Bwaai n Ibuobuoki Ibukin Te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
TUN 1-7
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-2 813
Raeuaani Kunnikai
E kakaraoaki te waaki aei irouia I-Iutaia ao irouia naba kaain Atia Mainiku, n te tai are a ongo iai maten aia koraki ni kaan. N angiin te tai, raeuaan te kunnikai e nanonaki iai raeuaani moan te kunnikai ni kaota iai bwabwaam, ngaia are e aki nanonaki iai raeraean te kunnikai ni kabane n te aro ae e a aki kona ni manga kabonganaaki.
N te Baibara ao e moani karaoa te waaki aei Reuben are ana karimoa Iakoba, ngke e oki ao e a noria bwa ai akea Ioteba n te mwarua n ran, ao e a raeuai naba kunnikaina ni kangai: “Ai akea te teinimwaane! Ao ngai—ai tera ae N nang karaoia?” Kioina ngke bon te karimoa Reuben, e boni bukintaeka n te baere e riki nakon tarina ae uarereke riki. Ngke e tuangaki tamana are Iakoba taekani maten natina, ao e a raeuai naba kunnikaina ao ni kabaea i aona te raerobwa ibukin nanokawakina (KB 37:29, 30, 34), ao ngke a a manga roko tarin Ioteba i Aikubita, a kaota naba nanokawakia n raeuaani kunnikaia, ngke e bukinaki Beniamin bwa e iraa.—KB 44:13.
Ribaaki n Akea Bukina
15 Tera ae kona ni buokira bwa e na aki urarake unra nakoia te koraki ake a riribaira n akea bukina? Uringnga are taani kairiri i buakoia taani kaitaraira bon Tatan ma taimonio. (I-Ebeto 6:12) E ngae ngke iai tabeman mai buakoia aomata aika a bwainikirinira aika a karaoia ma nanoia ni kani karaoia, ma a bati mai buakoia aika a kaitaraia ana aomata te Atua ni karaoia n aki atatai raoi ke a kairarangaki irouia tabemwaang. (Taniera 6:4-16; 1 Timoteo 1:12, 13) E tangiriia “aomata ni kabaneia” Iehova bwa e na reke aia tai ni “kamaiuaki, ma ni karekea atakin te koaua.” (1 Timoteo 2:4) Ni koauana ao iai taani kaaitara rimoa aika a a riki ngkai bwa tarira ni Kristian imwin tarataraan ara mwakuri aika raraoi. (1 Betero 2:12) Irarikin anne, ti kona naba ni karekea reireiara man ana katoto natin Iakoba ae Ioteba. E ngae ngke e rotaki buaka Ioteba ni karawawatana irouia ai tarina, ma e aki kaiboa unna ae korakora nakoia. Bukin tera? Ibukina bwa e kaantaningaia bwa e irekereke naba Iehova n te bwai are e riki arei, ni kairiri nakoni karaoan waaki tabeua bwa a aonga ni kakoroaki bukin Ana kaantaninga. (Karikani Bwaai 45:4-8) N aron anne e kona naba Iehova ni kabonganai waaki ni karawawata aika a aki riai, ake ti na rinanona bwa e aonga ni manga karika neboan arana.—1 Betero 4:16.
TUN 8-14
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | KARIKANI BWAAI 46-47
w87 1/5 15 ¶2
Kamaiuan te Aba n Tain te Rongo
2 A a toki ririki ni mari ake itiua ao e a moanaki te rongo n aron are e a kaman taekinna Iehova ae tiaki te rongo i aon tii Aikubita ma ai “n te aonnaba ni kabutaa.” Ngke a a tangitang aomata ake a rotaki n te baki i Aikubita nakoni Barao ibukini kanaia, ao e a tuangia Barao ni kangai: “Naako nakon Ioteba, ao karaoa ane e tuangingkami.” E kaboonakoa te uita Ioteba nakoia I-Aikubita n uaa ae e a bane aia mwane. Ao e a manga butimwaei aia nanai bwa booni kanaia. N tokina a a kawara Ioteba aomata ao a kangai: “Kabooira ma abara bwa boon te amwarake, ao ti na riki bwa ana toro Barao ao a na riki abara bwa abana.” Ngaia are e a kabooi ni kabane abaia I-Aikubita Ioteba bwa abani Barao.—Karikani Bwaai 41:53-57; 47:13-20.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 220 ¶1
Aroaroia ao Aia Waaki
Kaakan te bai i aoni matan te mate. Ngke e kangai Iehova nakon Iakoba, “e na kaaki baina Ioteba i aoni matam” (KB 46:4), e kaotia iai bwa bon Ioteba ae e na kaini matan Iakoba ngkana e mate, ae anne bon taben te karimoa. Ngaia are n taraana e kaotia ikai Iehova nakon Iakoba, bwa e riai n anganaki Ioteba te rine ni karimoa.—1Ro 5:2.
