E Kaotiotaki Taekan Te Atua Ae Maiu N Te Karikibwai

1. Tera ae ti na karaoia bwa ti na taraia raoi bwa e teimatoa ni korakora ara onimaki?

A BATI aomata ake a taekinna bwa a tii kakoauai bwaai ake a kona n nori. Ti na kanga ni buokiia aomata akanne bwa a na karikirakea onimakinan Iehova? Ni koauana, e taekinaki n te Baibara bwa “akea te aomata ae e a tia n nora te Atua n te tai teuana.” (Ioane 1:18) Ibukin anne, ti na kanga n ataia raoi bwa e teimatoa ni korakora iroura onimakinan “te Atua ae aki nonoraki”? (I-Korote 1:15) Te moani mwaneka bon ataakin reirei aika karabaa te koaua ibukin Iehova. Imwina, ti riai ni mwaatai ni kabongana te Baibara n urui iango ake “a kauntabaa te atatai ibukin te Atua.”​—2 Korinto 10:​4, 5. 

2, 3. Baikara reirei aika uoua ake a a kamatakiaki iai aomata ni kaineti ma te koaua ibukin te Atua?

² Te reirei ae kewe teuana ae taabangaki are e kamatakia aomata man ataan te koaua ibukin te Atua bon te reirei ae a riki bwaai i bon irouia. E kauntaba aia reirei aomata aio ma ae n te Baibara ao e kakeaa aia kantaninga. E taekinaki n te koaua are e aanaki iai te reirei aei bwa a riki baika a maiu ni kabane i bon irouia. Ngkana arona bwa e koaua anne, nanona ngkanne bwa ti aki kona ni kabwarabwaraa bukini menara n te aonnaba.

³ N te itera are teuana, a angareirei kaain Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia bwa e a tibwa karikaki te iuniweeti, n ikotaki naba ma ara aonnaba ma baika maiu ni kabane i aona tii tabeua tenga te ririki n nako. A taekinna bwa e karikii bwaai ni kabane te Atua tii i nanon onoua te bong ae 24 te aoa manna. E aranaki te reirei aei bwa te creationism ae te karikibwai i nanon onoua te bong ae 24 te aoa manna. A bae ni karinea te Baibara ma e kangaanga irouia tabeman bwa a na onimakina ana Taeka te Atua man te reirei aei. A rawa ni butimwaei aia bwai ni kakoaua taan rabakau n te aonnaba aika onimakinaki ake a kauntabai aia iango. Ibukin anne, e a kamangoraki te Baibara n te reirei ae te karikibwai tii i nanon onoua te bong ae 24 te aoa manna are e a taraa n aki onimakinaki ao n aki eti. Ti kauringaki irouia aomata aika boutokai iango akanne taekaia tabeman n te moan tienture ake a ingainga ibukin te Atua “ma e aki boraoi ma te atatai ae eti.” (I-Rom 10:2) Ti na kanga ni kabongana Ana Taeka te Atua n urui reirei aika “nene wakaaia” ibukin rikini bwaai i bon irouia ao te karikibwai tii i nanon onoua te bong ae 24 te aoa manna?a Ti kona ni karaoa anne tii ngkana ti kakorakoraira ni karekea te atatai ae eti ae reiakinaki n te Baibara.

E KATEIMATOAAKI TE ONIMAKI MANI BWAAI NI KAKOAUA AO TE RABAKAU N IANGO

4. Tera ae riai ni kateimatoaaki iai ara onimaki?

⁴ Ti reireinaki n te Baibara bwa ti na kaikoa te atatai. (Taeka N Rabakau 10:14) E tangirira Iehova bwa a na kateimatoaaki ara onimaki mani bwaai ni kakoaua ao te rabakau n iango ao tiaki n aia karioiango aomata ke katein Aaro. (Wareka I-Ebera 11:1.) Ngkana ti na kateimatoa ara onimaki ae korakora ibukin te Atua, ti riai moa ni kakoauaa bwa bon iai Iehova. (Wareka I-Ebera 11:6.) E a moti raoi ara iango bwa ti na aki tii butimwaei karioiango ma ti na neneri koaua ao ni kabongana raoi ‘wanawanara.’​—I-Rom. 12:1.

