina: “N na boni kabatia kabaiam, ao N na boni kabatiaia am kariki n ai aron itoini karawa, ao n ai aron tanon aon te bike.” Ma nora te berita n te kibu are imwina: “A na bane botanaomatan aonaba ni kabaia iroun am kariki.”​—Karikani Bwaai 22:17, 18; I-Rom 4:1-8.

⁹ E aki kaotiota te inanonano Iehova, ma ana mwakuri ake e karaoi nakoia tibun Iteraera a kaotia bwa baikara ake e tauraoi ni karaoi ibukia aomata aika ongeaba irouna. N reitakina aikai, ao e boni kaota iai te katoto Iehova ni kaineti ma ana tangira ae korakora nakoia ana toro aika kakaonimaki. E ngae ngke ‘ana aomata Iehova’ Iteraera, ma e aki nanonaki n aei bwa a nang aki tabeakinaki aomata ake nikiraia n aki manga buokaki iroun te Atua. (Te Otinako 19:5; Te Tua-Kaua 7:6-8) E kamaiuiia I-Iteraera Iehova man te tautoronaki i Aikubita ma ni katuruturua ae kangai nakoia: “Ti ngkami aika I ataingkami mai buakoia utun aonaba ni kabaneia.” Ma e bon taetae ni burabetina naba te kaantaninga ae kamimi Iehova ibukiia “botanaomata ni kabaneia,” rinanon te burabeti ae Amota ao tabeman riki.​—Amota 3:2; 9:11, 12; Itaia 2:2-4.

Iesu, te tia Reirei ae Aki Inanonano

10. E kanga Iesu ni katotonga Tamana ni kaotiota te aki-inanonano?

¹⁰ I nanon ana tai Iesu are bannan raoi te Tama, ni karaoa ana mwakuri ni minita i aon te aba, ao e boni katotonga raoi Iehova n aki inanonano. (Ebera 1:3) Oin tabena ae kakawaki n te tai arei, boni kakaaeaia “tiibu ake a bua ake ana utu Iteraera.” Ma e ngae n anne, e aki kakaomataa n taekina te rongorongo nakon ainen Tamaria i etan te mwanibwa. (Mataio 15:24; Ioane 4:7-​30) E karaoa naba te kakai ngke e bubutiaki iroun te mataniwi n te taanga ni buaka, ae tiaki te I-Iutaia. (Ruka 7:1-​10) Irarikin anne, ao e kaotiota naba tangiraia ana aomata te Atua. Taan rimwin Iesu a rangi n uarongorongo mwaaka naba. E rangi n teretere bwa oin reken ana kakabwaia Iehova, e aki reitaki ma aroia bwa kaain iia ngaiia, ma e kaineti ma anuaia. Aomata aika nimamannei ma n nanorinano aika bwarua te koaua, a butimwaea rongorongon te Tautaeka n Uea ae raoiroi. Ma a rawa n ongora iroun Iesu te koraki aika kainikatonga. E taku Iesu: “Tamau ae Ueani karawa ma aonaba, I katituaraoiko ngkai ko karabai baikanne nakoia akana a wanawana ma n rabakau, ao ko kaoti nakoia ataei. Boni ngaia anne, Tamau, ba bon anne nanom.” (Ruka 10:21, BK) Ngkana ti reitaki ma aomata ni kaineti ma te tangira ao te onimaki, ti aki riai n inanonano, bwa e kukurei Iehova iai.

