Párte 3

Mbaʼéichapa ikatu jaikuaa oĩha Ñandejára

1, 2. Mbaʼe prinsípiopa ñanepytyvõ jaikuaa hag̃ua oĩpa térãpa ndaipóri Ñandejára?

JAIKUAA hag̃ua oĩpa térãpa ndaipóri Ñandejára, ikatu jaiporu ko prinsípio ndojavýiva: Oimeraẽ mbaʼe ojejapovaʼekue oguerekomantevaʼerã ijapohare. Ha hasyetereíramo ojejapo hag̃ua peteĩ mbaʼe, ikatupyryvemantevaʼerã pe ijapohare.

² Ehechamína umi mbaʼe oĩva nde rógape. Umi mesa, apyka, eskritório, tupa, ólla, páila, pláto ha tembiporukuéra oguerekomantevaʼerã ijapohare, ojejapohaguéicha avei umi pare, píso ha técho. Péro umi mbaʼe ndahasyguasúi jajapo hag̃ua. Ha oĩramo umíva apohare, umi mbaʼe hasyetereivéva orekomantevaʼerã avei ijapohare, ha upe ojapovaʼekue iñaranduvemantevaʼerã.

Ñane univérso tuichaitereíva

3, 4. Mbaʼéichapa pe univérso ohechauka ñandéve oĩha Ñandejára?

³ Peteĩ reloj oguerekomantevaʼerã ijapohare. Ha mbaʼépa ikatu jaʼe ñane sistéma solár rehe, oĩháme pe Kuarahy ha umi planéta ojeréva hese hetaiterei sígloma ojoavyʼỹre ni peteĩ segúndo? Mbaʼépa ikatu jaʼe ko ñande galaxia rehe, hérava Vía Láctea, oĩháme hetave cien mil millónesgui umi estrélla? Ndépa remaʼẽmava pyharekue pe Vía Lácteare? Oiméne nemopirĩmba pe rehecháva, ajépa? Epensamína, upéicharõ, pe univérso tuichaitére, oĩháme millones umi galaxia ñande Vía Lacteaichagua, ha neʼĩrava ojekuaapa! Umi estrélla ha planéta omýi koʼág̃a peve ojoavyʼỹre, ha upévare oñembojoja chupekuéra pe reloj iporãvévare.

⁴ Ha peteĩ reloj, ikatúva jaʼe ndahasyiha ojejapo hag̃ua, oguerekóramo katuete ijapohare, ko ñane univérso, oĩháme hetaitereive mbaʼe ha tuichaitereivéva, oguerekomantevaʼerã avei ijapohare, peteĩ opreparavaʼekue. Upévare la Biblia heʼi ñandéve ‘jajesaupi ha ñamaʼẽ hag̃ua’ amo yvate, ha upéi oporandu: “¿Máva piko umi mbaʼe apohare?”. Ha upéi heʼi: “Pe heʼíva peteĩteĩme hembiaporã ha héra rupi ohenói. Haʼe ipokatu ha ipuʼaka mbarete rupi ndaipóri ouʼỹva ijapytepekuéra” (Isaías 40:26). Upévare, oĩ ko univérso oĩ rupi peteĩ podér okontroláva umi mbaʼe, iñarandúva ha ndaikatúiva jahecha; upéva haʼe Ñandejára.

Ko Yvy ijojahaʼỹva

5-7. Mbaʼe mbaʼépa ohechauka oĩha peteĩ opreparavaʼekue ko Yvy?

⁵ Umi sientífiko ostudiavévo ko Yvýre otopa ndaiporiha peteĩ ojojáva hese, ndaiporiha ótro ojejapovaʼekue yvyporakuéra oiko hag̃uaichaite. Ko Yvy oĩ mombyry pe kuarahýgui tekotevẽhaichaiténte, ikatu hag̃uáicha haku ha ojehesape pe oikotevẽvante. Ojere pe kuarahýre káda áño ha ijyke tekotevẽkuete, ikatu hag̃uáicha oĩ arahaku ha araroʼy heta henda rupi. Ojere avei ijehe káda 24 óra, ha upévare oĩ ára ha pyhare. Pe atmósferape oĩ umi gás ñaikotevẽva jarrespira hag̃ua, ha avei ñanemoʼã umi rradiasión ivaívagui. Oĩ avei pe y ha yvy oñekotevẽva okakuaa hag̃ua ñane rembiʼurã.

