Bwaai n Ibuobuoki Ibukin Te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
OKITOBWA 1-7
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | IOANE 9-10
nwtsty media
Te Nne n Tiibu
Te nne n tiibu bon te tabo ae e ooaki ao a kawakinaki iai tiibu mairouia taan iraa ao maan aika tiritiri. A katikui aia tiibu taani kawakintiibu n te nne n tiibu aei n te bong. N taai ake a karakinaki n te Baibara, akea taubukin te nne n tiibu ao e kakaokoro nako teia ma buburaia, ao n angiin te tai a ooaki n atibu ao tii teuana mataroana. (WI 32:16; 1Ta 24:3; Tbn 2:6) E taekina Ioane te rinnako n te nne n tiibu “rinanon te mataroa,” are e teinna “te tia tantani n te mataroa.” (Io 10:1, 3) N te nne n tiibu n te kaawa, e raka i aon teuana te nanai n tiibu aika kona n tiku iai n te tairiki, ao e na tei te tia tantania te mataroa n tataraiia tiibu ao ni kamanoia. N te ingabong, e na kauka te mataroa teuanne ibukia taani kawakintiibu. A na anaiia aia tiibu n aroia ni weteiia, ao tiibu a kinaa bwanaan te tia kawakinia ao a kawaria. (Io 10:3-5) E taekina te mwakuri aei Iesu ni kaikonaka iai arona n tabeakinia taan rimwina.—Io 10:7-14.
nwtsty study note—Io 10:16
kairiia: Te weabe ni Kuriiti ae aʹgo ae kabonganaaki ikai e kona n nanona “karinia” ke “kaiririia,” ni kaineti ma tein te rongorongo. Te koroboki nikawai teuana n te taetae ni Kuriiti ae tao bwain 200 C.E., e kabongana te taetae ni Kuriiti ae irekereke ma anne ae (sy·naʹgo) ae n angiin te tai e rairaki bwa “ikotiia.” Ngkai te tia Kawakintiibu ae Raoiroi Iesu, e ikotiia, e kaiririia, e kamanoia, ao e kaamwarakeia tiibu ake kaain te nne aei (a taekinaki n Rk 12:32 bwa “te nanai ae uarereke”) ao ana tiibu tabemwaang. A riki bwa tii tenanaina i aan temanna te tia kawakintiibu. E kamatataaki n te kaikonaki aei katiteuanaakia taan rimwin Iesu.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Io 9:38
bobaraaki ni karinea: Ke “bobaraaki i matana; katorobubua i matana; anganna karineana.” Ngkana e kabonganaaki te weabe ni Kuriiti ae pro·sky·neʹo ni kaineti ma taromaurian te atua temanna, e rarairaki bwa “taromauri.” (Mt 4:10; Rk 4:8) Ma n te kibu aei, te mwaane are kamarurungaki are bungiaki ni mataki, e kinaa Iesu bwa te tia tei ibukin te Atua ao e bobaraaki ni karinea. E aki iangoia bwa te Atua ke temanna ae riai n taromauriaki, ma e iangoia bwa “Natin te aomata,” ae te Mesia ae e a kaman taetae ni burabetinaki, ae mwiokoaki iroun te Atua. (Io 9:35) Ngke e bobaraaki i matan Iesu, e kakairi n aron are a kakaraoia aomata ake a taekinaki n te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera. Ngkana a kaitiboo ma burabeti, ueea, ke taan tei riki tabeman ibukin te Atua, a bobaraaki i mataia. (1Ta 25:23, 24; 2Ta 14:4-7; 1Ue 1:16; 2Ue 4:36, 37) N taai aika bati, te bobaraaki ni karinea Iesu boni kaotan te kakaitau ibukini kaotaraeana ae boni mairoun te Atua ao e akoaki irouna.—Nori study notes—Mt 2:2; 8:2; 14:33; 15:25.
