Ana Mwakuri Ni Karikibwai Te Taamnei Ae Raoiroi!
“A karaoaki taiani karawa n ana taeka Iehova; Ao a karaoaki naba taangaia n angini wina.”—TAIAN ARERU 33:6, BG.
1, 2. (a) E kanga n rikirake aia atatai aomata ibukini karawa ao aonnaba i nanon waakinakon te tai? (b) Tera te titiraki ae kainnanoaki kaekaana?
NGKE e boreetia ana koaua ae okoro Albert Einstein ni kaineti ma te aonnaba, biribirin te tai ao kakammwakurini baika karikaki n 1905, e a kakoauaa iai ma taan rabakau ni bwain te aonnaba bwa bon tii teuana te nna n itoi—ae Naiabu n te iuniweeti. Ai uarerekera aia katautau n abwakin te iuniweeti! E iangoaki ngkai bwa iai i karawa te nna n itoi aika 100 te birioni mwaitiia, ae iai i nanoia birioni ma birion itoi. Ma iai bwaai ni kataratara aika mwaakaroiroi riki aika kabonganaaki ngkai n te aonnaba, ke aika katukaki bwa a na buti ni katobibia karawa, ai ngaia are e a rikirake mwaitin te nna n itoi aika kuneaki.
2 N aron ae e karako te rabakau n aonnaba ibukini karawa n 1905, ao ai uana naba ma te atatai ibukin te aonnaba. Ni koauana, e bati riki aia atatai aomata ake a maiu n tienture aika nako nakoia aia bakatibu. Ma e ngae n anne ni boong aikai, e a rikirake riki te ota nakon taai ake ngkoa ibukin tamaroan, kamimin te maiu, ao waakin te aonnaba ni kateimatoa te maiu. Ao ti na aki nanououa bwa ti na reiakina ae bati riki ibukin te aonnaba ma karawa n ririki aika imwaira. Ma ae kakawaki riki, e riai tabekan te titiraki ae kangai: A kanga n roko baikai ni kabane n te moantai? E kona n ataaki te kaeka nakon te titiraki aei ibukina bwa e boni kaota anne te tia Karikiriki rinanon te Koroboki ae Tabu.
Kamimin te Karikibwai
3, 4. E kanga te Atua ni karika karawa ma aonnaba, ao e kanga ni kamoamoaaki n ana mwakuri?
3 E kabwarabwaraaki n te Baibara aron rikin te iuniweeti ni moan taeka aikai: “Ngke a tuai ni karikaki bwaai, ao E karika karawa ma aonaba te Atua.” (Karikani Bwaai 1:1, BG) Imwaini karikani bwaai nako iroun Iehova ao bon akea kanoan te iuniweeti, ma e kabongana taamneina ae raoiroi ae mwaakana ae mwamwakuri ni karika karawa, aonnaba ao bwaai ni kabane aika n te iuniweeti. E kabonganai baina te kabentaa ae rabakau ma bwaai ni mwakuri ni karaoi bwaai, ma te Atua e kabongana taamneina ae raoiroi ni katiaan ana mwakuri aika tamaroa.
4 E kaikonakaki n te Baibara bwa te taamnei ae raoiroi bon “tabonibain” te Atua. (Ruka 11:20; Mataio 12:28) Bwaai ake e karaoi Iehova rinanon taamneina ae raoiroi ake a karekea kamoamoaana bon “ana mwakuri baina.” E anene te tia areru ae Tawita ni kangai: “A tataekina mimitongin te Atua taiani karawa; Ao a kaotiota ana makuri baina taian itoi.” (Taian Areru 19:1, BG) Ni koauana, e kakoauaaki bwa e kamimi mwaakan te taamnei ae raoiroi mairoun te Atua n ana karikibwai. (I-Rom 1:20) E kanga ni karaoa anne?