⁶ Koʼãva, ha hetave mbaʼe oĩva, nombaʼapopáiramo oñondivepa, ndaikatumoʼãi jaiko ko Yvýpe. Osẽ reínte piko koʼã mbaʼe? Pe rrevísta hérava Science News heʼi: “Hasy jaʼe hag̃ua osẽ reínte hague koʼã mbaʼe, oĩva hendapete oñekotevẽhaichaite.” Katuete koʼã mbaʼe ndaikatúi osẽ rei. Oĩ Ijapohare iñaranduetereíva, ojapopavaʼekue umi mbaʼe haʼe oipotahaichaite.

⁷ Nde reikéramo peteĩ óga porãme, oĩháme heta hiʼupy, ikotykuéra ikatúva oñembyaku téra oñembopiroʼy porã, ikañería porãva pe y okorre hag̃ua, mbaʼépa eréne? Erénepa umi mbaʼe osẽhague ijehegui reínte? Nahániri. Eréta katuete peteĩ tapicha iñarandúva oprepara ha ojapo porãiterei hague umi mbaʼe. Ko Yvy avei ojeprepara ha ojejapo porãiterei, umi oikóva ipype oguerekopa hag̃uáicha opa mbaʼe oikotevẽva, ha oimeraẽ óga oĩvagui tuichaitereive ha hetaiteve mbaʼe oĩ ipype.

8. Mbaʼépa oĩ avei ko Yvýpe ohechaukáva Ñandejára ojepyʼapyha tayhupápe ñanderehe?

⁸ Hetaiterei mbaʼe oĩ ko yvy ape ári ñanembovyʼáva. Emañamína umi yvotyeta ikolór porã porãva ha hyakuã asýva. Oĩ avei opaichagua hiʼupy ha hetereíva. Oĩ umi kaʼaguy, umi montáña, umi lágo ha hetave mbaʼe ñanembopyʼarorýva. Ha mbaʼeichaitépa iporã pe Kuarahyreike! Ha ñamaʼẽvo umi mymbakuérare, nañanembovyʼáipa jahechávo mbaʼéichapa oñembojaru umi jaguaʼi, mbarakajaʼi ha umi ótro mymba raʼy ijukyetereíva? Upéicha jahecha ko Yvýpe oĩha hetaiterei mbaʼe iporãva ñanembovyʼa hag̃ua, péro nañaikotevẽiva katuete jaiko hag̃ua. Umi mbaʼe ohechauka ko Yvy ojejapohague mborayhúpe yvyporakuérape g̃uarã, ndahaʼéi jaiko hag̃uánte, síno javyʼa hag̃ua ipype.

9. Mávapa ojapo ko Yvy, ha maʼerãpa?

⁹ Upévare jahechakuaamantevaʼerã oĩha peteĩ omeʼẽvaʼekue ñandéve koʼã mbaʼe, heʼihaguéicha Ñandejára Jehováre peteĩ ohaivaʼekue Ñandejára Ñeʼẽ: “Nde voi rejapovaʼekue yvága ha yvy”. Ha maʼerãpa haʼe ojaporakaʼe koʼã mbaʼe? Haʼe omombeʼu avei ñandéve heʼikuévo: “Haʼe ojapo yvy ha omoĩ hatã hendag̃uáme, ndojapói yvy perõ, ojapo uvei pype ojeiko hag̃uáicha” (Isaías 37:16; 45:18).

Pe célula ndaijojaháiva

10, 11. Mbaʼérepa pe célula ndaijojahái?