nwtsty study note—Io 10:22
te Toa ae te Katabu: Aran te toa aei n te taetae n Ebera bon Hanukkah (chanuk·kahʹ), ae nanona “Katabu.” E karaoaki i nanoni wanibong, ae moanaki n 25 iai bongin te namwakaina ae Kitirewi, ae uakaan ma tain te kamwaitoro, (nora study note—tain te kamwaitoro n te kibu aei ao Buk. B15) bwa e kauringaki iai manga katabuan te tembora i Ierutarem n 165 B.C.E. E kaota nanona Uean Turia ae Antiochus IV Epiphanes n ribaa Iehova ae Atuaia I-Iutaia, n arona n urua Ana tembora. N te katoto, e katea teuaei te baonikarea teuana i aon te baonikarea ae kakannato, are e anganga te aba te karea ni kabuekaki iai ngkoa. Ni Kitirewi 25, 168 B.C.E., e kareana te beeki i aon te baonikarea Antiochus ao e katimtimwa ranna ni kabutaa ana tembora Iehova ni kamwaraea iai. E kabueki mataroan oon te tembora, e urui aia ruu ibonga, ao e uotaanako te baonikarea ae te koora, taiboran te bwerena ae kaotiotaki, ao te kaintaura ae te koora. E a manga katabua ana tembora Iehova imwina riki nakon atuaia beekan ae Tieuti mai Olympus. Uoua te ririki imwina, e a manga kaoka te kaawa ao te tembora Judas Maccabaeus. Ngke e tia ni kaitiakaki te tembora, e a manga katabuaki ni Kitirewi 25, n 165 B.C.E., tenua raoi te ririki imwin ana angakarea ae kamwara Antiochus i aon te baonikarea nakon Tieuti. E a manga oki aron te angakarea ae katoabong ibukin te karea ni kabuekaki nakon Iehova. E aki kaotaki n te Koroboki ae Tabu bwa Iehova e angan Judas Maccabaeus te tokanikai ao e tua nakoina bwa e na kaoka te tembora. Ma e a tia Iehova ni kakabonganaia ngkoa mwaane man natannaomata aika ianena n aron Tairati mai Botia, bwa a na karaoi mwakuri tabeua ni kaineti ma taromauriana. (It 45:1) Tao e aki kangaanga iangoan ae e kona Iehova ni kabongana temanna mai buakoia ana aomata aika katabuaki ibukini kakororaoan Nanona. E kaotaki n te Koroboki ae Tabu bwa e riai n tei te tembora ao ni waaki bwa a aonga ni kakororaoaki taetae ni burabeti ibukin te Mesia, ana mwakuri ni minita, ao ana angakarea. E riai naba ni waakinako aia angakarea tibun Rewi ni karokoa te tai are e a anga iai te karea ae kakannato riki te Mesia, ae maiuna ibukia te botannaomata. (Tan 9:27; Io 2:17; Ebr 9:11-14) A aki kabaeaki taan rimwini Kristo bwa a na bukamarua te Toa ae te Katabu. (Kor 2:16, 17) Ma e ngae n anne, akea taekan ae Iesu ke taan rimwina a kabuakakaa bukamaruan te toa aei.
OKITOBWA 8-14
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | IOANE 11-12
nwtsty study notes—Io 11:24, 25
I ataia bwa e na kautaki: E iangoia Mareta bwa e taekina Iesu taekan te mangauti n te tai ae e na roko, n te kabanea ni bong. (Nora study note—Io 6:39.) E rangi n onimakina neiei te reirei anne. Tabeman mataniwi n Aaro n ana tai neiei, aika aranaki bwa Tarukaio, a kakewea ae iai te mangauti, e ngae ngke e rangi ni mataata taekana n te Koroboki ae Tabu ae kairaki koreana n te taamnei. (Tan 12:13; Mrk 12:18) N te itera are teuana, a kakoauaa Baritaio te taamnei ae aki mamate. Ma e ataia Mareta bwa e angareirei Iesu ni kaineti ma te kantaninga ibukin te mangauti ao e karaoi naba kautiuti, e ngae ngke e tuai ni kauta ae e a maan ni mate ni kabotauaki ma Rataro.
Boni ngai te mangauti ao te maiu: Ni maten Iesu ao mangautina e a kauka iai te kawai ibukia aika mate bwa a na manga maiu. Imwini kautan Iesu iroun Iehova, e a anganna te mwaaka ni kautiia maate ao te mwaaka naba n anga te maiu ae akea tokina. (Nora study note—Io 5:26.) N te Kao 1:18, e aranna Iesu i bon irouna bwa “teuare maiu,” are iai irouna “kiingin te mate ao kiingin te Ruanimate.” Ngaia are e anga Iesu te kantaninga nakoia aika maiu ao aika mate. E berita bwa e na kaotinakoia maate man te ruanimate ao n angania te maiu i karawa bwa raona n tautaeka, ke n ana aonnaba ae boou are e na tautaekanna mai karawa.—Io 5:28, 29; 2Be 3:13.
