‘Ang Labing Daku nga mga Pagbag-o’
“Nasaksihan sang ika-20 nga siglo ang labing daku kag lapnag nga mga pagbag-o sang bisan ano man nga siglo sa maragtas sang tawo.”—The Times Atlas of the 20th Century.
KON nagarepaso sang ika-20 nga siglo, madamo ang pat-od gid nga magaugyon kay Walter Isaacson, ang manugdumala nga editor sang Time nga magasin, nga nagsiling: “Kon ipaanggid sa iban nga mga siglo, amo ini ang isa sang labing makatilingala: makapulukaw, kon kaisa makahaladlok, pirme makawiwili.”
Si Gro Harlem Brundtland, anay primer ministro sang Norway, nagsiling man nga ining siglo gintawag nga “siglo sang mga pagpasobra, . . . diin ang mga kalainan sang tawo naglab-ot sa di-matungkad nga kadalumon.” Nagsiling sia nga nangin “isa [ini] ka siglo sang daku nga pag-uswag [kag sa iban nga mga lugar sang] di-matupungan nga pag-uswag sa ekonomiya.” Apang, sa amo man nga tion, ang imol nga mga lugar sa siudad may makapulung-aw nga palaabuton sang “pagginutok kag paglapnag sing balatian nga ginaangot sa kaimulon kag sa di-maayo nga palibot.”
Daku nga mga Pagbag-o sa Politika
Sang nagsugod ang ika-20 nga siglo, kontrolado sang dinastiya Manchu sang Tsina, sang Ottoman nga Emperyo, kag sang pila ka emperyo sa Europa ang daku nga bahin sang kalibutan. Kontrolado sang Emperyo sang Britanya lamang ang ikap-at nga bahin sang kalibutan kag gingamhan ang 1 sa kada 4 ka tawo sa duta. Madugay pa antes matapos ang siglo, ining tanan nga emperyo nangin bahin na lamang sang mga libro sa maragtas. “Sang 1945,” siling sang The Times Atlas of the 20th Century, “ang dag-on sang imperyalismo nadula.”
Bangod nadula ang kolonyalismo, ang mainit nga nasyonalismo nga naglapnag sa Europa sa ulot sang ika-17 kag ika-19 nga siglo nagliton sa iban nga mga bahin sang kalibutan. Ang The New Encyclopædia Britannica nagsiling: “Pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II ang nasyonalistiko nga kainit naghaganhagan sa madamong pungsod sa Europa . . . Apang, sa Asia kag Aprika, ang nasyonalismo madasig nga naglapnag, ilabi na subong reaksion batok sa kolonyalismo.” Sang ulihi, suno sa The Collins Atlas of World History, “ang Ikatlo nga Kalibutan nagtuhaw sa maragtason nga danyag, kag ang dag-on nga nag-umpisa lima ka siglo antes paagi sa pagsugod sang pagsangkad sang Europa natapos na karon.”
Samtang nagakarumpag ang mga emperyo, ginbuslan sila sang independiente nga mga pungsod—madamo sini ang may demokratiko nga estilo sang mga gobierno. Sa masami, ang demokratiko nga paggahom nakasumalang sing daku nga pagpamatok, subong sang gikan sa gamhanan totalitaryan nga mga gobierno sa Europa kag Asia sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Ginlatiran sining mga rehimen ang personal nga kahilwayan kag ginhuptan ang mabakod nga pagkontrol sa ekonomiya, media, kag mga puwersa armada. Ang ila mga panikasog nga maangkon ang bug-os kalibutan nga paggahom napunggan sang ulihi, apang pagkatapos lamang sang daku nga kuwarta kag kabuhi sang mga tawo nga nauyang.
Isa ka Siglo Sang Inaway
Sa pagkamatuod, ang ika-20 nga siglo nakilal-an gid nga tuhay gikan sa tanan nagligad nga mga siglo bangod sang inaway. May kaangtanan sa Bug-os Kalibutan nga Inaway I, ang Aleman nga istoryador nga si Guido Knopp nagsulat: “Agosto 1, 1914: Wala gid sing isa ang naghunahuna nga ang ika-19 nga siglo, nga naghatag sa mga Europeanhon sing malawig nga panag-on sang paghidait, matapos sadto nga adlaw; kag wala gid sing isa ang nakatalupangod nga ang ika-20 nga siglo aktuwal nga nagsugod sadto lang nga tion—sa tion sang inaway nga naglawig sing tatlo ka dekada kag nagpakita kon ano ang sarang mahimo sang mga tawo sa ila mga isigkatawo.”