¹⁰ Ha mbaʼépa ikatu jaʼe umi mbaʼe oikovévare? Umíva piko ndaijapoharéi? Jahechamína pór ehémplo, mbaʼe mbaʼépa oĩ peteĩ célula-pe. Peteĩ sientífiko hérava Michael Denton ohai peteĩ lívro hérava Evolution: A Theory in Crisis (Evolusión: peteĩ mbaʼe ndojegueroviapáiva), ha heʼi: “Pe mbaʼe michĩmíva oikóva ko yvy ape ári, ―pe bacteria― hetaiterei mbaʼe oguereko. Michĩetereíramo jepe [...] ikatu jaʼe káda uno haʼeha peteĩ fávrika, oĩháme hetaiterei ‘mákina’ michĩ ha ikomplikadoitereíva. Hetaitereive mbaʼe oguereko [...] oimeraẽ mákina yvypóra ojapóvagui. Ni mbaʼevéicharõ ndaikatúi ñambojoja umi mbaʼe oikoveʼỹvare”.

¹¹ Pe lívro heʼi pe código genético, célula-pe oĩvare: “Pe ADN ikatu ombyaty hetaitereive informasión oimeraẽ ótro sistémagui. Umi informasión oĩva ipype ha heʼíva mbaʼéichatapa peteĩ kuimbaʼe, ivevuive millones de vése un grámogui. [...] Oimeraẽ mákina ipyahuvéva ha ikatupyryvéva ojapovaʼekue yvypóra ndahaʼéi mbaʼeve ñambojojáramo pe célula-re, michĩetereíva, ha oguerekóva hetaiterei mbaʼe ombaʼapóva ipype oñondivepa. Ni mbaʼevéicha ndaikatumoʼãi ñande jajapo umi mbaʼe”.

12. Mbaʼépa heʼi pe célula-re peteĩ sientífiko?

¹² Denton heʼi avei: “Pe célula isensillovéva jepe ikomplikadoiterei. Upévare ndaikatúi jaguerovia osẽ reínte hague oiko rire peteĩ mbaʼe jaikuaaʼỹva , hasyetereíva oiko hag̃ua”. Oĩmantevaʼerã peteĩ oprepara ha ojapovaʼekue pe célula.

Ñane apytuʼũ tuicha mbaʼe

13, 14. Mbaʼérepa ñane apytuʼũ tuichaitereive mbaʼe peteĩ célula-gui?

¹³ Ko sientífiko upéi heʼi: “Ñañeʼẽtaramo umi mbaʼe ikomplikadoitereívare, jaʼekuaa pe célula ndahaʼeiha mbaʼeve ñambojojáramo peteĩ sistémare, pór ehémplo peteĩ mymba apytuʼũre, jaʼe chupe umi mymba okambúva. Peteĩ yvypóra apytuʼũme oĩ diez mil millones rupi umi célula nerviosa. Káda célula hapo diez mil térã cien mil peve, ojoaju hag̃ua ñane apytuʼũme umi ótro célula ndive. Peteĩ yvypóra apytuʼũme umi célula ojoaju hag̃ua ikatu hapo haimete [...] mil billones”.

¹⁴ Upéi Denton heʼi: “Ojoajúramo hendápe porã peteĩ célula-nte káda cien oĩvagui ñane apytuʼũme, umíva hetaitevéta gueteri opavave sistéma de komunikasión ko yvy ape ári oĩvagui”. Ha upéi oporandu: “Ikatuneparakaʼe peteĩ mbaʼe omýiva ijehegui rei avave okontrolaʼỹre ojapo upeichagua sistéma?”. Jaʼemantevaʼerã ndaikatuiha. Oĩmantevaʼerã peteĩ ojepyʼapyvaʼekue ñanderehe, oprepara ha ojapovaʼekue ñane apytuʼũ.