study note Mwa 7:14, nwtsty
Botaia ni kabane bon 75: E bae n aki reke ana ware Tetebano man te Baibara n Ebera, ngke e taekinna ae 75 ana utu Iakoba i Aikubita. Akea te ware aei n te koroboki ae te Masorete n te Baibara n Ebera. E kangai KB 46:26: “Botaia kanoan Iakoba aika riki mairouna ake a airi ma ngaia nako Aikubita, n aki warekaki iai buuia natin Iakoba, bon 66.” Ao e reitaki ni kangai n 27: “Botaia ni kabane kaaini batan Iakoba ake a roko i Aikubita bon 70.” A warekaki ikai aomata n aaro ni wareware aika uoua aika kaokoro, n te moani ware ao n taraana e oti iai tii mwaitiia ake kanoan raoi Iakoba, ao are te kauoua ni ware ai botaia naake a roko i Aikubita. E kaotaki naba mwaitiia kanoan Iakoba n TO 1:5 ao TTK 10:22, ae “70.” N taraana ana ware Tetebano aei ai te katenua ni ware ae e a rin iai mwaitiia ana koraki Iakoba. A taku tabeman bwa a a rin n te mwaiti aei natiia ma tibuia natin Ioteba aika mwaane ake Manate ma Eberaim, ake a taekinaki n te rairai ae te Septuagint ni KB 46:20. Tabemwaang a taku bwa a a rin iai buuia natin Iakoba ake mwaane, ake a bon aki karinaki n te ware are oti ni KB 46:26. Ngaia are te ware ae “75” tao boni botaia ni kabane. Te ware aei e oti naba ni katoton te Baibara n Ebera, ae kakabonganaaki n te moan tienture C.E. A kakoauaa taan rabakau i nanon waakinakon te ririki bwa te ware ae “75” bon te ware are oti ni KB 46:27 ao n TO 1:5 n te Baibara ni Kuriiti ae te Septuagint. Ao n te ka-20 n tienture a a manga kuneaki uoua mwakoron Nira ni boki n Taari ae Mate aika kanoan TO 1:5 n te Baibara n Ebera, ao e oti naba iai te ware ae “75.” E bae n reke ana ware Tetebano man teuana i buakoni koroboki nikawai aikai. N aki ongeia bwa e nga iai ae eti, ma tao e bon tii kaokoro aron Tetebano ni warekiia kanoan Iakoba.
TUN 15-21
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | KARIKANI BWAAI 48-50
“A Bati Reireiara Aika Kona n Reke Mairouia Kaara”
it-1 1246 ¶8
Iakoba
Teutana imwaini maten Iakoba ao e a kakabwaiaia tibuna ake natin Ioteba, ao e karimoaa te karimwi are Eberaim imwain te karimoa are Manate, i aan ana kairiri te Atua. Ao e taku ngkanne nakon Ioteba are e na karekea uoua tibwana ni karimoa: “Ma N na anganiko ngai tibwangam tekaina te aba ae raka riki nakoia tarim, are I anaia mai nanoni baia taian Amoraite n au kabaang ao n au kainikatebe.” (KB 48:1-22; 1Ro 5:1) Kioina ngke e kabooa te mwakoro n aba are i rarikin Tekem Iakoba ma te rau mairouia natin Amora (KB 33:19, 20), e taraa n ae te berita nakon Ioteba aei boni kaotan ana onimaki Iakoba, are e a kairaki iai bwa e na taetae ni burabetina kataenikaiani Kanaan irouia kanoana, n aron ae kaanga e a bon tia ni kakororaoaki rinanon ana kabaang ma ana kainikatebe. (Nora AMORITE.) Tibwangan Ioteba ake uoua ake n te aba ane kataenikaiaki anne, bon uoua iterana bwa ibukia baronga ake Eberaim ao Manate.
