E Kona Ni Buokiko Te Baibara ni Kaikawaaia Natim?
MOAN te kan te uee ae te orchid ma e rangi ni kangaanga ribanaakina. Ngkana ko na tokanikai ni kaikawaa te aroka anne, ko riai n taraia bwa e na aki rangi ni bue ke ni mwaitorotoro, e na tau te oota ae roko i aona, ao e na tau naba buburan nnena. Te aroka anne e kai rotaki naba ngkana e aki raoiroi tanona ao kanana, ao ngkana a roko naba taiani maninnaoraki iai ma maan aika uarereke. Ngaia are e aki nakoraoi unikan te aroka aei irouia angiia aomata.
Moan te kangaanga riki kaikawaaia ataei, ao e kainnanoaki iai te taratara raoi ae bati. Ibukin anne, a mwaiti kaaro aika a aki ataa te bwai ae a na karaoia ni kaineti ma kaikawaan natiia. A mwaiti kaaro aika kainnanoa buokaia, n aron naba te tia ununiki are e kainnanoa buokana mairoun te aomata ae mwaatai ibukin karikirakean te aroka ae te orchid. A bae n tangira te ibuobuoki kaaro nako, ae te kabanea n raoiroi. Ma e na reke iia te kairiri ae raoiroi?
E ngae ngkai te Baibara bon tiaki te boki ni kaetieti ibukin kaikawaaia ataei, ma e a tia te tia Karikiriki ni kairiia taani koreia bwa a na karin reirei n ibuobuoki iai ni kaineti ma kaikawaaia ataei. E kaatuui karikirakean aroaro aika raraoi te Baibara i nanoia ataei, ae te waaki ae kakeaaki bongana irouia tabeman. (I-Ebeto 4:22-24) E a tauraoi ngkai n te Baibara te waaki n reirei ae moan te kakawaki bwa e aonga n tabwanin raoi reiakinaia aomata. A a tia ni buokaki n reirei aikai aomata aika ngaa ma ngaa ake a maiu ngkekei ao ngkai, ke aika a kakaokoro aia katei ma aroia. A buokaki ngke a kamanenai ana reirei te Baibara i nanoni maiuiia. Iran nanon ana reirei te Baibara e kona ni buokiko naba bwa ko na kataneiaia raoi natim.
Te Reirei ae te Kabanea n Raoiroi, Boni man Aia Katoto Kaaro
“Ngkoe ae ko reireia temanna, ko aki reireiko? Ngkoe ae ko tua te aki ira, ko ira? Ngkoe ae ko taku ba e na aki wene ni bure te aba, ko wene ni bure?”—I-Rom 2:21, 22.
E kangai te tia babaire n te baba n tararua ae te Seoul Board of Education: “Karaoan te katoto n ae taekinaki ao n ae karaoaki bon te reirei ae te kabanea n raoiroi ibukia ataei.” Ngkana e kaokoro aia taetae-ni-kawai ao anuani maiuiia kaaro ma are a tua nakoia natiia bwa a riai ni bwainna, ao a na waekoa ataei n taku bwa a mwamwanaki irouia aia karo. A na aki manena aia taeka aia karo irouia. N te katoto teuana, ngkana kaaro a kan reireinia natiia bwa a na aki babakanikawai, ao a riai ngaiia ni kaakaraoa ae eti. A mwaiti kaaro aika aki kani kaekaa te tarebon ngkana e tang ma a tuangia natiia bwa a na kangai nakon are tarebon, “Ai kawa ra, e nakonako au karo.” Te tei are e kairaki n te aro anne e na maamaa ao e na mangaongao ana iango. Imwin tabeua te tai, e kona n taku bwa e aki bure ngkana e kewe ngkana e rotaki n te kangaanga. Mangaia are ngkana a tangiriia natiia kaaro bwa a na kararoaa te babakanikawai, a riai moa ngaiia n aki kewe ma ni karaoa ae boraoi ma are a tuatua nakoia natiia.
