Tera ae E Bita Ara Iango ni Kaineti ma te Bure?

“A AKI kukurei aomata ni boong aikai n te iango ae ti bane n ituaki n aia bure ara moani karo. A aki butimwaea naba te iango ibukin te bure. . . . Tao a a tia ni bure aomata n aron Adolf Hitler ao Josef Stalin, ma ngaira aika nikirana ti aki kona ni bukinaki n te bure ibukini baika riiriki nakoira ke aki kororaoira.”​—The Wall Street Journal.

N aron ae kaotaki n taeka akana mwaneweaki mai eta, e taraa n ae e nangi mauna ke ni bitaki te iango ibukin te bure ni boong aikai. Ma bukin tera? Tera ae e bita ara iango? Ma ae kakawaki riki nakon titiraki aikai, tera te iango ibukin te bure ae a aki butimwaeia aomata ni boong aikai?

Iai uoua iteran te iango iai, bwa te bure ae rikiara ao aroaron temanna ae bure. Te moan, bon te bwai ae e a tia n reke iroura e ngae ngke ti tangiria ke ti aki. Ma te kauoua bon te bwai ae ti kani karaoia. Ti na rinanoi baikai teuana imwin teuana.

Ti Rotaki n Aia Bure Ara Moani Karo?

E taekinaki n te Baibara bwa a kabwaka ni maiuakina te aroaro ni maiu ae riai ara moani karo, ao ibukin te moani bure aei a a bane n ituaki aomata n te bure. Ibukin anne, ti a bane ni bungiaki n aki kororaoi. E taekinaki ae kangai n te Baibara: “Mwakuri nako aika buakaka bon te bure.”​—1 Ioane 5:​17.

Ma e bon aki ota raoi ao n aki butimwaeaki naba irouia aomata aika bati ake a katoatai ni kaei botaki n taromauri, te iango are a bane aomata n ituaki n te bure are mangkoa are a aki karaoia ao akea irekerekeia iai. E taku Edward Oakes ae te tia rabakau n taekan te Aro bwa “a na mimi ao ni maamaa angia aomata n ongoraeia n aia Aaro te reirei ibukin rikiara ae te bure, ke a na bon rawa iai, ke a na kariaia bwa e koaua ma a aki tabe iai ke n ota bwa tera irekerekena ma ngaiia ni kaineti ma waakinan aia onimaki.”

Bukina teuana ae kangaanga iai irouia aomata butimwaean te iango ibukin aia bure ara moani karo, boni man aia reirei Aaro ake a reiakinia iai aomata. N te katoto, n te Council of Trent (1545-​1563), e kabuakakaaki n te Aro te aomata ae kakewea riaini bwabetitoan te ataei ae e a tibwa bungiaki ibukini kabwaraan ana bure. A taku taan rabakau n te Aro bwa ngkana e mate te ataei ae tuai bwabetitoaki, e na bon tukaki n aki toki rinna i karawa nakon te Atua ibukin ana bure aika tuai ni kaitiakaki. E rangi n riaon ae riai ana reirei Calvin ae ‘a kabuakakaaki ataei mai nanoni biroton tinaia.’ Ibukin rikiaia ae te bure a a ‘rangi n ribaaki iai ao a aki kakukureia te Atua.’

A namakinna angiia aomata bwa akea aia bure ataei aika tibwa bungiaki ao e na kaitaraa aroia aomata iangoakin ae a riai ni maraki ataei aikai ibukin rikiaia ae te bure. E kai ataaki n aei bukin tukakia aomata ni butimwaea te reirei ibukin aia bure ara moani karo aikai. Ni koauana, a aki kona tabeman mataniwi n Aaro ni kabuakakaa te ataei ae mate ae tuai bwabetitoaki bwa e na nakon te ai ni moone. E teimatoa ni kangaanga irouia mataniwi n Aaro kabwarabwaraan aia koaua bwa a na nakea ataei aikai imwini mateia. E ngae ngke bon tiaki raoi kanoan ana koaua te Aro ma ngkoa, ma ana reirei te Aro ni Katorika ae boto i aon te katei are e a tia ni waakinaki i nanon tienture aika bati, boni menaia aomata aika raoiroi ake a tuai bwabetitoaki n te Rimbo ae te tabo ae e aki kona n ataaki iai te bae na riki nakon te aomata imwina.a

Te bwai riki teuana ae e karikirakea kamamaraani kakoauaan te moani bure, bon aroia taani karioiango, taan rabakau ni bwain te aonnaba, ao taan rabakau n te Aro n te ka-19 n tienture, ni kauekei titiraki ni kananokokorakia rongorongon rimoa n te Baibara bwa boni baika riki aika koaua ke a aki. E a tia ni kairiia aomata aika bati ana karioiango Darwin ibukin te ewarutin bwa a na iangoia ae bon te oto karaki rongorongoia Atam ao Ewa. Imwini baikai ni kabane, a bati ngkai ake a iangoa te Baibara bwa bon tii bannan aia iango ao kateia taani koreia, ao tiaki te kaotioti mairoun te Atua.