nwtsty study notes—Io 11:33-35
tang: Te taeka ni Kuriiti ibukin “tang” n angiin te tai e nanonaki iai te tang ae e kona n ongo te aba. E kabonganaaki te weabe naba anne iroun Iesu n te tai are e taetae ni burabetina iai rokoni kamaunaan Ierutarem.—Rk 19:41.
e ngirangira. . . ao e rawawata nanona: Ikotakin taeka aika uoua aikai n te taetae ni Kuriiti, e kabwarabwaraaki iai korakain nanon Iesu n te tai aei. Te weabe ni Kuriiti ae rairaki bwa “ngirangira” (em·bri·maʹo·mai) e kaotaki iai te namakin ae korakora, ma n te kibu aei, e kaotaki iai korakoran rotakin nanon Iesu, ngaia are e a ngirangira. Te taeka ni Kuriiti ibukin “rawawata nanona” (ta·rasʹso) e kaineti nakon te tabeaianga. E taku te tia rabakau temanna bwa n te kibu aei e nanonaki iai “kamarebua te nano; kammaraka ke kananokawakia.” Te weabe naba aei e kabonganaaki n Io 13:21 ni kabwarabwaraa iai aron Iesu ni kaineti ma kamwaneana iroun Iuta.—Nora study note—Io 11:35.
i nanona: Kuriiti, “taamnei.” Te taetae ni Kuriiti ae pneuʹma e kabonganaaki ikai ni kaineti ma te kairiri ae nako mai nanon te aomata ao e kairia bwa e na taekin ke ni karaoi bwaai n te aro teuana.—Nora Nanon Taeka, “Taamnei.”
tiinako rannimatan: Te taeka ae kabonganaaki ikai ae (da·kryʹo) bon te weabe ibukin te nauna ni Kuriiti ibukin ‘rannimata’ ae kabonganaaki ni kiibu aikai: Rk 7:38; Mwa 20:19, 31; Ebr 5:7; Kao 7:17; 21:4. E taraa n ae e kaatuuaki riki taekan te rannimata are tiinako ao tiaki te tang ae ongongo te aba. N te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti, e kabonganaaki te weabe ni Kuriiti aei tii n te kibu aei, ao e kaokoro ma are kabonganaaki n Io 11:33 (nora study note) are kabwarabwaraa iai tangini Maria ma I-Iutaia ake raona. E ataia Iesu ae e nang kauta Rataro, ma e korakora nanokawakina n noraia raoraona ni kaan aika taonakinako n te rawawata. Ibukin ana tangira ae korakora ao nanoangaaia raoraona, e a tiinako rannimatana i mataia aomata. E kamatataaki n te rongorongo aei bwa Iesu e nanoangaiia naake a mate aia koraki aika tangiraki, ae te mate are reke mairoun Atam.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Io 11:49
te ibonga ae rietata: Ngke e a riki Iteraera bwa te natannaomata ae inaomata, e a taua mwiokoana te ibonga ae rietata ni karokoa matena. (WI 35:25) E ngae n anne, ngke e a tautaekanaki Iteraera irouia kaain Rom, iai mwaakaia taani kairiri aikai bwa a na rinea te ibonga ae rietata ke ni kakerikaakia. (Nora Nanon Taeka, “Ibonga ae Rietata.”) E rineaki irouia kaain Rom Kaiaba. E rabakau n te waaki n tautaeka ao e taua nakoana n te maan ae abwabwaki riki nakoia naake imwaina. E rineaki tao 18 C.E. ao e taua mwiokoana aei ni karokoa tao 36 C.E. Ngke e taekinna Ioane bwa Kaiaba bon te ibonga ae rietata n te ririki anne, ae 33 C.E., e taraa n ae e nanonna iai bwa Kaiaba bon te ibonga ae rietata n te ririki naba ane kakawaki anne are kamateaki iai Iesu.—Nora Buk. B12 ibukin tao nnen ana auti Kaiaba.
nwtsty study notes—Io 12:42
taani kairiri: E bae ni kaineti te taeka ni Kuriiti ae “taani kairiri” tao nakoia kaain te Tanirim, ae aia boowi ni motikitaeka ae rietata I-Iutaia. E kabonganaaki te taeka aei n Io 3:1 ni kaineti ma Nikotemo, ae kaain te boowi anne.—Nora study note—Io 3:1.
kabaneaki man te tinakoka: Ke “katinanikuaki; kanakoaki man te tinakoka.” Te taetae ni Kuriiti ae a·po·sy·naʹgo·gos e kabonganaaki tii n te kibu aei ao n Io 12:42 ao 16:2. Te aomata ae kabaneaki e na katinanikuaki irouia aomata ao n ribaaki. Te katinanikuaki mairouia I-Iutaia e kona n rangi n rotaki iai kaubwain te utu. Tinakoka ake a kakabonganaaki riki ibukin te angareirei, a kona naba ni kabonganaaki bwa taabo ni boowi, ao iai mwaakani boowi aikai n anga te tuuaa ae te oreaki ke te kabaneaki.—Nora study note—Mt 10:17.