Ko kani kataneiaa natim bwa e na bwaina te riai ao te karinerine ngkana e taetae-ni-kawai? Ngkana ngaia, ao ko riai moa ni karaoa te katoto ae riai. E na boni kai katotonga arom ae ko karaoia natim. Sung-sik, ae iai aman natina e taekina ae kangai: “I baireia ma buu bwa ti na aki kabonganai taeka aika kamwara aika kamatauninga. Ti bwaina te ikarinerine i marenara ao ti aki naba mwangaingai e ngae ngkana ti a taonaki n te un. E rangi ni manena riki te katoto ae raoiroi nakon taeka n reirei ake ti kona n atong. Ti a kukurei ngkai natira a a ikarinerine ao a bwaina ae riai ngkana a taetae-ni-kawai ma aomata.” E taku te Baibara n I-Karatia 6:7: “Te bae e unikia te aomata, ao e na manga anaa naba uaana.” Kaaro aika tangiriia natiia bwa a na bwaina te aroaro ni maiu ae riai, a riai moa ni kaotia n anuaia ae a boni kaakaraoa anne.
Kateimatoaa te Uaia ni Mamaroro
“Ko na reireinia iai natim [n ana tua te Atua]. Ko na tataekin ngkana ko tekateka n am auti ao ngkana ko nakonako n te kawai, ngkana ko wene ao ngkana ko tei.”—Te Tua-Kaua 6:7, BK.
A rikirake mwaitiia aomata aika a titiku ni mwakuri imwin te tai. Ma ngkana a uaia ni mwakuri ni kareke-tianti taanga, ao a na rotaki buaka iai natiia. E a tabe n uarereke riki te tai are a kababanea ma natiia, kaaro aika mwaiti. Ngkana a mena i nanoni mwengaia, a bati aia mwakuri kaaro ni bataia, ao a kona n taonaki naba n te kua. Ni kaineti ma aaro akanne, ko na kanga ngkanne ni kateimatoa nakoraoin te uaia ni mamaroro ma natim? Tao e na reke te tai ni maroro ngkana ko uaia ni mwakuri ma natim n te mwenga. Atun te utu temanna e karenakoa aia TV, bwa e aonga n reke riki ana tai ni maroro ma natina. E taku: “N te moantai a botu moa natiu, ma ngke I a tatakaakaro ma ngaiia n takaakaro aika kammwakura te iango ao ni karakin booki aika kakannongora, a a moanna ngkanne n taneiai n akean te TV.”
E kakawaki bwa a na moantaai ataei n taneiai ni mamaroro ma tamaia ao tinaia. Bwa ngkana e aki moantaai n reke anne, ao a na aki iangoia aia karo bwa raoraoia ake a kan mamaroro ma ngaiia ngkana a a roko n te roro-n-rikirake. Ko na kanga ni buokiia bwa a na bunrii nanoia nakoim? E kangai Taeka N Rabakau 20:5 (BK): “Ana iango te aomata ai aron te maniba ae e nano, e kona ni itia kanoana te aomata ae e wanawana.” Ngkana a katei titiraki n aron ae “Tera am iango,” kaaro nakoia natiia, a kona ngkanne ni kaungai nanoia bwa a na kaotiota aia iango ao nanoia nakoia.
Tera ae ko na karaoia ngkana e a karaoa te kairua ae rawawata natim? E na rangi ni kainnanoa iai mwamwannanoana natim. Taotaona nanom ngkana ko kakauongo raoi nakon natim. E kabwarabwaraa aroarona te karo temanna are e karaoia nakon natina ni kangai: “I kataia n taotaona nanou bwa N aki rangi n un ngkana a karaoi kairua natiu. I tekateka ma ngaiia ao I ongora n aia karaki. I kataia ni karekea raoi otau n te bwai are riki. Ngkana I a aki kona n taona unu, I tataninga moa tabeua te tai, ao ngkana e a rau riki nanou, ao I a tibwa taetae ma ngaiia.” Ngkana ko bwaina te taotaonakinnano ma ni kakauongo raoi, ao a na kai butimwaeaki riki am reirei ni kaetieti irouia natim.