Akea Tiani Mwaakan te Atua
5. Taekina te katoto ibukin te mwaaka ni karikibwai ae noraki n te taamnei ae raoiroi mairoun Iehova.
5 Bon te bwai ni kakoaua te iuniweeti ae kangaanga iangoan abwakina ibukini mwaakan ao korakoran Iehova ae akea tiana. (Wareka Itaia 40:28.) E ataaki n te rabakau n aonnaba ni boong aikai bwa e kona ni bitaki te bwai [ae te “matter”] nakon te korakora [ae te “energy”] ao te korakora manga nakon te bwai ae te “matter.” E anganira te katoto ibukini bitakin te bwai nakon te korakora taai ae te itoi. Ni katoa tekan, a bitaki bwaai aika tao aua te mirion te tan rawawataia nakon otan taai ao aeka ni korakora tabeua riki. Tii teutana ae ti karekea man te korakora anne ae bon tau ibukini kateimatoaan te maiu n te aonnaba. E mataata ngkanne bwa e bati te mwaaka ao te korakora aika a kainnanoaki tiaki tii ibukini karikan taai ma ibukin naba itoi aika birioni ma birion. Iai iroun Iehova te korakora ae kainnanoaki anne ma mwaakana ae bati riki.
6, 7. (a) E aera bwa ti kona n taekinna ae e kabongana taamneina ae raoiroi te Atua n te aro ae baireaki raoi? (b) Tera ae kaotia bwa e aki manennanti n riki te iuniweeti?
6 Ti otabwaniniaki ni bwaai ni kakoaua aika kaotia bwa e kabongana taamneina ae raoiroi te Atua n te aro ae baireaki raoi. Iangoa te kaikonaki aei: Iangoia bwa iai am bwaoki ae kakanoa ni booro aika kakaokoro karaia. Ko ioioa raoi te bwaoki bwa a aonga n irengani booro. Imwina ko a kabwakai i aontano ngkekei naba. Ko kantaningaia bwa a na kakaokoroaki n aia kara booro n aron ae te buruu, te babobo n aron anne? Ni koauana, a na bon aki! A na kona ni mangaongao riki mwakuri aika a karaoaki aika a aki baireaki, ao a aki raoiroi riki. Aio te koaua ae butimwaeaki ibukin tuan te iuniweeti.a
7 Ma tera ae ti noria ni kamatebwaian te iuniweeti ao baika a mena iai? Ti nori taian nna n itoi, itoi ma buraneti aika baireaki raoi ao a butiraoi n aroni baireaia. A aki manennanti n riki baikai ke n riki mani mwakuri aika aki iangoaki ao ni baireaki raoi. Ai ngaia ae ti riai n titiraki ni kangai: Tera te korakora ae moani kabonganaaki ibukini karikan te iuniweeti ae baireaki raoi? E bon aki tau te rabakau n aonnaba ma kukune aika boou ibukini kabwarabwaraan raoi te korakora ae karika te iuniweeti. Mangaia are e kabwarabwaraaki anne n te Baibara bwa te taamnei ae raoiroi mairoun te Atua bon te mwaaka ae moan te korakora n te iuniweeti. E anene ni kangai te tia areru: “A karaoaki taiani karawa n ana taeka Iehova; Ao a karaoaki naba taangaia n angini wina.” (Taian Areru 33:6, BG) Ao ti kona n nora tii mwakoron te “taanga” n itoi anne ni matara ngkana ti matakuakina karawa n te tairiki!
Te Taamnei ae Raoiroi ao te Aonnaba
8. Tera aron raababan ataakin raoi ana mwakuri Iehova iroura?
8 E rangi n uarereke ara atatai ibukin te karikibwai ngkana e kabotauaki ma baika ti kona n reiakin. E rangi n uarereke ae ti ataia ni baika e kariki te Atua n aron are e taekinna te mwaane ae kakaonimaki ae Iobi ni kangai: “Noria, bon tinanikun arona baikai: Ao ai ti teutana taekana ae kanga te winonginong ae ti ongo!” (Iobi 26:14, BG) N tienture ake imwina, e taekinna te Uea ae wanawana are Toromon are e taratarai ana karikibwai Iehova ni kangai: “E katamaroai bwaai ni kabane [te Atua] n aia bong: ao E a tia ni kaki te bangabai i nanoia, n te aro ae e aki kona naba te aomata ni kunea aron te makuri ae E karaoia te Atua mai moana ni karokoa te toki.”—Te Minita 3:11; 8:17, BG.
9, 10. Tera te mwaaka are e kabongana te Atua ngke e karika aon te aba, ao baikara baike a karikaki ni boong ni karikibwai ake tenibong?