11. E kanga ni kaotiotaki te aki-inanonano n aia ekaretia Kristian rimoa?

¹¹ N ekaretia ni Kristian rimoa, ao a katiteboaki I-Iutaia ma aomata ake tiaki kaain Iutaia. E kamataataa ni kangai Bauro: “Te neboaki, te karineaki ao te raoi, bon tibangaia aomata nako aika a kakaraoa ae e raoiroi, I Iutaia moa, ao bekan naba. Ba akea okoroia aomata iroun te Atua.”b (I-Rom 2:10, 11, BK) Akoakia iroun Iehova e aki boto i aon rikiaia ma e nako man aroia ni kaineti ma reiakinaia taekan Iehova ao te kaantaninga are e kaukaki nakoia man ana kaboomwi Natina ae Iesu. (Ioane 3:16, 36) E taku Bauro: “Te I Iutaia ni koaua, tiaki te aomata ae e baka ni Iutaia. Teuare e korotobibiaki ni koaua, tiaki teuare e korotobibiaki n rabatana. Te I Iutaia ni koaua, bon te I Iutaia n te nano, ao e korotobibiaki i nanona, n ai aron ana tua te Tamnei, ao tiaki n ai aron te Tua ae e koreaki.” E kabonganai taeka tabeua aika reitaki ma te taeka ae I-Iutaia Bauro n reitia ni kangai: “E neboaki te I Iutaia anne iroun te Atua, ao tiaki irouia aomata.” (I-Rom 2:28, 29, BK) E kaakamoamoaia aomata Iehova n akea te inanonano. Ti karaoa naba anne?

12. Te kaantaninga raa ae anga Te Kaotioti 7:9, ao e kaineti nakoia antai?

¹² Rimwi riki ao e a miitaraia te abotoro Ioane bwa e noriia Kristian aika kabiraki aika kakaonimaki ae kabwarabwaraki bwa te natannaomata n taamnei ae kaaina 144,000, ae “kanikinaeaki . . . mai buakoia aia baronga tibun Iteraera ni kabaneia.” Imwin aei ao e a manga nora “te koraki ae uanao . . . mai buakoia botanaomata ni kabaneia, ma baronga ma natanaomata ma taian taetae ni bane, a tei i nanoaan te kaintokanuea, ao i matan te Tiibutetei, ao a kunnikaiia n ninira aika mainaina, ao baani baam i nanoni baiia.” (Te Kaotioti 7:4, 9) Mangaia are akea te reeti ke te taetae teuana ae a aki kariaiakaki kaaina n rin n te ekaretia ni Kristian ngkai. A kona ni kamaiuaki aomata aika kakaokoro nako aroia man “te rawawata are korakora,” ma ni mooi ni “koburaken raan aika kamaiu” n te aonnaba ae boou.​—Te Kaotioti 7:14-​17.

Uaan te Aki-inanonano

13-15. (a) Ti na kanga n tokanikai i aon te kairiribai n te reeti ao katei aika kakaokoro? (b) Kaotii kakabwaia tabeua ake a na reke man kaotiotakin te iraorao.

¹³ E atai raoi arora Iehova n aron te karo ae raoiroi ae atai aroia natina. Titeboo naba ma ngaira ngkana ti a moanna n ataa aroia ianena tabemwaang ao ti a taatangira naba kateia ao anuaia, ao ai aron ngkanne ae e a taraa n aki kakawaki te kaokoro i marenara. E nang bon toki te imamaakin iroura, ao e na kakorakoraki riki te iraorao ao te itangitangiri i marenara. E a korakora riki iai te boonnano. (1 I-Korinto 9:19-​23) E teretere riki aei irouia mitinare ake a beku n aaba ianena. A tabeakinia aomata ake a maeka n te tabo are a mwakuri iai, ao ibukin anne a a karekea aia iraorao ma kaain te ekaretia.​—I-Biribi 2:4.

