Ano ang Kahimtangan sang Kalibutan sang Nagligad nga 50 ka Tuig?

MAY husto ka na bala nga kagulangon sadto nga madumduman mo kon ano ang kahimtangan sang kalibutan sang 1945? Nagasugod pa lang yadto sa pagtibawas gikan sa Inaway Kalibutanon II nga nagsugod sang 1939 sang nagdeklarar sing inaway ang Britanya kag Pransya batok sa Alemanya bangod sang pagsalakay sang mga Nazi sa Poland. Kon bata pa ikaw kaayo sa paghinumdom sadto, nadumduman mo bala ang inaway nga nagdabdab sa Korea sang 1950? Ukon ang inaway sa Vietnam nga nagdugay halin sang katuigan 1950 tubtob 1975? Ukon ang inaway sa Kuwait nga ginsugyot sang Iraq sang 1990?

Wala ka bala nahayanghag nga kon aton repasuhon ang maragtas kutob sang Inaway Kalibutanon II, dapat naton dumdumon ang tuman kadamo nga inaway nga nagpasubo kag nagpaantos sang minilyon ka tawo kag nagkutol sing kabuhi sang minilyon pa nga iban? Ano ang ginbilin sang Inaway Kalibutanon II nga palanublion para sa mga tawo sadto?

Mga Epekto sang Inaway Kalibutanon II

Mga 50 milyones ka tawo ang napatay sa Inaway Kalibutanon II, kag sang 1945, minilyon sang mga refugee ang nanglakaton patabok sa Europa nagatinguha sa pagbalik sa ila mga puluy-an sa binumbahan nga mga siudad kag mga banwa kag sa pagtukod liwat sang ila narumpag nga pagpangabuhi. Ginatos ka libo nga hamtong kag bata nga mga babayi, ilabi na sa Rusya kag Alemanya, ang nagatinguha nga malandas ang masakit nga buot nga tuga sang pagpanglugos anay sang nagpanalakay nga mga soldado. Ginrasyunan ang mga tawo sa halos bug-os nga Europa​—maiwat ang kalan-on kag panapton. Ginatos ka libo ka soldado ang nadulaan sing palangitan-an. Minilyon ka balo kag ilo ang nagakalisod sa pagkadula sang ila mga bana kag mga ginikanan.

Ginabinagbinag pa gihapon sang mga Judiyo ang Holocaust nga nagpapas sang minilyon ka masigka-Judiyo kag ang posibilidad nga makapatubas sila sing palaabuton nga kaliwatan. Minilyon ka tawo​—halin sa Amerika, Britanya, Pransya, Alemanya, Rusya, kag madamo pa nga mga pungsod​—ang napatay sa sadtong inaway. Nadula ang kahigayunan sa pagpatubas sing mga anak nga may nanuhaytuhay nga kalantip kag ikasarang agod gamiton kuntani sang politika kag komersio sang mga kagamhanan sang kalibutan kag sang ila mga manuggahom.

Madamong pungsod ang tuman nga nahalitan sang Inaway Kalibutanon II amo nga una nila nga prioridad ang pagtibawas sa ekonomiya. Ang kakulang sa kalan-on nagpabilin nga lapnag sa Europa sa madamong tinuig pagkatapos sang inaway. Ang Espanya, walay sapayan opisyal nga walay nadampigan sa tion sang Inaway Kalibutanon II, naapektuhan man sing tuman sang iya kaugalingon inaway sibil (1936-39) kag sang pagdumili sa baligya​—ang kupon para sa rasyon gingamit pa tubtob sang Hunyo 1952.

Sa Malayo nga Sidlangan, ang handumanan sa mga pagpamintas sang mga Hapon lab-as pa gihapon sa hunahuna sang mga biktima sa Burma, China, Pilipinas, kag sa iban pa nga pungsod sa Nasidlangan. Ang Estados Unidos, bisan pa isa ka nagdaug nga pungsod, nag-antos sing kadulaan sang mga 300,000 ka tinawo sa militar, mga katunga sining kadulaan natabo sa mga sona sang inaway sa Pasipiko. Sa Japan, ang kaimulon, anos, kag malaba nga mga linya para sa rasyon amo ang kahimtangan sang sibilyan nga pumuluyo.

Ang Panawagan ni Churchill sa Pagpanghikot

Sa iya pamulongpulong sang kadalag-an nga ginhatag sa Britaniko nga katawhan sang Mayo 13, 1945, sang matapos ang Inaway Kalibutanon II sa Europa, ang Punong Ministro nga si Winston Churchill nagsiling: “Luyag ko nga sugiran kamo karon nga gab-i nga ang tanan naton nga kabudlayan kag kagamo natapos na. . . . Ginapaandaman ko kamo . . . nga may madamo pa nga himuon, kag nga dapat kamo mangin handa sa dugang nga pagpanikasog sang hunahuna kag lawas kag dugang nga pagsakripisyo para sa daku nga tulumuron.” Nagatulok sa unahan, nga nagapaabot sang paglapnag sang Komunismo, nagsiling sia: “Sa kontinente sang Europa dapat naton siguruhon nga . . . ang mga tinaga nga ‘kinamatarong’, ‘demokrasya’, kag ‘kahilwayan’ wala ginapatiko sa ila matuod nga kahulugan subong sang nahangpan naton.” Nian nagbungat sia sing isa ka makapahulag nga panawagan: “Magsulong, magmaisog, magmalig-on, magmabakod, tubtob nga matapos ang bug-os nga hilikuton kag ang bug-os nga kalibutan hilway kag matinlo.”​—Italiko amon.