5. Tera bukina teuana ae ti kona ni kakoauaa bwa iai te Atua?

⁵ E taekina bukina teuana te abotoro Bauro ngkai ti kona ni kakoauaa ae bon iai te Atua, e ngae ngke ti aki kona n noria. E korea ae kangai Bauro ibukin Iehova: “A teretere raoi aroarona aika aki nonoraki mani moani karikan te aonnaba ni karokoa ngkai, bwa a noraki ni baika karikaki. E teretere raoi iai bwa bon te Atua ngaia.” (I-Rom. 1:20) Ko na kanga ni buoka temanna ae nanououa bwa iai te Atua ke akea bwa e na ataa koauan raoi ana taeka Bauro ake a kairaki koreaia rinanon te taamnei? Ko kona n iangoi tabeua bwaai ni kakoaua aika a nang taekinaki ni kaineti ma te karikibwai are e kaotaraeaki iai mwaakan ao wanawanan ara tia Karikiriki.

KAKOAUAANI MWAAKAN TE ATUA N TE KARIKIBWAI

6, 7. E kanga ni kaotiotaki mwaakan Iehova n otanga aika uoua ake a kamanoira?

⁶ E kaotiotaki mwaakan Iehova ni bwaai aika uoua aika ti kamanoaki iai bwa karawan aonnaba ao katikitikin te aonnaba. N te katoto, e bati riki ae karaoia karawan aonnaba nakon tii anganakira te ea ae ti ikeikenna. E aki tii karekea te ea ae ti ikeikenna karawan aonnaba ma e boni kamanoira naba. N te aro raa? Iai mwakorokoroni bwaa aika bubura aika waekoa ni kitana nneia i aani karawa ao ni kona ni karika te urubwai ae kakaiaki ngkana a orea te aonnaba. Ma e aki riiriki aei n angiin te tai ibukina bwa a na urarake bwaa akanne ngkana a nang rin n te aonnaba. Ao ngke a a urarake, a a kanakoa te ota ae rangi n tamaroa ae kaanga te itoi ae baitii ni bwaka i karawa n te tairiki.

⁷ E kamanoira naba katikitikin te aonnaba man te kangaanga. E mena te otanga aei i nukan raoi te aonnaba. Iai nukan te aonnaba ae karaoaki man te biti ae ran imwini kabuekakina n te ai are e a karika korakorani katikitikin te aonnaba ae otabwaninira ao n rota naba tinanikun te aonnaba. Ti kamanoaki n te katikitiki aei mani kabuebuen taai ao mani baike a rebwetaua i tinanikun taai. Ti kakaitau ibukini katikitikin te aonnaba bwa a aikoa bue baika maiu ni kabane i aon ara buraneti aei mani korakorani kabuebueni baikai. Ma a bane n temekaki ao ni manga kaokaki. Ti nora te bwai ni kakoaua ibukini katikitikin ara aonnaba ni karaoa te ota ae kirimatamata mani kantara ake a a ruberube i karawa n uakaan ma te bore Meang ao Maiaki. Bon akea te nanououa bwa e “bati ni maka ma ni korakora” Iehova.​—Wareka Itaia 40:​26, BK.

E KAOTIOTAKI WANAWANAN TE ATUA N TE KARIKIBWAI

8, 9. E kanga ni kaotiotaki wanawanan Iehova mani kaokiokan ao kaaibibitani baike a na kateimatoa te maiu?

⁸ E kaotiotaki wanawanan te Atua n aroni kaokiokan ao kaaibibitani baika a na kateimatoa te maiu n te aonnaba. E kamatataaki ni kangai: Iangoia bwa ko maeka n te kaawa ae ooaki ao e ibetutu te aomata iai, n te aro are bon akea te anga ae e kona ni karokoaki iai te ran ae itiaki ke ni kanakoaki baika a a tia ni kamanenaaki. E na waekoa ni baareka te kaawa anne ao n aki kani maekanaki. N aanga tabeua, titeboo ara aonnaba aei ma te kaawa ane ooaki anne. Iai i nanona te ran ae itiaki ae e a tia ni katauaki ao e a kangaanga kanakoani baika a a tia ni kamanenaaki nako tinanikun te aonnaba. E ngae n anne, e kona te “kaawa ae ooaki” aei ni kamaiui baika maiu aika birion ma birion mwaitiia man te roro teuana ma teuana. Bukin tera? Ibukini kamimin te konabwai ni kaokiokan ao kaaibibitan baika a kakawaki ibukin te maiu.