OKITOBWA 15-21
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | IOANE 13-14
nwtsty study note—Io 13:5
teboki . . . waeia taan rimwina: I Iteraera rimoa ao e rangi ni kakabonganaaki te aeka ni kau ni wae teuana. E kaokoro teutana bwa iai kabaeana nakon te wae ao te buki ni wae, ao e kona ni baareka waen te tia rianna man te bubu ke kawai aika bokaboka ao tawaana. Ngaia are bon te katei bwa e na buuta ana kau temanna ngkana e rin n te auti, ao e na taraia raoi kaain te auti ae akoi bwa e a tia n teboki waen ana iruwa. A bati n te Baibara ae taekinaki iai aei. (KB 18:4, 5; 24:32; 1Ta 25:41; Rk 7:37, 38, 44) Ngke e teboki waeia taan rimwina Iesu, e kamanena te katei aei n reireinia iai kakawakin te nanorinano ao te itorotoro i marenaia.
nwtsty study note—Io 13:12-14
riai: Ke “kabaeaki iai.” Te weabe ni Kuriiti ae kabonganaaki ikai n angiin te tai e kabonganaaki ibukin te mwane, ae nanonaki iai te “bae iroun temanna; taarau iroun temanna.” (Mt 18:28, 30, 34; Rk 16:5, 7) N te kibu aei ao n ake tabeua riki, e kabonganaaki n te aro ae raababa riki ni kaineti ma kabaeam bwa ko na karaoa te bwai teuana.—1Io 3:16; 4:11; 3Io 8.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Io 14:6
Boni ngai te kawai ao te koaua ao te maiu: Iesu bon te kawai ibukina bwa bon tii rinanona ae a kona iai aomata ni kawara te Atua n te tataro. Bon “te kawai” naba ibukia aomata bwa a na raoiakinaki ma te Atua. (Io 16:23; Ro 5:8) Iesu bon te koaua bwa e tataekina te koaua ao e maiuakinna. E kakororaoi naba taetae ni burabeti aika bati ae oti iai tabena ae kakawaki ibukini kakororaoan ana kantaninga te Atua. (Io 1:14; Kao 19:10) A riki taetae ni burabeti aikai bwa te “‘eng’ [ke a kakoroaki bukia] rinanon teuaei.” (2Ko 1:20) Iesu bon te maiu ibukina bwa rinanon te kaboomwi, a a kona iai aomata ni karekea “te maiu ni koaua,” ae “te maiu are aki toki.” (1Ti 6:12, 19; Ebt 1:7; 1Io 1:7) E na kaota naba koauan ae boni ngaia “te maiu” ibukia mirion ma mirion ake a na kautaki ma kantaningaan te maiu n aki toki n te Bwaretaiti.—Io 5:28, 29.
nwtsty study note—Io 14:12
mwakuri aika kakannato riki nakon aikai: E aki taekinna Iesu bwa aia mwakuri ni kakai taan rimwina a na kakannato riki nakon ana mwakuri ni kakai. Ma e nanorinano n taekinna bwa e na raababanako riki aia mwakuri n uarongorongo ao n angareirei nakon are e karaoia. A na rokoroko n aono aika bati taan rimwina, a na roko irouia aomata aika bati riki, ao n uarongorongo n te tai ae maan riki nakon are e karaoia. E teretere n ana taeka Iesu bwa e kantaningaiia taan rimwina bwa a na waakinaanako ana mwakuri.