Si Hugh Brogan, propesor sang maragtas, nagpahanumdom sa aton nga “ang epekto sadto nga inaway sa Estados Unidos daku kag makakulugmat gid katama, kag mabatyagan ini gihapon karon [sang 1998].” Ang propesor sang maragtas sa Harvard University, si Akira Iriye, nagsulat: “Ang Nahaunang Bug-os Kalibutan nga Inaway isa ka importante gid nga hitabo sa maragtas sang Sidlangan nga Asia kag sang Estados Unidos sa madamong paagi.”
Sing halangpunon, gintawag sang The New Encyclopædia Britannica ang nahauna kag ikaduha nga bug-os kalibutan nga inaway subong “importante gid nga mga hitabo sa ika-20 nga siglo nga maragtas sang geograpiko nga posisyon sang isa ka pungsod sa politika kag relasyon sini sa iban nga mga pungsod.” Nagsiling ini nga ang “Bug-os Kalibutan nga Inaway I nagdul-ong sa pagkapukan sang apat ka dalagku nga emperyo nga mga dinastiya . . . , nagresulta sa Bolshevik nga Rebolusyon sa Rusya, kag . . . nagpasad sang sadsaran para sa Bug-os Kalibutan nga Inaway II.” Nagsugid man ini sa aton nga ang bug-os kalibutan nga mga inaway halos “indi matupungan sa maduguon kag mapintas nga pagpamatay, kag paglaglag sini.” Si Guido Knopp nagsiling man: “Ang kapintas kag kabaris sang tawo naglabaw sa pinakamalain nga mga ginapaabot. Sa mga trinsera . . . ang mga binhi ginsab-ug para sa isa ka dag-on diin ang mga tawo gintamod subong materyal, indi subong mga indibiduwal.”
Agod matapna ang madamo pa sang malaglagon nga mga inaway kaangay sini, ang Liga de Nasyones gintukod sang 1919. Bangod napaslawan sa tulumuron sini nga amligan ang bug-os kalibutan nga paghidait, ginbuslan ini sing Nasyones Unidas. Bisan pa madinalag-on nga napunggan sini ang ikatlo nga bug-os kalibutan nga inaway, wala matapna sang NU ang Cold War, nga sa sulod sang mga dekada nagpamahog nga mangin isa ka nuklear nga kalaglagan. Ni wala sini matapna ang mas magagmay nga mga inaway sa bug-os nga kalibutan, subong sang sa Balkan.
Samtang nagadamo ang mga pungsod sa kalibutan, labi man nga nagabudlay ang pag-amlig sa paghidait sa tunga nila. Kon ang mapa antes sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I ipaanggid sa karon nga mapa, ini nagapakita nga sa pamuno sang maragtas, sa di-magkubos 51 ka pungsod sa Aprika kag 44 sa Asia nga nagaluntad karon ang wala gani anay nagaluntad subong independiente nga mga pungsod. Sa 185 ka katapo karon sang Nasyones Unidas, 116 ang wala nagaluntad subong independiente nga mga estado sang gintukod ini sang 1945!
“Isa Sang Labing Makawiwili nga mga Talan-awon”
Sang naghingapos ang ika-19 nga siglo, ang Emperyo sang Rusya amo anay ang pinakadaku nga kagamhanan sa duta sa kalibutan. Apang madasig ini nga nadulaan sing suporta. Suno sa awtor nga si Geoffrey Ponton, madamo nga tawo ang naghunahuna nga “rebolusyon sa baylo nga reporma ang kinahanglan.” Nagsiling pa sia: “Apang kinahanglan ang isa ka daku nga inaway, ang Nahaunang Bug-os Kalibutan nga Inaway, kag ang nagsunod nga mga kagamo, agod padasigon ang aktuwal nga rebolusyon.”