⁹ Iangoa kaokiokan ao kaaibibitan te ea ae ikeikenaki ae te oxygen. Birion ma birion baika maiu ake a ikeikena te ea ae te oxygen ao ni kaotinakoa te kaeti ae te carbon dioxide. E ngae n anne, e bon aki kona n tare te ea ae te oxygen ao e aki kona naba te ea ae otabwaninira n onrake n te kaeti ae e “a tia ni kamanenaaki” ae te carbon dioxide. Bukin tera? E reke kaekaan anne n te mwakuri ae kamimi ae ataaki bwa te photosynsthesis ae aroia aroka aika kiriin ni karekei kanaia man otan taai. Man te waaki aei, a kamanena te carbon dioxide, ootan taai, te ran ao baike a reke man te tano aroka aika kiriin, ao ni karaoa te oxygen ao amwarake aika karekea te korakora. Ngkana ti ikeikena te oxygen, ti a katabwanina iai kaokiokan ao kaaibibitan te ea. N etina, e kabonganai aroka aika kiriin Iehova ake e kariki ibukin “te maiu ma te ikeike ao bwaai ni kabane nakoia aomata nako.” (Mwakuri 17:25) Ai boni kamimira te wanawana aei!

10, 11. E kanga ni kaotaki wanawanan Iehova ni karaoan te bwebwe ao te kaneebu?

¹⁰ E kaotaki naba wanawanan Iehova ni baika maiu aika mwaitikurikuri aika n ara buraneti ae rangi n tamaroa aei. E katautauaki te mwaiti ae kakaokoro bwa 2 te mirion nakon 100 te mirion ibukin aroka ma maan aika maiu i aon te aba. (Wareka Taian Areru 104:24.) Nori bwaai ni kakoaua ibukin te wanawana ni karikani baika maiu aika tii tabeua moa.

¹¹ N te katoto, iai te man ae te bwebwe ae titeboo buburani kaburorona ma tabon te kai ni koroboki. E ngae n anne, iai ana konabwai ao rabakaun te bwebwe anne ni borau n te raroa ae kaania 3,000 te kiromita mai Kanata nakon te buakonikai teuana i aoni Mexico mani kabonganaan taai bwa e na buokia ni borau. E na kanga ni karaoa anne ngkana e bitaki nnen taai i karawa? E a tia Iehova ni karaoa kaburorona ae bingingingoingoi bwa e na kona ni kaitaraa butin taai. Ke iangoa matan te kaneebu. E noraaba te man aei mani matana aika uoua aika kangaanga aroni karaoaia. Ni matana teuana ao iai taian lense aika 30,000 mwaitiia. E ngae n anne, e kona te kaneebu ae bingingingoingoi kaburorona n ota ni kanikina aika rangi ni bati ake a roko mani matana ao ni kona n nori kakammwakuri aika rangi ni bingingi ni baika a otabwaninia.

12, 13. Tera ae anaaki iai nanom n aron Iehova ni karaoi cells ake a karaoi bwain rabwatam?

¹² Ma ae rangi ni kamimi riki bon aron Iehova ni karaoi cells aika bwain te rabwata ake a karaoaki iai baika maiu ni kabane. N te katoto, e karaoaki rabwatam man cells aika tao 100 te tirion. Iai i nanon cells aikai te bwai ae aranaki bwa te DNA (ke te deoxyribonucleic acid). E kawakin taian rongorongo ake a kainnanoaki ibukini karaoani bwain rabwatam ni kabane.