it-2 206 ¶1
Kabaneani Boong
Ana Taetae ni Burabeti Iakoba Imwaini Matena. Ngke e kangai Iakoba nakoia natina aika mwaane, “Botingkami bwa I aonga n tuangingkami te bwai ae e na riki nakoimi ni boong aika a na roko” ke “ni boongi rake aikai” (AT), e nanona iai te tai are imwaina are e a kakororaoaki iai ana taeka. (KB 49:1) E raka i aon uoua te tienture imwain anne, ao e a tia Iehova n taekinna nakon tibun Iakoba are Aberam (Aberaam) ae a na karawawataaki kanoana i nanon 400 te ririki. (KB 15:13) Ngaia are te tai ae e na roko ae kananonaa ikai Iakoba boni “boong aika a na roko” ake imwin raoi tokin ririki ni karawawataaki ake 400. (Ibukini kabwarabwaraan riki Karikani Bwaai 49, nori kaongora i aoia natin Iakoba akana oti n araia.) Iai riki kakororaoan nanon te taetae ni burabeti anne rimwi riki, ae irekereke ma ana “Iteraera te Atua” n taamnei.—Kar 6:16; Ro 9:6.
Bwaai n Tituaraoi Kaara Nakoia Aika Ataei Riki
10 A kona naba kaara ni buokiia raao n onimaki. E karaoa te mwakuri ae kaotaki iai ana onimaki natin Iakoba ae Ioteba ngke e a kara, are e rota maiuia mirion ma mirion taan taromauria te Atua ae koaua, ake a maiu imwina. Ai 110 ana ririki Ioteba ngke “e anga ana baire n taekan rina,” are e nanonna bwa a riai n uotia tibun Iteraera ngkana a kitana Aikubita. (Ebera 11:22, BK; Karikani Bwaai 50:25) A riki taeka akanne bwa kakorakoran riki aia kaantaninga kaain Iteraera, ake a a tia n tautoronaki n te aro n iowawa i nanon ririki aika mwaiti imwin maten Ioteba. A kakoauaa iai bwa e na bon roko kamaiuaia.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
A a Kabwaia Akana Neboa te Atua
4 A bubutii kaain te baronga n Iteraera are Kata imwain rinia n te Aba ni Berita, bwa e na kariaiakaki tikuia n te aba ae tau ibukin kaikawaaia kaao, are i mainikun te karaanga are Ioretan. (Warekaia Iteraera 32:1-5) Ngkana a tiku n te aba anne, a na boni bae ni kaaitara iai ma kangaanga aika kakaiaki. Baronga ake i maeaon Ioretan a na kamanoaki n te Marua ae Ioretan, are e tuuka rinia taanga ni buaka. (Iotua 3:13-17) Ma, e taekina ae kangai ibukin aaba ake i mainikun Ioretan, te boki ae The Historical Geography of the Holy Land, ae koreaki iroun George Adam Smith: “[A] bane n aoraoi ao n raababa aban Arabia, ao akea bwaai n tutuki i aona. Mangaia are e aki toki n niniaki irouia taan ririanna aika mwaiti ni katoa ririki, ibukin uteutena.”
5 Tera aroia te baronga ae Kata ni kaaitarai kangaanga aika teimatoa n riiriki aikai? N tienture ake mai mwaina, ao e taetae ni burabeti aia bakatibu are Iakoba imwain matena ni kangai: “E kuribaiaki Kata irouia tani kuribai, ao ngaia e manga kuribai n rimuia.” (Karikani Bwaai 49:19, BK) A taraa ni karawawata taeka aikai. Ma ni koauana, e nanonaki iai te kaetieti ibukiia te baronga ae Kata bwa a na iri taangaia. E kaotia Iakoba bwa ngkana a karaoa anne, ao ane a na kerikaki taani buaka n te aro ae kamaamaa, ao e na kakioia nako tibun Kata.