Tunga sa Siglo nga Inaway kag Kamatayon

Sa isa ka pamulongpulong sang 1992, gin-ako sang Sekretaryo-Heneral sang Nasyones Unidas nga si Boutros Boutros-Ghali nga “kutob sang gintukod ang Nasyones Unidas sang 1945, kapin sa 100 ka dalagku nga inaway sa bug-os nga kalibutan ang nagpatay sing mga 20 milyones.” Nagapataas pa sang kadamuon sang napatay, ang World Watch nga magasin nagsiling: “Amo ini ang pinakamagamo nga siglo sa maragtas.” Ang amo man nga tiliman-an nagkutlo sang isa ka mananalawsaw nga nagsiling nga “mas madamo nga tawo ang napatay sa inaway sa sining siglo sangsa kabilugan nga nagligad nga maragtas sang tawo. Mga 23 milyones sadtong kamatayon ang gintuga kutob sang Inaway Kalibutanon II.”

Apang, ginreport sang The Washington Post ang isa pa ka pagbantabanta: “Kutob sa hingapusan sang Inaway Kalibutanon II, mga 160 ka inaway ang natabo sa palibot sang globo, nga nagresulta sa kapin 7 milyones ka kamatayon sa patag-awayan kag subong kadamo sa 30 milyones ka kamatayon sang sibilyan. Dugang pa, may mga napilasan, ginlugos kag nangin mga refugee.” Ining kadamuon wala nagalakip sa minilyon nga biktima sang masingki nga krimen sa bug-os nga duta sang nagligad nga 50 ka tuig!

Karon, sa 1995, may yara pa kita gihapon makamamatay nga mga inaway nga tuga sang nagasilabo nga dumot nga nagapatay indi lamang sa mga soldado nga handa na mapatay kundi sa linibo man nga sibilyan sa Aprika, Balkans, sa Natung-an nga Sidlangan, kag Rusya.

Busa makasiling bala kita nga 50 ka tuig pagkatapos sang 1945, “ang bug-os nga kalibutan hilway kag matinlo”? Anong pag-uswag ang nahimo sang katawhan sa paghimo sang duta nga nagakaigo kag hilway nga puluy-an? Ano ang natun-an naton sa sulod sang 50 ka tuig? Nagtin-ad gid bala ang katawhan sa importante nga mga butang​—mga talaksan, moral, maayong pamatasan? Ang masunod nga duha ka artikulo magasabat sining mga pamangkot. Ang ikap-at nga artikulo magabinagbinag sang palaabuton nga paglaum para sa aton tanan sa aton tugob-globo nga minuro.

[Kahon sa pahina 4]

Mga Handumanan sang Tapos-Inaway Kalibutanon II nga Dag-on

Ang isa ka taga-Inglaterra nga tawo karon sa iya sesintahon nga pangidaron nagahinumdom: “Sa talipuspusan nga bahin sang dekada 1940-1950, wala kami sing telebisyon sa balay. Ang radyo amo ang panguna nga nagapahulag sang amon imahinasyon. Sanglit nagaeskwela pa ako, ang pagbasa kag ang tulun-an nga leksion nagpasako sa akon. Nagatan-aw ako sing sine ayhan kis-a sa isa ka bulan. Nagabisikleta ako sing madamong minilya kon Sabado agod magtan-aw sang akon paborito nga team sa soccer. Diutay lamang nga pamilya ang makasarang sing kotse ukon telepono. Kaangay sa minilyon pa sa Britanya, wala kami sing separado nga banyo. Ang kasilyas yara sa guwa, kag ang lababo yara sa kusina, nga amo man ang gingamit subong palaliguan. Sa panahon sang inaway, nagkabuhi kami sa pagkaon nga gikan sa ginbulad nga kalan-on​—ginbukbok nga mga itlog, gatas, kag patatas. Ang mga prutas subong sang mga kahil kag mga saging, talagsahon nga luho. Ang pag-abot sini sa lokal nga balaligyaan sang berde nga utanon kag mga prutas isa ka senyal para sa tagsatagsa sa pagdinaguso sa paglinya para sa ila mga rasyon. Madamo nga babayi ang kinahanglan magtrabaho sa mga pabrika sang armas. Wala marealisar sang mga tawo sadto ang dimapatihan nga mga pagbag-o nga magaabot​—isa ka kalibutan sang mga telebisyon, mga video, mga kompyuter, mga cyberspace, fax nga komunikasyon, paglakbay sa kahawaan, kag genetiko nga inhenyeriya.”