E Rangi ni Kainnanoaki te Reirei ni Kaetieti ae Aanaki n te Tangira
“Ngkami karo, tai karawawatai nanoia natimi, ma kam na kaikawaia i nanon te kaetaki ma te reireiaki ae mairoun te Uea.”—I-Ebeto 6:4, BK.
Ngkana e na uaa am mwakuri, e kakawaki bwa ko na angania natim reirei ni kaetieti aika aanaki n te tangira. A na kanga kaaro ni kona ni ‘karawawatai nanoia natiia’? Ngkana e aki botau raoi aia reirei ni kaetieti ma rawawatan te kairua are karaoaki, ke e rangi ni korakora tiribureaia natiia irouia, ao a na rawa iai ataei. Anganakiia ataei reirei ni kaetieti, e riai n raonaki n taai nako n te tangira. (Taeka N Rabakau 13:24) Ngkana ko kakarabakau raoi ma natim, a na ataia ae ko kaeta aroia ibukina bwa ko tangiriia.—Taeka N Rabakau 22:15; 29:19.
Ma e raoiroi naba bwa a na namakina rotakia ataei n aia mwakuri aika aki-raraoi. N te katoto, ngkana te tei e bure nakon te aomata temanna, ko kona ni kamatoaa am taeka nakoina bwa e riai ni kabwara ana bure. Ngkana e urua te kaetieti teuana ae kateaki ibukin te utu, ko kona n taua inaaomatana ni bwaai tabeua, bwa e aonga n ota raoi ni kakawakin te ongeaba ni kaetieti aikai.
E raoiroi naba ngkana a anganaki ataei reirei ni kaetieti n te tai ae riai. E katereterea aei Te Minita 8:11 (BK): “A ingainga nanoia aomata ni kani karaoa ae e buakaka, kioina ba e aki waetata ni karekeaki kain te aomata ae e buakaka.” N aron naba anne, a mwaiti ataei aika a kataa aia karo n noria bwa a kona ni birinako man katuuaeaia n aia bure ke a aki. Mangaia are ngkana ko a tia n tuangia natim bwa a na katuuaeaki ngkana a karaoa te kairua teuana, ao taraia raoi bwa ko katuuaeia ngkana a bon riaon am kaetieti anne.
E Manena Naba te Kakibotu ae Raoiroi
“Iai te tai . . . ni ngare . . . ao te tai ni maie.”—Te Minita 3:1, 4, BK.
Te motirawa n ikotaki ma te kakibotu ae riai boni bwaai aika kainnanoaki ibukin kaikawaan rabwatan ao wanawanan te tei. Ngkana a uaia kaaro ni kaki botuia ma natiia, e kakorakoraki riki iai te itangitangiri n utu, ao a namakina tangiraia ataei. Baikara aaro ni kakibotu aika a kona ni karaoia kaain te utu? Ngkana ko karaua n iangoia, ao a mwaiti bwaai aika kakukurei aika kam kona ni karaoi. Taian takaakaro n aron te bwabwatika, te teneti, te nete, ao te butibooro. Ao iangoa aron te kukurei ae bati ae kona n reke ngkana a uaia ni katangitang ao n anene kaain te utu. A kona naba ataei n nori bwaai aika kakukurei aika a kona n uringi imwin te mwananga nakon taabo tabeua ike a nora iai ana karikibwai te Atua.
N aia tai ataei ni karaoi bwaai aikai, a kona ni buokaki irouia aia karo bwa a na bwaina te iango ae riai ni kaineti ma te takaakaro ao te kakibotu. E taku te Kristian te mwaane ae iai teniman natina-mwaane: “I bon uaia ni kakibotu ma natiu ngkana I kona. N te katoto, ngkana a takaakaro i aon te kombiuta ao I titirakinia aron takaakaro aikai. Ngkana a kaekai ma ingaingan nanoia, ao I karekea au tai ni kabwarabwaraa nakoia taiani kangaanga aika kona n reke man taian takaakaro aika aki-raraoi. I a tia naba n noria bwa a kona n rarawa nakon takaakaro aika aki-raraoi.” Eng, ataei aika a kukurei ni kaki botuia n reitaki ma aia utu, a aki bati ni kani kabonganai kaongora i aon te TV, viteo, ao birim ke ni kabonganai takaakaro aika kona n reke n te Internet, aika irekereke ma te tiritiri, te wene ni bure, ao kabonganan bwaai ni kamanging n te aro ae aki riai.