Tera ae e a riki ngkanne nakon te reirei ibukin te bure are mairouia ara moani karo? E teretere raoi bwa ngkana a bitaki aia iango taan taromauri bwa a nang kakoauaa ae akea mangkoa Atam ao Ewa, n etina ngkanne akea naba te moani bure are mairouia. E ngae naba ngkai iai ake a kukurei ni butimwaea ae a boni kakairua aomata, ma te iango ibukin te bure are mairouia ara moani karo e a kamamaraaki riki nakon ae kabwarabwaraan tii aki kororaoia aomata.

Anne aia iango aomata aika bati ibukin te moani bure ae e a tia ni maroroakinaki. Tera ngkanne aia iango aomata ibukin rikiara ae te bure, ma iangoan aia bure aomata aika kaokoro ma anne, ake a aki kakukureia te Atua?

E Boni Bure te Bae Ti Karaoia?

Ngkana a titirakinaki aomata ibukin aia bure, a bati aika a iangoi Tuua Ake Tebwina n aron te tua ibukini katabuan te tiritiri, te wene ni kimoa, te kaibwabwaru, te wene n taanga imwain te mare, te iraa, ao a a bati riki. A taneiai n reirei Aaro rimoa bwa ngkana e mate te aomata ae aki raraoma man raira nanona mani kakaraoani buure akanne, ao e na kammarakaki n aki toki n te ai ni moone.b

E kainnanoaki n te Aro ni Katorika bwa ngkana e na kainaomataaki temanna man te rekenikai anne, e riai ni kaotibure nakon te Tama are a taku bwa iai mwaakana ni kabwarai buure. Ma e ngae n anne, ao irouia angiini kaain te Aro ni Katorika a aikoa tabe ma te kaotibure, kabwaraan aia bure iroun te Tama ao te benetenia. E kaotaki n te kakaae ae tibwa karaoaki bwa e raka i aon 60 te katebubua kaain te Aro ni Katorika i aon Itare ake a aikoa kaotibure.

E teretere n aei bwa aia koaua ae a taneiai iai aomata ni kaineti ma te bure ao uaana nako n aron ae kabwarabwaraaki irouia Aaro, e a tia ni kabwaka ni buokiia aomata bwa a na tokanikai i aoni kakaraoan ae bure. A bati naba taan taromauri aika a aikoa kakoauaa ae a bane ni bure baikai. N te katoto, a iangoia tabeman bwa ngkana a wene n taanga uoman ikawai ao akea te kateniman n aomata ae rotakibuaka, tera ngkanne te bure iai?

E kona ni kabwarabwaraaki rikin te aeka n iango aei bwa a aki rangi ni kakoauai baike a a tia n reiakinaki ibukin te bure aomata aika karaoa aei. Ni koauana, a bati aika e kangaanga irouia kakoauaan te Atua ae tatangira bwa e na kammarakia n aki toki taani bure n te ai ni moone. Ao tao te aeka n nanououa anne, e kabwarabwaraaki iai teutana bukina ngkai e a taraa ni bua kakaiakin te “bure.” Ma a a tia naba bwaai riki tabeua ni boutokaa buan ae nanonaki n te bure.

Te Rarawa Nakon Aroaro ni Maiu Ake A Taneiai Iai

A a tia baike a riki n tienture tabeua aika nako, ni karikii bitaki aika korakora nakon te waaki i aon te aba ao n aia iango aomata. E kauekei aia titiraki aomata aika bati ibukini kakawakin aroaro ni maiu ake a taneiai iai rimoa, buaka aika uoua ake a kabutaa aonnaba , buaka aika uarereke aika rangi ni bati ao tiringan reeti aika kakaokoro. Aio aia titiraki: ‘Ngkai e a rikirake te rabakau, iai manenan irakini kaetieti ake n tienture aika nako aika aki botau ma baika kona n riki ni boong aikai?’ Bon iai aomata ake a iangoia bwa a riai n iai bukini karaoani bwaai, ao bon iai naba aomata ake a ukeuke i aon aroaro ni maiu aika riai. A bati mai buakoia ake a taku bwa ti aki wanawana n irakini kaetieti mangkoa. A kakoauaa bwa e riai te botannaomata n tarariaoi koaua ake rimoa ao n uaiakina te rabakau n te reirei bwa a aonga ni karaoi bwaai ni kabane n aron aia kona.