¹³ Mwaitira te rongorongo ae kona ni kawakinna te DNA? Kabotaua aron te bwai ae kona ni kawakinna te DNA ae teuana te kuraem rawawatana ma te bwai ae uarereke ae te CD. E kona te CD ni kawakin rongorongo ni kabane ake n te rikitinare, ao e kamimi iangoana ngkai e karaoaki tii man te buraetitiki ae rangi ni mmani. E ngae n anne, e kona te DNA ae tii teuana te kuraem rawawatana ni kawakini mwaitin rongorongo man CD aika e raka riki nakon teuana te tirion! N taekinana n te itera riki teuana, e kona te buun ae rangi n uarereke ae on n te DNA ni kawakin rongorongo ibukini karaoaia aomata aika tao e kaania 2.5 te tirion mwaitiia!

14. Tera am namakin ibukin Iehova ni kaineti ma aia kakaae taan rabakau ni bwain te aonnaba?

¹⁴ E kabwarabwaraa te Uea are Tawita te rongorongo ae kainnanoaki ibukini karaoan te aomata n aron are e koreaki n te boki ni kaikonaki. E taku ni kaineti ma te Atua ae Iehova: “A nora moan rikiu are tuai banin matam, Ao a bane bwain rabatau ni koreaki i nanon am boki, Aika kume ni karaoaki n te bong ae koraki, Ngke akea teuana i buakoia.” (Taian Areru 139:​16, BG) E mataata bwa e kaungaaki Tawita bwa e na karaoiroa Iehova n iaiangoani karaoan rabwatana. A a tia aia kukune taan rabakau ni bwain aonnaba aikai ni kairira bwa ti na boraoi n iango ma are e koreia te tia areru ibukin Iehova. A a tia kakaae aikai ni karakaa riaira ni kakoauaa are e koreia te tia areru ibukin Iehova ae kangai: “N na katituaraoiko; ba e kakamaku karaoau i Roum ao e kamimi naba: A kamimi am makuri; Ao e bon ataia raoi tamneiu.” (Taian Areru 139:​14, BG) Ni koauana, a kanga aomata n aki ataia ae e kaotaki n te karikibwai bwa iai te Atua ae maiu?

BUOKIIA AOMATA BWA A NA KARAOIROA TE ATUA AE MAIU

15, 16. (a) A kanga ara boki nako ake aanaki man te Baibara ni karikirakea ara kakaitau ibukini mwaatain Iehova ni karikibwai? (b) Tera kanoan te kaongora teuana ae atunaki n ae “Was It Designed?” are e anaaki riki iai nanom?

¹⁵ Inanon ririki aika rangi ni bati, a a tia ni buokaki mirion ma mirion aomata n te maekatin ae te Awake! n noran te karikibwai are e kaota taekan Atuara ae maiu. N te katoto, iai atun te maekatin ae te Awake! ae bwain Tebetembwa 2006 ae kangai: “Is There a Creator?” E kaatuuaki riki ibukia aomata ake a kamatakiaki n reirei ni kaineti ma rikini bwaai i bon irouia ao te karikibwai tii i nanon onoua te bong ae 24 te aoa manna. Ni kaineti ma te reirei ae okoro anne, e korea ae kangai te tari te aine temanna ibukin te maekatin aei nakon te aobiti n tararua n te United States: “E rangi n nakoraoi te mwakuri ae kakawaki aei ibukin tibwatibwaan te maekatin ae okoro aei. E bubutii temanna te aine katoton te maekatin aei aika 20 mwaitiia. Bon te tia reirei neiei n te biology ae reiakinani baika maiu ao e tangiriia ana ataei bwa a na bane ni karekea katoton te maekatin aei.” E korea ae kangai te tari te mwaane temanna: “I a kaman irira te mwakuri ni minita ni moa man 1940 tabun ao e a kani koro ngkai 75 au ririki ni maiu, ma I tuai man namakina te kukurei ae bati n au mwakuri ni minita n aron ae I namakinna n te namwakaina aei n tibwaan te maekatin ae te Awake! ae okoro aei.”