¹⁴ Uaan kaotiotan te aki-inanonano, a noraki n aaba aika mwaiti. Aklilu ae mwananga mai Itiobia, e rotaki n te maroaa n uringaba ngke e moani maeka ni kaawan Buritan ae Ranran. E a ririkirake maroaan teuaei man aroia kaain te tabo aei ae a aki kaotiota te iraorao nakoia aomata man aaba tabeua, ae te bwai ae kaakaraoaki n aaba aika bubura n te aono n Eurobe. Ai kubanrou ra Aklilu ni kaineti ma ana kangaanga aei, ngke e a kaea aia botaki Kristian n aia Tabo n Taromauri Ana Tia Kakoaua Iehova! E kamauraki irouia ake a mena imwaina ao e aki maan ao akea bwa e a rotaki naba n te kukurei ae moan te bati. E waekoa n rikirake ni korakora tangiran te tia Karikiriki. E waekoa n ira buakon tataekinan te rongorongo ae raoiroi ibukin te Tautaeka n Uea nakoia aomata n te tabo are e mena iai. N te taina ao ngke e a titirakinaki Aklilu iroun toana n uarongorongo bwa tera tiana ni maiuna, ao e waekoa ni kaeka Aklilu bwa e kaantaningaia bwa e na riki bwa temanna ngaia kaain te ekaretia ae kabonganaki iai te taetae n Amharic are bon taetaen abana. Ngke a ongo aei unimwaanen te ekaretia are e kabonganaki iai te taetae n Ingiriti, ao a kaota kukureia iai n te aro are a tauraoi ni bairea te kabwarabwara n te Baibara nakoia aomata nako n taetaen aban Aklilu. Imwin te kakao ae bati ao e noraki bwa a bati iabatera n ikotaki naba ma boni kaain te tabo arei, ake a a roko ni boutokaa te moan kabwarabwara n te taetae n Amharic i Buritan. Ni boong aikai, kaain Itiobia ao tabeman riki n te tabo aei a a katiteuanaki n te ekaretia ae maiureirei. A bati naba aika a a tia ni kaotia bwa akea tukaia n tei ibukin Iehova ao a katereterea anne n te bwabetito ni Kristian.​—Mwakuri 8:26-​36.

¹⁵ A kakaokoro nako mwantaia ao kateia aomata. A aki kakannato ke ni mangori riki aomata aika bwaini katei ao aroaroia aika kakaokoro, ma a bon tii kaokoro. Ngke a mataku kaain Buritan aika kaain te onimaki ni bwabetitoakiia ana toro Iehova n te aba ae Merita, ao a rangi ni kakatonga kaain Merita, ao a tim rannimataia iruwa ake a roko mai Buritan. A uaia ni kaotiota aia namakin kurubu aika uoua aikai, aika kaain Merita ao Buritan, ma a kaotia n aanga aika kakaokoro, ao tangiran Iehova ae korakora irouia, e a kamatoaa te reitaki ni Kristian irouia.​—Taian Areru 133:1; I-Korote 3:14.

Te Tokanikai i aon te Kairiribai

16-18. Taekina te karaki teuana ae kaotiota aron te tokanikai i aon te kairiribai n te ekaretia ni Kristian teuana.

¹⁶ Ngkana e a ribu i nanora tangiran Iehova ma tangiraia naba tarira ni Kristian, ti kona ngkanne ni katotonga aron Iehova n arora n tarataraia aomata. Te kairiribai ngkoa are ti a tia n namakinna ni kaineti ma kaokoron te aba, taian reeti ke katei, ti a bon tia n tokanikai iai. Iangoa ana katoto te mwaane ae Albert, are e kaaina te taanga ni buaka i Buritan n tain te Kauoua ni Buaka n te Aonnaba, ike e a taenikai iai irouia I-Tiaban ni bwakan Singapore n 1942. E kabanea te maan ae tenua tabun te ririki ni mwakuri ni karaoa kawain te turein ae aranaki bwa te death railroad ae uakaan ma te buriiti ae mena i etan te karaanga ae Kwai. Ngke e a kabwaraaki teuaei n tokin te buaka, ao e a tiku ma rawawatana ae tii 32 te kiro, e kakaiaki ikoakin riin bwangena ao bwairina, ao e rotaki buaka naba n te bekanako ibukin aorakin kanoannanona, n te konee, ao n te maraeria. Ngaa ma ngaa raon teuaei aika rangi ni kakaiaki riki, ao a bati naba aika mate. Imwin te mwakuri ae rangi ni kakaiaki aei are e a bon tia n noria Albert ma n rinanona, e a okira mwengana n 1945 ma te un ae bati, n aki tangiria bwa e na irekereke ma te Atua ke te Aro.