9 E ngae n anne e a tia Iehova ni kaotaraei rongorongo aika riai ibukin ana mwakuri. N te katoto, e taekinaki n te Baibara bwa e mwamwakuri taamnein te Atua i aon te aba n taai ake ngkoangkoa. (Wareka Karikani Bwaai 1:2.) N te tai anne, bon akea te aba, te ota ao te ea ae tau n ikeikenaki i aon te aba.
10 E reitaki nako ni kabwarabwaraaki n te Baibara baike e karaoi te Atua n ana bong ni karikibwai teuana imwin teuana. Bon tiaki boong aika 24 te aoa maania ma bon taai aika maan ake a kanikinaeaki mani kaokoroni baika rikirake ao baika kakawaki teuana imwin teuana. N te moani bong are e karikibwai iai Iehova ao e karika te ota nako aon te aba. E kona n tia raoi te mwakuri anne ngkana a a moanna n noraki raoi taai ao namwakaina mai aon te aba imwina riki. (Karikani Bwaai 1:3, 14) N te kauoua ni bong, e a moanna n riki te ea. (Karikani Bwaai 1:6) E a riki ngkanne te ran, te ota ao te ea, ma e tuai riki te aba ae mwau. Ni karangainan te katenua ni bong are e karikibwai iai Iehova, e kabongana taamneina ae raoiroi ni karika te aba ae mwau, ni kabonganaan te korakora ni karikii iai aaba aika rangi ni bubura. (Karikani Bwaai 1:9) Iai baika kamimi aika a na karikaki n te katenua ni bong ao n taai ni karikibwai ake imwina riki.
Te Taamnei ae Raoiroi ao Baika Maiu
11. Tera ae kaotaki mani baike e kangaanga te ota iai, boraoin aroia ao tamaroani baika maiu?
11 E karaoi naba baika maiu aika baireaki raoi ni kabane te Atua rinanon taamneina. E karikii aroka ao maan aika a rangi ni kamimi ma ni kakaokoro aroia te Atua rinanon taamneina ae raoiroi, n te katenua ni bong ni karikibwai ni karokoa te kaonoua ni bong. (Karikani Bwaai 1:11, 20-25) Mangaia are a anganira katoto aika rangi ni mwaiti baika maiu aika e kangaanga te ota iai, baika boraoi aroia ao tamaroani baika maiu aika karikaki aika a kaota aroni bairean raoi te karikibwai ae te kabanea n tamaroa.
12. (a) Tera ana mwakuri te DNA? (b) Tera ae ti riai n reiakinna man teimatoan nakoraoin ana mwakuri te DNA?
12 Iangoa te DNA ae te (deoxyribonucleic acid), ae teuana mai buakoni baika uaia ni mwakuri ibukini karikan teini ma taraani baika maiu aika a na kona ni manga reke nakon te roro are imwina. A kona baika maiu ni kabane n aroni baika rangi ni bingingi, uteute, erebwanti, taiani kua ao ai aomata ni manga karikii katotongaia man te DNA. E ngae ngke a rangi ni kaokoro baika karikaki n te aonnaba, ma te DNA bon te babaire ae iraki ibukini karikan teini ma taraani bwaai, ao e a tia ni kateimatoa te kakaokoro i marenani baika karikaki ma ngkoa ni karokoa ngkai. Ni kaineti ma ana kantaninga Iehova ae te Atua, a teimatoa baika maiu n te aonnaba aika rangi ni bingingi ni karaoi aia mwakuri ibukin te maiu ae kangaanga te ota iai. (Taian Areru 139:16) Ibukina bwa e nakoraoi ao ni waaki raoi te babaire ae karaoaki aio, e a karekei bwaai ni kakoaua ibukin te karikibwai ae bon ana mwakuri “tabonibain” te Atua ke te taamnei ae raoiroi.
Te Karikibwai n te Aonnaba ae te Kabanea ni Kakawaki
13. E kanga te Atua ni karika te aomata?
13 Imwin taai aika bwakanako, e a tia te Atua ni karikii baika maiu ao baika akea te maiu i nanoia aika bure warekaia ao e a ‘riki ni bwai aonnaba ao e a riki kanoana.’ Ma e tuai katoka kabonganaan taamneina Iehova ni kaineti ma ana kantaninga ibukin te karikibwai. E nangi moana ana karikibwai ae rangi ni kamimi i aon te aba. N te kaonoua ni bong ni karikibwai, e a karika te aomata te Atua. E kanga ni karaoa anne Iehova? E kabongana taamneina ae raoiroi ao bwain te aonnaba.—Karikani Bwaai 2:7.