Ang pag-angkon sing gahom sang Rusya paagi sa mga Bolshevik sadto nga tion nagpasad sang sadsaran para sa bag-o nga emperyo—ang bug-os kalibutan nga Komunismo nga ginsuportahan sang Unyon Sobyet. Bisan pa gintukod sa tunga sang bug-os kalibutan nga inaway, ang Emperyo sang Sobyet wala matapos sa inaway. Ang Down With Big Brother, isa ka libro nga ginsulat ni Michael Dobbs, nagsiling nga sang talipuspusan sang katuigan 1970, ang Unyon Sobyet “isa ka dakung multinasyonal nga emperyo nga nagalugdang na sa di-mabaliskad nga pag-usmod.”
Walay sapayan sini, ang pagkapukan sini hinali. Ang libro nga Europe—A History, ni Norman Davies, nagakomento: “Ang kadasigon sang pagkapukan sini naglabaw sa tanan iban pa dalagku nga pagkapukan sa maragtas sang Europa,” kag “natabo ini paagi sa kinaugali nga mga kabangdanan.” Sa pagkamatuod, “ang pagluntad, pag-uswag kag pagkapukan sang Unyon Sobyet,” siling ni Porton, “isa sang labing makawiwili nga mga talan-awon sa ika-beinte nga siglo.”
Sa katunayan, ang pagkapukan sang Unyon Sobyet isa lamang sa serye sang daku nga mga pagbag-o sa ika-20 nga siglo nga may daku-sing-kasangkaron nga mga resulta. Siempre pa, ang mga pagbag-o sa politika indi na bag-o. Linibo ka tuig na ini nga nagakatabo.
Apang, ang isa ka pagbag-o sa patag sang gobierno sang ika-20 nga siglo ilabi na nga talalupangdon. Kon ano ining pagbag-o kag kon paano ini personal nga nagaapektar sa imo binagbinagon sa ulihi.
Apang, usisaon anay naton ang pila sang mga hinimuan sang siensia sa ika-20 nga siglo. May kaangtanan sini, si Propesor Michael Howard naghinakop: “Ang mga taga-Nakatundan nga Europa kag mga taga-Aminhan nga Amerika daw may nagakaigo gid nga rason agod abiabihon ang ika-beinte nga siglo subong pagsugod sang isa ka bag-o kag mas makalilipay nga dag-on sa maragtas sang katawhan.” Ini bala nga mga pag-uswag magadul-ong sa ginatawag nga maayo nga pagkabuhi?
[Tsart/Mga Laragway sa pahina 2-7]
(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa sang publikasyon)
1901
Si Reyna Victoria napatay pagkatapos sang 64-ka-tuig nga paggahom
Ang populasyon sang kalibutan 1.6 bilyones
1914
Si Archduke Ferdinand ginpatay. Ang Bug-os Kalibutan nga Inaway 1 nagdabdab
Ang katapusan nga czar, si Nicholas II, upod sa iya pamilya
1917
Ginpangunahan ni Lenin ang Rusya sa rebolusyon
1919
Ang Liga de Nasyones gintukod
1929
Ang pag-usmod sang ‘U.S. stock market’ nagdul-ong sa ‘Great Depression’
Ginpadayon ni Gandhi ang iya pagpakig-away para sa kahilwayan sang India
1939
Ginsalakay ni Adolf Hitler ang Poland, nga nagsugod sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II
Si Winston Churchill nangin primer ministro sang Gran Britanya sang 1940
Ang ‘Holocaust’
1941
Ginbombahan sang Japan ang Pearl Harbor
1945
Ginhulog sang Estados Unidos ang mga bomba atomika sa Hiroshima kag Nagasaki. Ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II natapos
1946
Ang General Assembly sang Nasyones Unidas naghiwat sing nahaunang sinapol
1949
Ginproklamar ni Mao Tse-tung ang People’s Republic of China
1960
Napulog-pito ka bag-ong pungsod sa Aprika ang napasad
1975
Inaway sa Vietnam natapos
1989
Ang Pader sang Berlin ginrumpag samtang ang Komunismo nadulaan sing gahom
1991
Ang Unyon Sobyet nabahinbahin