¹⁶ N ririki aika nako ao a karinaki n angiin Awake! taeka aika “Was It Designed?” A kamatataaki ni kaongora aika kimototo aikai kamimini bwaai ni kakoaua ibukin te karikibwai ao ni kaotaraeaki iai aanga ake e kona iai te aomata ni katotonga ana karikibwai ae kamimi te tia Karaobwai ae Moan te Rabakau. Ti a manga karekea te bwai riki teuana mani kaotinakoan te boroutia ae Was Life Created? n 2010 ae buoka karaoiroan te Atua. A karaoaki taamnei aika anainano ao korobanna ibukin te reirei n te maekatin anne ni kaineti ma kauekean nanora ni kakaitau ibukini mwaatain Iehova ni karikibwai. E buokaki te tia wareware n titiraki ake ni kabanean te reirei teuana imwin teuana n te boroutia anne bwa e na iaiangoi rongorongo ake e a tibwa tia n rinanoi. Ko a tia n namakina te kukurei ni kabonganaan te boroutia aei n am tai n uarongorongo man te auti teuana ma teuana nakoia aomata nako ke n te tai ae e aki baireaki?

17, 18. (a) Kaaro, kam na kanga ni kakorakoraa i nanoia natimi onimakinan aia konabwai n tei ibukin aia onimaki? (b) Kam a tia ni kabonganai boroutia ibukin te karikibwai n ami taromauri n utu?

¹⁷ Kaaro, kam a tia n rinanon te boroutia ae anainano aio ma natimi bwa teuana naba kanoan ami taromauri n utu? Ngkana ko a tia, ko a buokiia iai ni karikirakea aia kakaitau ibukin Atuara ae maiu. Tao iai natim aika rooro n rikirake ake a reirei n te kauarinan. Boni ngaiia riki ake a na anaaki nanoia irouia taan reirei i aoni koaua aika kewe ibukin rikini bwaai i bon irouia. A a tia ni boutokaa koauan te iango naba anne taan rabakau ni bwain te aonnaba, taan reirei n taabo n reirei, kanakorongorongo ibukin te karikibwai rinanon rerio ao TV, n ikotaki ma aaro ni kaakibotu n te aonnaba ma aia kamataku n taian taamnei ao n te TV. Ko kona ni buokiia natim aika rooro n rikirake bwa a na kona ni buakan reirei aika kewe akanne, ni kabonganaan te boroutia riki teuana ae The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking are e kaotinakoaki naba n 2010. Titeboo te boroutia aei ma ae Was Life Created? bwa a kaungaaki iai rooro n rikirake bwa a na teimatoa ni karikirakei aia “ataibwai.” (Taeka N Rabakau 2:​10, 11, BG) A reireinaki iai aroia n tuoa te koaua are a reiakinaki iai n te reirei.

¹⁸ E katauraoaki te boroutia ae Origin of Life ibukini buokaia ataein te reirei bwa a na rinanoi rongorongo ake a kakoauaaki iai bwa a a tia taan rabakau ni bwain te aonnaba ni kunei “maerani bwaai” are a boutokaa iai te reirei ibukin rikini bwaai i bon irouia. A kaungaaki naba iai bwa a na kona ni motikia i bon irouia bwa a koaua ke a aki rongorongo akanne ae a bon riki aomata mairouia maan aika mangori. A reireiaki naba iai aroia ni kaekai aia taeka taan rabakau ni bwain te aonnaba are a a tia ni kakoauai n aia tabo are a kakaraoi iai aia kakaae bwa e bon riki te maiu i bon irouna. Kaaro, ngkana kam kabonganai boroutia aikai, kam kona ni karaoa ae bati bwa e na korakora i nanoia natimi onimakinan aia konabwai ni kaekaia te koraki ake a titiraki ni kan ataa ibukini kakoauaan te tia Karikiriki.​—Wareka 1 Betero 3:15.

19. Tera te kakabwaia ae ti a tia ni bane ni karekea?

¹⁹ Ti buokaki man te kaongora ae e karauaki n rinanoaki raoi rinanon ana botaki Iehova bwa ti na atai aroarona aika raraoi n te aonnaba ae otabwaninira. Boni bwaai ni kakoaua ake a kairira bwa ti na aki toki n tataekina karaoiroan Atuara mai nanora. (Taian Areru 19:​1, 2) Ai kakabwaiaakira ngaira ngkai ti a angan Iehova ae te tia Karikii bwaai ni kabane, karineana ao neboana ae bon riai n anganaki!​—1 Timoteo 1:17.