it-1 289 ¶2
Beniamin
E oti aia konabwai ni buaka kanoani Beniamin n ana taetae ni burabeti Iakoba imwaini matena, ngke e kangai nakon natina ae tangiraki aei: “E na teimatoa n raebitia konana Beniamin n aron te kameaanti. E na kana konana n te ingabong, ao n te tairiki e na tibwai baika a kuribwaiaki n te buaka.” (KB 49:27) A kinaaki taani buaka ake tibuni Beniamin ni baitekeia ni bana n atibu n angaataia ke n angamaingia, ao n teke aia taakete ae “te irannatu teaina.” (TMT 20:16; 1Ro 12:2, kbn.) Te tia moti are Euta ae maing, are e tiringa te Uea are Ekeron are karawawataa te aba, boni kanoan naba Beniamin. (TMT 3:15-21) E ataaki naba bwa ni moan tein ana tautaeka n uea Iteraera, ao te moan uea iai bon Tauro are natini Kiti ae te tia buaka ae rangi ni korakora ni kaaitaraia I-Biritia, ae e nako man te baronga are Beniamin, ae “te kabanea n uarereke mai buakoia aia baronga tibun Iteraera.” (1Ta 9:15-17, 21) N raatokin aia tai ueea n te natannaomata ae Iteraera, ao e a riki kanoani Beniamin ae Etita bwa te ueannaine, ao Moretekai bwa te buraim minitita, ake a kamaiuia I-Iteraera man tiringaia iroun te Embwaea ni Botia.—Ett 2:5-7.
TUN 22-28
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE OTINAKO 1-3
Neboa Aran Iehova ae Kakannato
4 Wareka Te Otinako 3:10-15. Ngke ai 80 ana ririki ni maiu Mote, e anganaki te tua ae kakawaki iroun te Atua aei: “Ko na kaotinakoia au aomata ake tibun Iteraera mai Aikubita.” E kaeka ma te karinerine Mote n te titiraki ae nano ae kangai: ‘Antai aram?’ E aera ngke e tabeka te titiraki aei Mote ngkai e a rangi ni maan n ataaki aran te Atua irouia ana aomata? E teretere n anne bwa e kan ataa ae bati riki ibukin aroaron te aomata are arana arei, ao e tangiriia tibun Iteraera bwa a na onimakina te Atua bwa e na kamaiuia. E bon eti raraomani Mote ibukina bwa a a tia n riki bwa tooro tibun Iteraera n te tai ae rangi ni maan. A boni bae n nanououa bwa e na kona Atuaia aia bakatibu ni kamaiuia ke e na aki. Ni koauana, a a tia tabeman tibun Iteraera ni manga taromaurii atuaia I-Aikubita!—Etek. 20:7, 8.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
g04 8/4 6 ¶5
Bon Iai Ngkoa te Aomata ae Mote ke Bon Tii te Karioiango?
E kangaanga kakoauaan ae te natinuea te aine mai Aikubita e natina te teei aei? E aki, bwa e angareirei te Aro n Aikubita bwa taiani mwakuri n akoi boni ngaia te kawai nako karawa. Ni kaineti ngkanne ma natinakin te teei, e taku te tia rabakau ni bwain aantano ae Joyce Tyldesley: “A katitebooaki aroia ainen ma mwaanen Aikubita. E taekinaki bwa titeboo inaomataia i aan te tua ao n te mwakuri ni kareketianti naba, ao . . . a kona aine n natinia ataei.” E koreaki n te boki ae bwain rimoa ae Adoption Papyrus rongorongon temanna ainen Aikubita ae natinia ana toro. Ao e kangai The Anchor Bible Dictionary ni kaineti ma kabooan ana mwakuri tinani Mote bwa te tia tobwa: “Kabwakaani boon tinan raoi Mote bwa e na tobwaia . . . e oti iai aeka ni kammwakuri aikai aika kakaraoaki irouia kaain Metobotamia.”
Reirei Aika Kakawaki Man te Boki ae Te Otinako
3:1—Te aeka n ibonga raa Ietero? N aia tai ngkoa baatua ao e bebeku mataniwin te utu bwa te ibonga n ana utu. Ietero bon mataniwia baatua ni barongan Mirian teuana. Kioina ngkai I-Mirian boni kanoan Aberaam mairoun Nei Ketura, a boni bae ngkanne n ataa naba taromaurian Iehova.—Karikani Bwaai 25:1, 2.