E a tia te aeka n iango aei ni kairiia aomata bwa a na kitan aroaro ni maiu aika riai ake a taneiai iai. A karako aomata aika a tataromauri n aban Eurobe aika bati. A rikirake mwaitiia aomata aika akea aia koaua, ao a bati naba ake e a bon otara ribaakin aia koaua Aaro, ake a iangoi bwa a kamimi. A iangoia bwa ngkana a riki aomata man te ewarutin ao baika riiriki i rarikia, bon akea te bure ibukina bwa akea naba kaetietin te aroaro ni maiu.

Ibukin aki bwainakin te aroaro ni maiu ae riai n angiin aaba n te ka-20 n tienture, a a kairaki iai bwa a na kaitaraa te aroaro ni maiu ae riai ike a a wene ni bure iai n akea kabuakakaaia. A bane ni boutokaaki ribaakin iango ake a taneiai iai aomata ibukin te riai n aia karitei ataein te reirei, uruakan te katei, ao kariaiakan bwainnaoraki ibukin totokoan te bikoukou. A tannako mani kaetieti n te Baibara n te tai ae waekoa. E a boutokaaki te aroaro ni maiu ae boou n te roro anne ao e boou naba aia iango ni kaineti ma te bure. E taekinna te tia kororongorongo bwa man te tai anne ni karokoa ngkai, “tii teuana te tua iai bwa te tua ibukin te tangira” are e ueke mai iai taabangakini kakaraoan te wene ni bure.

Waakinan te Aro Ibukini Kakukureiaia Aomata

E taekinaki ae kangai ibukin aei n te maekatin ae te Newsweek n te United States: “Ibukina bwa a mwaiti Aaro aika kakaokoro, a riai mataniwi n Aaro n angareirei i aoni baika a anaaki nanoia iai aomata bwa rimwi a kitania aia aomata nakon Aaro riki tabeua.” A maaka kitanakia irouia kaain aia Aro ngkana a rangi ni kairoroia nakon te aroaro ni maiu ae riai. A rawa n ongo aomata ae a riai ni karikirakea te nanorinano, te taubaang, ao karaoan ae moan te tamaroa ke a riai ni mutiakina tabeaiangani mataniwin nanoia ao n raraoma ao n rairi nanoia man aia bure. Ngaia are e taekinna te nuutibeeba ae te Chicago Sun-Times bwa a bati Aaro ake a a tia ni moanna n “tataekina te rongorongo ae a taku bwa te reirei ni Kristian, ma ni koauana e boto i aon ‘te bangaomata’ ao e kakeaa bongan te euangkerio.

Ibukin aei, e a riki te aeka n iango teuana irouia Aaro ao a kabwarabwaraa te Atua n aron are a tangiria. A aki kaatuui aia reirei Aaro aikai i aon te Atua ao baike e tangiri mairoura, ma a tabe riki ma nanoia aomata ao baika a na karikirakei iai onimakinaia i bon irouia. Te tia ae tii teuana n anne boni karaoani baika a kainnanoi kaain te ekaretia. Ibukin aroia anne, e a reke aia Aro ae akea taiani koaua iai. E kangai te titiraki man te The Wall Street Journal: “Tera ngkanne ae a kakoauaa n oneani mwin te reirei ni kaineti ma te aroaro ni maiu ae riai ibukia Kristian ake a taneiai iai? Aongkoa tii te aroaro ni maiu ae riai bon nanoangaaia aomata ae korakora, ike e a kataui iai bwaai ni kabane ‘te aomata ae raoiroi.’”