14. Tera te aro ae kakawaki ae a kaokoro iai aomata ma maan?
14 E taekinaki ni Karikani Bwaai 1:27 (BG) bwa “te Atua E karika te aomata ba katotongana, E karikia ni katotonga arona; E karikiia ba te mwane ao te aine.” Ngkai a karikaki ni katotongan te Atua, e nanonaki iai bwa e karikira Iehova ma te konabwai ni kaotiota te tangira, iai inaomatara ni karaoi oin nanora ao ni karekei naba ara itoman aika kaan ma ara tia Karikiriki. Ai ngaia are e rangi ni kaokoro kaburorora ma kaburoroia maan. Ni koauana, e karaoi kaburoroia aomata Iehova bwa a aonga n teimatoa ni kukurei n reiakina taekana ao ana mwakuri n aki toki.
15. Tera te kantaninga ae mena imwaia Atam ao Ewa?
15 Ni moan rikia aomata, ao te Atua e angan Atam ao buuna ae Ewa te aonnaba bwa a na matakuakini bwaai ni kabane aika kamimi ao ni kukurei iai. (Karikani Bwaai 1:28) E katauraoa te amwarake ae bati ao mwengaia ae te bwaretaiti. A anganaki aia tai bwa a na maiu n aki toki ao n riki bwa kaaro aika tangiraki irouia kanoaia aika kororaoi aika birion ma birion. Ma e ngae n anne, a aki koro bukini baikai n aron are kantaningaaki.
Kakoauaan Ana Mwakuri te Taamnei ae Raoiroi
16. Tera te kantaninga ae ti karekea n aki ongei aia karitei ara moani karo?
16 A boni karitei Atam ao Ewa n oneani mwin are a na ongeaba ao ni kakaitau nakon aia tia Karikiriki. Ibukin anne, a a bane n rotakibuaka aomata aika aki kororaoi ake kanoan Atam. Ma e kabwarabwaraaki n te Baibara aron te Atua ni kaoka mwin te kangaanga ni kabane ake a reke man aia bure ara moani karo. E kaotaki naba n te Baibara bwa e na kakoroa bukin ana moani kantaninga Iehova. E na riki te aonnaba bwa te bwaretaiti ae kaonaki irouia aomata aika kukukurei, a marurung ao a kakabwaiaaki ni maiu n aki toki. (Karikani Bwaai 3:15) Ti kainnanoa ana ibuobuoki te taamnei ae raoiroi mairoun te Atua ibukini kateimatoaan onimakinan te kantaninga ae karaunano anne.
17. Tera te iango ae ti riai n rarawa nako iai?
17 Ti riai n tataro ni bubutiia Iehova te taamnei ae raoiroi. (Ruka 11:13) Ni karaoan anne ti na buokaki iai n teimatoa ni kakoauaa ae bon ana mwakuri tabonibain te Atua baika karikaki. Ni boong aikai, e a waekoa rikirakeia taani kakeaa te Atua, ao aia rongorongo taani kakoauaa te ewarutin ae akea koauana aika boto i aon iango aika kairua ao akea aaia. Ti riai n aki kariaia iango aika kewe aika rangi ni bati bwa a na kamangaoa ara atatai ao ni kakamaakuira. A riai n tauraoi Kristian n rarawa nakoni iango aika kairua aika kangaanga totokoaia ao aia kariri tabonroroia.—Wareka I-Korote 2:8.
18. E aera bwa ti aki iango raoi ni kakeaan taekan te tia Karikiriki ae wanawana ngkana ti iaiangoa moan rikin te iuniweeti ma aomata?