15. Mbaʼépa ojeʼe avei ñane apytuʼũre?

¹⁵ Ñambojojáramo peteĩ yvypóra apytuʼũre, pe komputadóra ipyahuetevéva ha ikatupyryvéva jepe ndahaʼéi mbaʼeve. Morton Hunt, ohaíva umi artíkulo sientífiko, heʼi: “Ñane apytuʼũme oĩ hetaitereieteve informasión peteĩ komputadóra guasúpe oĩvagui, umi ojeporúva ojejapo hag̃ua investigasión”. Upévare, pe Dr. Robert J. White, neurocirujano, heʼi: “Mbaʼépa haʼevéta. Ahechakuaamantevaʼerã oĩha peteĩ iñaranduetereivéva ñandehegui, oprepara ha omombaʼapovaʼekue oñondive ñane akã ha ñane apytuʼũ... umi mbaʼe ndaikatúiva gueteri ñantendepa. [...] Agueroviamantevaʼerã peteĩ iñarandúva omoñepyrũhague koʼã mbaʼe, oĩha peteĩ ombaʼapovaʼekue ikatu hag̃uáicha oiko koʼã mbaʼe”. Ha upéva haʼemantevaʼerã peteĩ ojepyʼapýva ñanderehe.

Pe sistéma ijojahaʼỹva omongorréva ñande ruguy

16-18. a) Mbaʼéichapa ndaijojahái pe sistéma omongorréva ñande ruguy? b) Upévare, mbaʼépa jahechakuaamantevaʼerã?

¹⁶ Jahechamína avei pe sistéma omongorréva ñande ruguy, ogueraháva aliménto ha oxígeno, ha oñangarekóva ñande retére umi infeksióngui. Oñeʼẽvo umi glóbulo rojo-re, pe hetave oĩva ñande ruguýpe, pe lívro ABCʼs of the Human Body (Umi mbaʼe tekotevẽva jaikuaa ñande retégui) heʼi: “Peteĩ ñande ruguy tykyrépe oĩ hetave 250.000.000-gui umi glóbulo rojo [...] Ñande retépe oiméne oĩ 25.000.000.000.000 rupi. Umíva jaipysopáramo omyenyhẽta cuatro káncha ténis ojehugaha. [...] Oñemyengovia hag̃ua umi glóbulo rojo osẽ 3.000.000 ipyahúva káda segúndo”.

¹⁷ Ha umi glóbulo blanco-re, oĩva avei ñande ruguýpe, pe lívro heʼi: “Umi glóbulo rojo peteĩchagua meme, péro umi glóbulo blanco katu oĩ hetaichagua, ha opavave oñorairõkuaa haʼekuéra oikuaaháicha oñangareko hag̃ua ñande retére. Peteĩchagua ohundi umi célula omanovaʼekue. Oĩ avei umi ojapóva ñane defensarã ñambohovái hag̃ua umi vírus, térã omopotĩ hag̃ua ñande rete, ha oĩ umi hoʼúva umi bacteria ohundi hag̃ua”.

¹⁸ Ajépa ombaʼapo porã ha ndaijojahái pe sistéma! Oĩramo peteĩ mbaʼe upeichagua, ombaʼapo porãitereíva ha oñangareko porãitereíva ñanderehe, oĩmantevaʼerã avei peteĩ iñaranduetereíva omohendapavaʼekue umi mbaʼe ha ojepyʼapýva ñanderehe. Upéva haʼe Ñandejára.