¹⁷ Rimwi riki ao e a riki buun Albert ae Nei Irene bwa kaain Ana Tia Kakoaua Iehova. E kaei botaki tabeua Albert n aia ekaretia Ana Tia Kakoaua Iehova ibukina bwa e kani kakukureia buuna. Imwina ao e a kawaraki iroun te bwaiania ae ataei riki ae arana Paul bwa e na reirei n te Baibara ma ngaia. N te tai ae waekoa ao e a ataia Albert bwa Iehova e tataraa raoiroin nanoia aomata n tatabemania nako. E katabua maiuna nakon Iehova ao e a bwabetitoaki.

¹⁸ E a manga mwaing nako Ranran Paul rimwi riki, ao e reiakina te taetae n Tiaban ikekei. Imwina, e a reitaki naba ma te ekaretia are e bwainaki iai te taetae n Tiaban. Ngke e a iangoia bwa e na kairiia tabeman kaain te ekaretia anne aika I-Tiaban nakon ana ekaretia are e mena iai rimoa, ao taari n ana ekaretia rimoa a a uringa taekan ana kairiribai Albert ae rangi ni korakora nakoia kaain Tiaban. N okiran ngkoa Buritan iroun Albert, ao e a tia ni baireia bwa e na aki manga itaramata ma te I-Tiaban, ngaia are a a iangoia taari n ana tabo bwa e na kanga arona ni kaineti ma te kangaanga aei. A aki riai n raraoma ibukina bwa e kaotaki bwa e boni butimwaiia raoi iruwa Albert n te tai arei ma kaotiotan te itangitangiri n tari ae korakora irouna.​—1 Betero 3:8, 9.

“Kabanei Ukin Nanomi”

19. Tera buokara man ana reirei te abotoro Bauro, ngkana iai te inanonano iroura?

¹⁹ E taku te Uea ae wanawana ae Toromon: “E aki raoiroi te bairei aroia aomata n te nanonano.” (Taeka N Rabakau 28:21) E rangi ni kai reke tangiraia te koraki ake ti bon rangi ni kinaia. N tabetai ao ti kaotiota teutana taatangiraia te koraki ake ti aki bati ni kinaia. E aki riai ni bwainaki te aeka n inanonano aei irouia ana toro Iehova. Ti riai ngkanne ni bane n ira ana reirei Bauro are e taekinna bwa ti na “kabanei ukin [nanora],” are e nanonaki iai bwa ti na kabanea ukin nanora ni kaineti ma tangiraia raora ni Kristian man aaba aika kakaokoro.​—2 I-Korinto 6:13, BK.

20. Aroaro raa ni maiura ae ti riai ni katotonga iai Iehova, ae Atuara ae aki inanonano?

²⁰ Ngkana e reke iroura te kakabwaia ae te weteaki nako karawa ke kaantaningan te maeka n aki toki n te aonnaba, ma arora n aki-inanonano e buokira bwa ti na nora kakukurein te katiteuanaki n te nanai ae tii teuana, n ikotaki ma te tia Kawakin-tiibu ae tii temanna. (I-Ebeto 4:4, 5, 16) Ara kakorakora ae rangi ni bati ni katotonga te Atua n aki-inanonano, e na buokira n ara mwakuri ni minita ni Kristian, n ara utu, n taian ekaretia, ao ai n iteran maiura ni kabane. N te aro raa? E na maroroakinaki aei n ara kaongora are imwina.

[Kabwarabwara ae nano]

Ko na Kanga ni Kaeka?

• E kanga Iehova ni kaotiota te aki-inanonano nakon Nei Raaba ao kaain Kibeon?

• E kanga Iesu ni kaotiota te aki-inanonano n ana anga-reirei?

• Tera ae e na buokira n tokanikai n te kairiribai ni kaineti ma kakaokoron te katei ao te reeti?

[Taamnei n iteraniba 9]

E a moanaki aia tokanikai I-Iteraera irouia kaain Kanaan

[Taamnei n iteraniba 11]

E aki kakaomataa Iesu n taekina te rongorongo nakon ainen Tamaria

[Taamnei n iteraniba 12]

Te kabwarabwara n te Baibara nakoia aomata  nako n te taetae n Amharic i Buritan

[Taamnei n iteraniba 12]

Tangiran Iehova iroun Albert ae buokia bwa e na katoka ana kairiribai