18 E boni kakorakoraaki kakoauaan te Baibara ao te Atua n neneran raoi te koaua ibukin te karikibwai. N iangoani moan rikin te iuniweeti ao aomata, a bati aika a namakinna bwa akea te mwaaka riki teuana irarikin te rabakau n aonnaba ae na kakoauaaki ibukin te karikibwai. Ngkana ti na maroroakin iango aikai man te itera anne, ti inanonano ngkana ti rawa n iaiangoi bwaai ni kakoaua ni kabane. Irarikin anne, ti na kakeai iai baika karikaki aika noraki aika baireaki raoi ao baika bongana aika “aki konaki ni warekaki.” (Iobi 9:10; Taian Areru 104:25, BG) Ngkai Kristian ngaira, ti kakoauaa bwa te mwaaka ae e mwamwakuri ae irekereke ma te karikibwai, bon te taamnei ae raoiroi ae kairaki ni wanawanan Iehova.
Te Taamnei ae Raoiroi ao Onimakinan te Atua
19. Ti na kanga ni kakoauaa bwa boni iai te Atua ao taamneina ae mwamwakuri?
19 Ti aki riai n atai bwaai nako ibukin te karikibwai bwa ti aonga n onimakina te Atua, ai uana naba ma tangirana ao karineana ae bati. N aron aia iraorao aomata i marenaia, e boto naba onimakinan Iehova i aoni baika bati riki nakon ae tii ataakini bwaai ni kakoaua. N aron rikiraken aia iraorao aomata aika a kinaia i marenaia, e na rikirake naba onimakinan te Atua ngkana ti reiakina ae bati riki ibukina. Ni koauana, a anaaki nanora bwa bon iai ngaia ngkai e kaekai ara tataro ao ti nori uaani maiuakinan ana boto n reirei ni maiura. Ti kaaniaki riki ma Iehova ngkana e a rikirake kakoauaan ae boni ngaia ae kairi kawaira, e kamanoira, e kakabwaiai ara kakorakora n ara beku ibukina ao e katauraoi baika ti kainnanoi. E korakora kakoauaan te Atua ao mwamwakurin taamneina ae raoiroi mani baikai ni kabane.
20. (a) E aera ngke e karika te iuniweeti ma aomata te Atua? (b) Tera ae na riki ngkana ti teimatoa n toua mwin ana kairiri te taamnei ae raoiroi mairoun te Atua?
20 Te Baibara bon te katoto ae rianako n aron Iehova ni kabongana mwaakana ae mwamwakuri bwa a “taetae [taani koreia] mairoun te Atua ngke a kairaki n te taamnei ae raoiroi.” (2 Betero 1:21) E kona te ukeuke n reirei n te Baibara ni kakorakoraa onimakinan te Atua bwa boni ngaia te tia karikii bwaai nako. (Te Kaotioti 4:11) Bon te tia Karikiriki Iehova ae kaotan aroarona ae anainano ae te tangira. (1 Ioane 4:8) Ai ngaia are ti riai ni karaoa ara kabanea ni kona ni buokiia aomata nako bwa a na reiakina taekan Tamara are i karawa ae tatangira ao Raoraora. Ngkana ti teimatoa ni kairaki rinanon taamnein te Atua, ti na kakabwaiaaki iai n reiakina taekana n aki toki. (I-Karatia 5:16, 25) Ti bia teimatoa n reiakina taekan Iehova ao ana mwakuri aika kamimi ao ni kaotiotia ni maiura ana tangira ae akea tiana are e kaotia ngke e kabongana te taamnei ae raoiroi ni karikani karawa, aonnaba ao aomata.
[Kabwarabwara ae nano]
a Nora te boki ae Is There a Creator Who Cares About You? n iteraniba 24 ao 25.
Ko Kona ni Kabwarabwaraa?
• Tera reireiara n aron te Atua ni kabongana te taamnei ae raoiroi ni karikani karawa ma aonnaba?
• Baikara baika ti kona ni karaoi ngkai ti karikaki ni katotongan te Atua?
• E aera ngkai ti riai n neneri raoi bwaai ni kakoaua ibukin te karikibwai?
• N aaro raa aika e kona n rikirake iai ara iraorao ma Iehova?
[Taamnei n iteraniba 14]
Tera reireiara ibukin te karikibwai ae ti karekea man te babaire raoi ae ti noria i nanon te iuniweeti?
[Te Kabwarabwaraan te Taamnei]
Stars: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images
[Taamnei n iteraniba 15]
E kanga n taabangaki te DNA ni baika karikaki ni kabane?
[Taamnei n iteraniba 17]
Ko a tauraoi n tei ibukin am onimaki?