Buokiia Natim bwa A na Karekeia Raoraoia Aika Raoiroi
“Iraorao ma akana a wanawana ao ko na wanawana; ngkana ko raonia nanobaba ao ko na riki ni buakaka.”—Taeka N Rabakau 13:20, BK.
E taekina ae kangai te karo temanna ae te Kristian are e nakoraoi kaikawaaia aman natina irouna: “Moan te rangi ni kakawaki taraakin ae antai ake a rineiia bwa raoraoia. E ngae ngkana tii temanna raoraona ae aki raoiroi ma e kona n urua am mwakuri ni kabane ake ko a tia ni karaoi ibukin buokan natim.” E tabeki titiraki n aron aikai nakon natina ngke e buokia bwa e na karekeia raoraona aika raoiroi: ‘Antai raoraom ae ko tatangiria riki? E aera ngkai ko tatangira teuanne? Baikara bwaai ake e kaakaraoi ake ko kani karaoi naba?’ Te karo temanna e baireia ma natina bwa a na kaoiia raoraoia ake a tatangiriia nakon mwengaia. E reke ana tai iai n tarataraa aroaroia, ao imwina e kona n angania natina reirei ni kairiri ni kaineti ma raoraoia akekei.
E kakawaki reiakinaia ataei bwa a na karekeia naba raoraoia mai buakoia aomata aika ikawai ao tiaki tii roroia. Bum-sun ae iai natina-mwaane aika teniman, e taekina ae kangai: “I buokiia natiu bwa a na kona naba n iraorao ma aomata aika tiaki roroia, n aron naba are a karaoia Tawita ao Ionatan ake a taekinaki n te Baibara. I kaoiia Kristian n rooro nako bwa a na roko n iraorao ma natiu. Ibukin anne, a a iraorao natiu ma aomata aika mwaiti aika tiaki roroia.” Te iraorao ma ikawai aika moan te raoiroi aroaroia e angania ataei aia tai n reiakin bwaai aika mwaiti.
Ko Kona n Tokanikai ni Kataneiaia Natim
Te kakaae teuana are karaoaki n te United States e kaotia bwa a mwaiti kaaro aika a keiaki ni karina te taotaonakinnano, te taubaang, ao tangiran te eti i nanoia natiia, ma e aki bati n nakoraoi aia waaki. Bukin tera bwa e rangi ni kangaanga karaoan anne? Te tina temanna ae karaoa naba te kakae anne e kangai: ‘E kananokawaki bwa tii teuana te anga ibukin kamanoakia natira, bwa kainaia i nanon te ruu n aki kariaia otinakoia.’ E ataia bwa aroaron te waaki n te aonnaba aei e buakaka riki nakon aroarona rimoa. Te koaua ngkanne bwa ko kona n tokanikai ni kaikawaaia natim?
E na bwara nanom ngkana ko kan unika arokam te orchid ma ko iaiangoia bwa e na bon rai. Ai bebete ra nanom ngkana e anganiko te ibuobuoki temanna te bwakuaku ni kaikawaan te aroka anne ma n tuangko n akea te nanououa ni kangai, “e na nakoraoi am ununiki ngkana ko karaoa aei”! Iehova are Teuare ataa raoi aroaroia aomata, e a tia ni katauraoa reireiara ni kaineti ma kaikawaaia ataei. E taku: “Reireina te ataei arona ae e riai, ao e na aki tibanako ngkana e a ikawai.” (Taeka N Rabakau 22:6, BK) Ngkana ko reireinia ataei ni kaetieti ake n te Baibara, ao ko na boni bae n namakina te kukurei ngkana ko a noriia natim aika ikawai bwa a a onimakinaki, a bwabwaina te atataiaomata, ao a ataa te aroaro ni maiu ae riai. Ao a na moa-tangiraki iai irouia aomata, ma e a moamoa riki iroun Tamara are i karawa ae Iehova.