Oĩve heta mbaʼe iporãitereíva

19. Mbaʼéichapa ojoavy ñande resa peteĩ mbaʼe yvypóra rembiapokuégui?

¹⁹ Oĩve heta mbaʼe ñande retépe iporãmba jepéva. Pór ehémplo, ñande resa ojejapo porãiterei ha ndaipóri kámara ikatúva ñambojoja hese. Pe astrónomo Robert Jastrow heʼi: “Chéve g̃uarã oĩ peteĩ opreparavaʼekue ñande resa; ndaipóri ni peteĩ teleskópio apoha ikatútava ojapo porãve”. Ha pe puvlikasión Popular Photography heʼi kóicha: “Ñande resa ohecha hetaitereive mbaʼe umi kámaragui. Ndohechái peteĩ hendápente, ohecha porã heta mbaʼe ha omyihápe [...] Ndaikatúi ñambojoja peteĩ kámarare. Ñande resa ojoguave peteĩ komputadóra espesiálpe, oguerekóva opa mbaʼe pyahu, iñarandúva artifisialménte, ikatúva omombaʼapo pe informasión ohecháva, ipyaʼetereíva, ha ojapóva hetaiteve mbaʼe oimeraẽ mákina, komputadóra térã kámara yvypóra rembiapokue”.

20. Mbaʼe mbaʼe iporãitereívapa ikatu jaʼe avei ñande retére?

²⁰ Epensamína avei mbaʼéichapa umi mbaʼe oĩva ñande retépe, ikomplikádoramo jepe, ombaʼapo oñondivepa tekotevẽʼỹre ñande jajapo mbaʼeve. Pór ehémplo, jaʼu opaichagua tembiʼu, ha jayʼu, ha ñande rete ombaʼapo ojapo hag̃ua umívagui umi mbaʼe ñanemombaretétava. Emoĩmína heta mbaʼe peteĩ áuto náfta ryrúpe jahecha mbaʼépa oiko! Ha oĩ avei pe milágro oikóva onase hag̃ua peteĩ mitã nueve mésepe, ituvakueraichagua. Ha mbaʼépa ikatu jaʼe pe mitãre, michĩ aja gueteri ikatúva oaprende peteĩ idióma hasyetereíva?

21. Ohechávo umi mbaʼe porãita oĩva ñande retépe, mbaʼépa heʼi umi tapicha ojepyʼamongetáva?

²¹ Upéicha, jahecharamoiterei umi mbaʼe porãita ikomplikádova oĩva ñande retépe, ñanemopirĩmbáva. Ndaipóri inheniéro ikatuvaʼerã ojapo ni peteĩ mbaʼe upeichaguaite. Ikatúpa osẽ reínte rakaʼe umi mbaʼe? Ni mbaʼevéicharõ! Upéicha opensarangue, oimeraẽ tapicha ojepyʼamongetáva umi mbaʼe ñande retépe oĩvare, heʼíta pe salmísta heʼihaguéicha: “Chemopirĩmba ha chembojurujái upe cherehe rejapóva. Upévare romombaʼeguasu. Ajépa tuichaite upe ne rembiapokue” (Salmo 139:14).

Ñande Apohare Ijojahaʼỹva

22, 23. a) Mbaʼérepa jahechakuaavaʼerã oĩha ñande Apohare? b) Mbaʼépa heʼi porã la Biblia Ñandejáragui?

²² Ñandejára Ñeʼẽ heʼi: “Ogakuéra niko oguereko ijapohare, upe ojapovaʼekue opaite mbaʼe katu [...] Ñandejára” (Hebreos 3:4, Versión Popular). Oimeraẽ óga oguerekóramo katuete ijapohare, michĩramo jepe, upéicharõ pe univérso tuichaite ha opa mbaʼe oikóva ko yvy ape ári oguerekomantevaʼerã avei ijapohare. Ha jahechakuaáramo oĩha umi avión, televisión ha komputadóra apohare, mbaʼére piko ndajahechakuaamoʼãi oĩha peteĩ omeʼẽvaʼekue chupekuéra iñapytuʼũ ojapo hag̃ua umi mbaʼe?

²³ Ñandejára Ñeʼẽ ohechakuaa upéva, ha heʼi: “Ñandejára [Jehová, Nuevo Mundo] ojapo ha oipysovaʼekue yvága, ojapovaʼekue yvy ha opa mbaʼe chugui osẽva, omopytuhẽva opa yvypóra pype oikóvape” (Isaías 42:5). Ndareíri Ñandejára Ñeʼẽ heʼi: “Ndéve ija reñemombaʼeguasúvo, remimbipávo ha ndepuʼakapávo, nde haʼégui opa mbaʼe apohare, nde reipota rupínte oikovaʼekue” (Apocalipsis [Revelación] 4:11).