TUN 29–TURAI 5
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE OTINAKO 4-5
w10 15/10 13-14
Karekean Aonam—Tera Ana Iango Iehova Iai?
“I aki tau.” Ko kona n namakinna bwa ko aki tau n riki bwa te tia tataekina te rongorongo ae raoiroi. Iai tabeman ana toro Iehova aika kakaonimaki n taai ake a karakinaki n te Baibara, ae a namakinna naba bwa a aki tau ni karaoi baike e mwiokoiia iai Iehova. N aron temanna boni Mote. E taku ngke e anganaki mwiokoana ae okoro iroun Iehova: “Taiaoka Iehova bwa I aki wikateke, bon arou mangkoa bwa I wiremwe n taetae ao I aki rabakau naba ngkai ko a taetae nakon am toro, bwa I babanga te taetaenikawai.” E ngae ni karaua nanona Iehova ma e bon taku naba: “Taiaoka Iehova, I a butiiko ma kanakoa temanna ane ko kani kanakoa.” (TO 4:10-13) Tera aron Iehova iai?
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
w04 15/3 28 ¶4
Titiraki Mairouia Taani Wareware
E kamimi ana taeka Tibora are kangai: “Bon te tia mare te mwaane ngkoe ibukiu rinanon te raraa aei.” Tera ae oti iai ibukin neiei? Ongeabana nakoni kaetieti ake a kaineti ma te berita ae te korotobibi, e a kaaina iai te berita n iraorao ma Iehova. N te berita n Tua are tei imwina riki ibukia I-Iteraera, e kaotaki iai bwa n te berita n iraorao e kona n iangoaki Iehova bwa te buu te mwaane, ao naake e berita ma ngaiia bwa kaanga te buu te aine. (Ieremia 31:32) Ngaia are ngke e atonga Iehova neiei (rinanon te anera are tei ibukina) bwa ‘te tia mare te mwaane ngaia ibukina rinanon te raraa,’ e bae ni kaota iai aantaekana Tibora nakon taiani kaetieti ibukin te berita. Ai aron ae e a butimwaea tabena ni buuaine i aan te berita ae te korotobibi, ao e riki Iehova ae te Atua bwa kaanga buuna. Ibukin ana mwakuri ae kaota ongeabana raoi n ana kaetieti te Atua, e aikoa ruanikai maiun natina te mwaane.
it-2 12 ¶5
Iehova
Te taeka ae “kinaa” e aki nanonaki iai tii ataakin te bwai teuana ke te aomata temanna. E boni kinaa Tawita te mwaane are nanobaba are Nabara ma e bon taku naba, “Antai Tawita?” ae e nanonna bwa “Tera ae e kona ni karaoia te aomata anne?” (1Ta 25:9-11; kabotaua ma 2Ta 8:13.) Ao Barao e taku naba nakoni Mote: “Antai Iehova ae I riai n ongo ni bwanaana bwa N na kanakoia tibun Iteraera? I bon aki kinaa naba teutana Iehova, ao riki, N na bon aki kanakoia tibun Iteraera.” (TO 5:1, 2) N ana taeka Barao anne e katerea raoi bwa e aki kinaa Iehova bwa te Atua ae koaua, ke iai mwaakana ni kairiri i aon uean Aikubita ma ana waaki, ke tao iai mwaakana ni kona ni kakororaoa nanona are e kaotaki rinanoni Mote ma Aaron. Ma n te tai aei ao Barao ma kaain Aikubita ni kabane, n ikotaki naba ma I-Iteraera, a nang ataa nanon raoi te ara ae Iehova, ao aroaron teuare arana anne. N aron are e kaotia Iehova nakoni Mote, e nang kakororaoaki ana kantaninga ibukia I-Iteraera, are e na kainaomataia ao n angania te Aba ni Berita, bwa e aonga ni kakororaoa Ana berita ma aia bakatibu. N te aro aei, ai aron ae e kangai te Atua, “Kam na bon ataia bwa bon Iehova ngai ae Atuami.”—TO 6:4-8; nora ALMIGHTY.