OKITOBWA 22-28
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | IOANE 15-17
nwtsty study note—Io 15:19
kaain te aonnaba: N te kibu aei, te taetae ni Kuriiti ae koʹsmos e kaineti nakoia te botannaomata ake tiaki ana toro te Atua, aika aomata aika aki raoiroi ake a ianena mairouna. Bon tii Ioane ae te tia korea te Euangkerio are mwanewea ana taeka Iesu ibukia taan rimwina aika aki arona aroia kaain te aonnaba ke tiaki ana bwai te aonnaba ngaiia. E taekinaki anne uoua riki te tai n ana kabanea n tataro Iesu ma ana abotoro aika kakaonimaki.—Io 17:14, 16.
nwtsty study note—Io 15:21
ibukin arau: N te Baibara, n tabetai te taeka ae ‘ara’ e tei ibukin aran te aomata, taekana, ao bwaai ni kabane ake e tei ibukina. (Nora study note—Mt 6:9.) Ma ni kaineti ma aran Iesu, e bon tei ibukin te mwaaka ao te nakoa are e anganna Tamana. (Mt 28:18; Brb 2:9, 10; Ebr 1:3, 4) E kamataata ikai Iesu bukina ngkai kaain te aonnaba a na karaoi bwaai n ekiianako iai taan rimwina: ibukina bwa a aki ataa Teuare kanakomaia. Ataakin te Atua irouia e na buokiia bwa a na ota ao n ataia bwa e tei ibukin tera aran Iesu. (Mwa 4:12) A na ataa naba nakoan Iesu are rineaki iroun te Atua bwa te tia Kairiri, ao aia Uea ueea, are a riai ni kabane aomata n aantaeka nakoina bwa a aonga ni karekea te maiu.—Io 17:3; Kao 19:11-16; kabotaua ma TA 2:7-12.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study notes—Io 17:21-23
riki n teuana: Ke “katiteuanaaki.” E tataro Iesu bwa a na “riki n teuana” taan rimwina ni koaua, ao a na katiteuanaaki ni mwakuri ibukin te kantaninga ae tii teuana, n arona ma Tamana aika “riki n teuana,” ae kaotiotaki iai te uaia n ibuobuoki ao te katiteuanaaki n iango. (Io 17:22) N 1Ko 3:6-9, e kabwarabwaraa Bauro te aeka ni katiteuanaaki aei irouia taari aika Kristian n aroia n uaia ni mwakuri ao ni mwakuri naba ma te Atua.—Nora 1Ko 3:8 ao study notes—Io 10:30; 17:11.
kororaoi katiteuanaakia: Ke ‘a bane n riki n teuana.’ N te kibu aei, e kairekerekea Iesu te kororaoi ni katiteuanaaki ma tangirana iroun te Tama. E boraoi aei ma Kor 3:14, ae kangai: “Te tangira . . . bon te bwai ni kabaebae ae katiteuanaia aomata n te aro ae kororaoi.” Iai tian te katiteuanaaki ae kororaoi aei. E aki nanonaki iai kamaunaan aroaro aika kakaokoro ni kabane, n aron aia konabwai, anuaia, ao mataniwin nanoia. Ma e nanonaki iai katiteuanaakia taan rimwin Iesu n aia mwakuri, aia koaua, ao aia angareirei.—Ro 15:5, 6; 1Ko 1:10; Ebt 4:3; Brb 1:27.
nwtsty study note—Io 17:24
moan rikin te botannaomata: Te taetae ni Kuriiti ibukin “moan rikin” e rairaki bwa “te konaa ni kariki” n Ebr 11:11, ni kaineti ma ‘karikaia naati.’ N te kibu aei te taeka ae “moan rikin te botannaomata,” e boni kaineti ma karikaia natiia Atam ao Ewa. E kairekerekea Iesu “moan rikin te botannaomata” ma Abera, ae te moan aomata ae raoiroi ao e moani “koreaki [arana] n te boki ni kamaiu mani moan rikin te botannaomata.” (Rk 11:50, 51; Kao 17:8) Ana taeka Iesu aikai n ana tataro nakon Tamana e a kamatoaaki naba iai bwa rimoarimoa, ae imwaini karikaia natiia Atam ao Ewa,ao te Atua e a kaman tangira Natina ae ana rikitemanna.