Imwini baikai ni kabane, e a iangoaki bwa e raoiroi te Aro ae kakukureiko n aki ongeia bwa te Aro raa. E taekinaki n The Wall Street Journal bwa ane kakairi n te aeka n iango aei, e “kona ni butimwaei koaua nako tii ngkana akea kaetieti ibukin te aroaro ni maiu ae riai, kioina ngkai e kabebetea te nano ao e aki kabuakaka.” Ao ngkanne, a kukurei Aaro ni butimwaeia aomata “n aki ongeia bwa antai ngaiia,” ao n akea naba kairoroaia nakon te aroaro ni maiu ae riai.

Tao a kauringaki akana wareka te Baibara ni baikana tibwa tia n taekinaki, te taetae ni burabeti are e koreia te abotoro Bauro n te moan tienture C.E. E taku: “Ane e na roko te tai ae a nang aki kani butimwaea iai te reirei ae koaua, ma a nang irii oin nanoia ni kabatiaia taan reireinia bwa a aonga n ongora ni baike a boni kan ongoraei, ao ane a na katannakoi taningaia man te koaua.”​—2 Timoteo 4:3, 4.

A boni karuanikaia kaain aia ekaretia n te aro ae kakaiaki mataniwi n Aaro ngke a kariaia te bure ao a kakewea ae bon iai te bure, ao a tuangia “baike a boni kan ongoraei” n oneani mwin are a na tuangia ana taeka te Baibara. E kairua te aeka n rongorongo anne ao e karuanikai. E kamangaoa teuana mai buakon aia reirei Kristian aika kakawaki te aeka n rongorongo aei. E rangi ni kakawaki taekinan te bure ao te kabwarabure n reiakinan te rongorongo ae raoiroi iroun Iesu ao ana abotoro. Ko kaungaaki bwa ko na reitaanako am wareware ngkana ko kan nora koauan aei.

[Kabwarabwara ae nano]

[Kabwarabwaraan n iteraniba 7]

E karikii uaa aika bubuaka te Aro ae e tii iangoa kakukureiaia kaaina

[Te Bwaoki n te iteraniba 6]

Te Bure? “Ti a Aikoa Tabeaianga n te Bure”

▪ “Teuana mai buakoni bwaai n tutuki ae rangi ni korakora nakoia Aaro ni boong aikai bon te iango aei, ai tiaki ‘taani bure’ ngaira aika ti kainnanoa kabwaraan ara bure. Tao n taai ake rimoa e riki te bure bwa te kangaanga, ma ngkai ti aikoa tabeaianga iai. Ngaia are ngkai iai katokan te kangaanga ae te bure n te Aro, ai bon tiaki te kangaanga irouia angia kaain Amerika, ke e aki rangi ni kakaiaki irouia.”​—John A. Studebaker, Jr., ae te tia korea rongorongon te Aro.

▪ “A kangai aomata: ‘Au kantaninga bwa a rangi n tamaroa aroaroni maiu n ikotaki naba ma aomata tabemwaang, ma I ataia bwa bon aomata ngaira ni kabane ngaia are I ataia bwa ti kona ni karaoa ae ti kona ni kaineti ma aei.’ Ti namakinna bwa a raraoi aroaroni maiura, ae te aeka ni maiu ae e aki rangi n tamaroa ao ni buakaka ae mena raoi i nuka, ike ti a iangoira iai bwa ti karaoa ae raoiroi. I iakina au tabo. Ti kakaraoa ae riai nakoia kaain rarikira. Ma ti aki tabeaianga ibukini baika kakawaki riki ibukin te bure.”​—Albert Mohler ae te beretitenti n te Southern Baptist Theological Seminary.

▪ “A a rangi ni kamoamoaa ngkai te baere a taneiai ni maamaa iai ngkoa aomata [n aroni buure aika itua ake a kakaiaki]: a kaungaa te kainikatonga kaaro bwa kaanga te bwai ae rangi ni kakawaki ibukini karikirakean onimakinam i bon iroum; a bubutii nakon te Vatican taani kuuka aika a kan atongaki bwa a kakannato i Buranti, bwa e na aki atongaki te buabeka n amwarake bwa te bure. E kauekeaki te mataai ni kanibwaibwai n te waaki ni kanakorongorongo. Te kaibwabwaru bon te waaki n anainano ae kabonganaaki ibukini kauekeani kabooani bwaai. E iangoaki te un bwa te bwai ae riai ngkana e un temanna. N angiin te tai, bon nanou ni kan taningaroti.”​—Nancy Gibbs, n te maekatin ae te Time.

[Taamnei n iteraniba 5]

A bati ni boong aikai aika a iangoa rongorongon Atam ma Ewa bwa te oto karaki