24. Mbaʼéichapa ikatu jaikuaa oĩha Ñandejára?

²⁴ Upéicha, ikatu jaikuaa oĩha Ñandejára oĩgui umi mbaʼe haʼe ojapovaʼekue. “Umi mbaʼe [...] Ñandejára reheguáva ojehechaʼỹva, ikatu ojehecha umi mbaʼe haʼe ojapovaʼekue rupi. Pe ipuʼaka apyraʼỹ ha pe heko marangatuete, ojehecha porã ko yvy ojejapo ypy guive, upéva rehe haʼekuéra ndoguerekói heʼivaʼerã” (Romanos 1:20, VP).

25, 26. Mbaʼérepa ndaikatúi jaʼe ndoguerekoiha ijapohare peteĩ mbaʼe ojeporu vaíva?

²⁵ Ojeporu vai haguére peteĩ mbaʼe ndeʼiséi ndaiporiha ijapohare. Peteĩ avión ikatu ojeporu porã, ogueroja hag̃ua pasahéro. Ha ikatu avei ojeporu oporohundi hag̃ua, oity hag̃ua umi vómba. Péro ojeporuhaguére oporojuka hag̃ua, ndikatúi jaʼe avave ndojapoihague pe avión.

²⁶ Upéicha avei, yvyporakuéra ojapohaguére heta mbaʼe vai ndaikatúi jaʼe avave ndojapoihague chupekuéra, noĩriha Ñandejára. Upévare, la Biblia heʼi porã: “Mbaʼéicha piko peichaite peve pende tavy! Peteĩchante piko pe ñaiʼũ ha pe ñaiʼũre ombaʼapóva! Peteĩ mbaʼe ndeʼimoʼãi ijapoharépe: ‘Nde ndacheapói kuri’, ha pe ñaiʼũguiguare ndeʼimoʼãi ijapohápe: ‘Ndereikuaái pe rejapóva’” (Isaías 29:16).

27. Mbaʼérepa ikatu ñahaʼarõ Ñandejára omombeʼu ñandéve mbaʼérepa jahasa asy?

²⁷ Umi mbaʼe guasuete ikomplikadoitereíva rupive ñande Apohare ohechauka iñaranduetereiha. Ha ohechauka ojepyʼapy añeteha ñanderehe ojapóvo ko Yvýpe opa mbaʼe ñaikotevẽva, ojapo porãitereívo ñande rete ha ñane apytuʼũ ha heta mbaʼe porã ñanembovyʼa hag̃ua. Upévare, katuetei ohechaukáne avei iñaranduha ha ojepyʼapyha ñanderehe omombeʼúvo ñandéve koʼã mbaʼe jaikuaaséva: Mbaʼérepa Haʼe oheja jahasa asy? Ha mbaʼépa ojapóta upe mbaʼére?

[Nóta oĩva taʼanga ndive páhina 5]

Ko Yvy, ha pe atmósfera omoʼãva chupe, ndaijojahái. Ñandejára, ojepyʼapýva ñanderehe, opreparavaʼekue ñanembaʼerã

[Nóta oĩva taʼanga ndive páhina 6]

Ko Yvy ojejapovaʼekue tayhupápe ñanembaʼerã, javyʼapaite hag̃ua ipype

[Nóta oĩva taʼanga ndive páhina 7]

‘Umi célula oĩva ñane apytuʼũme ojoaju hetaiteve hendápe opavave sistéma de komunikasión ko yvy ape ári oĩvagui.’—Peteĩ sientífiko

[Nóta oĩva taʼanga ndive páhina 8]

“Chéve g̃uarã oĩ peteĩ opreparavaʼekue ñande resa; ndaipóri ni peteĩ teleskópio apoha ikatútava ojapo porãve”.—Peteĩ astrónomo