OKITOBWA 29–NOBEMBWA 4
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | IOANE 18-19
nwtsty study notes—Io 18:37
kaotioti ibukin: N aroni kabonganaana n te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti, taeka ni Kuriiti aika rairaki bwa “kaotiota” (mar·ty·reʹo) ao “kaotioti” (mar·ty·riʹa; marʹtys) a bon raababanako nanoia. A kabonganaaki taeka aikai ni kaineti ma taekinan ana kaotioti te aomata ibukini baika koaua ake e atai, ma a kona naba n nanona “tataekinan; kamatoaani koauan; taekinan raoiroin” te bwai teuana. E aki tii anga ana kaotioti Iesu ao n tataekini koaua ake e kakoauai, ma e kaotia naba ni maiuna bwa e boutokaa koauan ana taetae ni burabeti Tamana ao ana berita. (2Ko 1:20) E a kaman taekinaki n te aro ae bwarabwara raoi ana kantaninga te Atua ni kaineti ma te Tautaeka n Uea ao te tia Tautaeka iai ae te Mesia. Ni maiun Iesu ni kabane i aon te aba ni karokoa matena bwa te karea, e kakoroi bukin taetae ni burabeti ni kabane ibukina, n ikotaki naba ma banna ake n te berita n Tua. (Kor 2:16, 17; Ebr 10:1) Ngaia are e kona n taekinaki Iesu bwa e ‘kaotioti ibukin te koaua’ n ana taeka ao n ana mwakuri.
te koaua: E aki nanona Iesu koaua aika bwabwainaki irouia aomata, ma e nanona te koaua ni kaineti ma ana kantaninga te Atua. Te bwai ae kakawaki n ana kantaninga te Atua bon taekan Iesu are “kanoan Tawita,” are beku bwa te Ibonga ae Rietata ao te tia Tautaeka n Ana Tautaeka n Uea te Atua. (Mt 1:1) E taekinna Iesu bwa teuana bukin rokona nakon te aonnaba, maiuna i aon te aba, ao ana mwakuri ni minita bwa e na tataekina te koaua ibukin te Tautaeka n Uea. A tataekina naba te rongorongo ae aron anne anera imwain bungiakin Iesu ao n te tai are e bungiaki iai i Betereem i Iuta, n te kaawa are e bungiaki iai Tawita.—Rk 1:32, 33; 2:10-14.
nwtsty study note—Io 18:38a
E kona n ataaki te koaua?: E taraa n ae ana titiraki Birato e raababa nanona ao e aki titiraki ibukin “te koaua” are e a tibwa taekinna Iesu. (Io 18:37) Ngke arona bwa aei ana titiraki te aomata ae kan ongora, e na boni kaekaa Iesu. Ma e bae Birato n tabeka ana titiraki aei ngkai e aki kakoauaa bwa iai te koaua ae kakawaki ke e kaenaena iai. Ao ai aron ae e kangai, “Te koaua? Tera te koaua anne? Bon akea te aeka ni koaua anne!” E aki tataningaa te kaeka Birato ma e a otinako naba nakoia I-Iutaia.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Io 19:30
e anga taamneina: Ke “e moti ikena; e toki ikeikena.” Te taeka ae “taamnei” (Kuriiti, pneuʹma) ikai e kona n nanonaki “te ikeike” ke “te korakora ae te maiu.” E boutokaaki aei ni kabonganaan te weabe ni Kuriiti ae ek·pneʹo (Kuriiti, “kanakoa te ikeike”) n rongorongo aika titeboo ni Mrk 15:37 ao Rk 23:46 (ae rairaki iai bwa “moti ikena” ke, n rairana teuana n taian study notes ni kiibu aikai, “anaa kabanean ikena”). A taku tabeman bwa kabonganaan te taeka ni Kuriiti ae rairaki bwa “anga” e nanonaki iai aron Iesu ni katoka ana kakorakora ibukini kateimatoaani maiuna, kioina ngkai a a bane ni kakororaoaki bwaai. E kukurei ni “kabwaroa maiuna nakon naba te mate.”—It 53:12; Io 10:11.
nwtsty study note—Io 19:31
te bongi n Taabati anne are kakannato: Nitian 15, ae te bong are imwin te Toa ae te Riao, bon te taabati, n aki ongea te bong are e bwaka iai i nanon te wiki. (NI 23:5-7) Ngkana te Bongi n Taabati ae okoro aei e ikotaki ma boongi n Taabati ake tabeua (te kaitiua ni bong n aia wiki I-Iutaia, mani bungin taai n te Kanimabong ao e toki ni bungin taai n te Kaonobong), ngkanne bon te bongi n Taabati “are kakannato.” Te taabati anne, bon te bong are imwini maten Iesu ae te Kanimabong. N 29 nakon 35 C.E., tii te ririki ae 33 C.E ae bwakara raoi te Kanimabong Nitian 14. Ngaia are te bwai ni kakoaua aei e boutokaa te iango iai bwa e boni mate Iesu n Nitian 14, 33 C.E.