1914—Ginbag-o Sini ang Imo Kabuhi
HALOS 70 ka tuig na ang nagligad, Lunes sang aga, Hunyo 29, 1914, ang mga pamantalaan may makakilibang nga ulong-dinalan: “ANG HEREDERO SA TRONO SANG AUSTRIA GINPATAY.” Ayhan ina nga balita daw tuman na kadaan sa imo karon—daw kaangay lang nga naghalin sa dumaan nga maragtas. Apang, nagpakibang ina sa mga nagkabuhi sadto nga tion. Kag ginsugdan sini ang kadena sang mga hitabo nga nagaapektar gihapon sa imo.
Dugang pa, ining mga hitabo pamatuod sang labi pa ka talalupangdon nga mga hitabo nga magaapektar gid sing bug-os sang imo kabuhi sa dili madugay. Tan-awon naton kon paano ini tanan nagmatuod.
Mabatyagan Gihapon ang Epekto Sini
Una, paano ang imo kabuhi karon, sa katuigan 1980, naapektohan sina nga pagpatay sang nagligad? Ti, amo ina ang hitabo nga nagpaidlab sang nahaunang kalibutanon nga inaway. Yadto nga inaway, kag ang kasugtanan sa paghidait nga nagsunod, nagdihon sang kalibutan nga kilala naton.
Antes sadto nga inaway, ang kalibutan ginadominahan sang mga emperyo, ang kalabanan sini gintukod sang mabudlay daugon nga mga kagamhanan sang Europa. Ang inaway nagdul-ong sa pagkabungkag sining mga emperyo, kag karon ang kalig-onan sang kalibutan wala na ginahuptan sang pila ka gamhanan nga mga pungsod sang Europa. Sa baylo makita naton ang pila ka butang nga nagabutang pa gani sa katalagman sang pagkalampuwas sang katawhan: ang walay untat nga paindisanay para sa pagkasuperyor sa ulot sang duha ka superpower, ang komunista nga Rusya kag ang kapitalista nga Amerika. Ini man nga kahimtangan nanggamut sa nahaunang kalibutanon nga inaway.
Antes sadto nga inaway, ang Rusya isa anay ka masangkad, indi mauswagon nga pungsod nga ginadominahan sang Ruso nga Ortodokso nga Iglesia kag ginagamhan sang czar (emperador). Ang Amerika, bisan makusog, indi gid makabig nga karibal sang mga gamhanan sang Europa. Ginbag-o ina tanan sang nahaunang kalibutanon nga inaway. Suno kay René Albrecht-Carrié, nga isa ka istoryador, “ang [nahaunang kalibutanon] nga inaway nagtanda sang pag-abot sang dag-on sang Amerika sa komunidad sang mga estado.” Nagdugang sia: “Ang gahom sang Estados Unidos pagkatapos sang inaway sa tanan nga bahin naglabaw sa iban pa.” Ang daku nga manggad sang Amerika, kon ipaanggid sa pagpamigado sa ekonomiya sang kagamhanan sang Europa, nagdul-ong sa iya karon paggahom sa kalibutan.
Sa Rusya, ang mga kunokuno sang pagrebelde nabatian na antes sang inaway. Sang mag-inaway, nakig-away ang Rusya batok sa Alemanya, gani ginpadala sang Alemanya ang Ruso nga rebolusyonaryo nga si Lenin gikan sa iya pagkatapok sa Switzerland pabalik sa iya dutang natawhan, sa paglaum nga madugangan ang kagubot didto. Nagmadinalag-on ang estratehiya, kag ginbayaan sang Rusya ang inaway. Ang partido ni Lenin, ang mga Bolshevik, nagkontrol sa Ruso nga rebolusyon, kag ang direkta nga resulta sina nga hitabo amo ang Rusya nga makita naton karon.
Luwas sa pagribalay sa ulot sang mga superpower, yara man karon ang dimatupongan nga pagkabalaka kag pagkawalay kalig-onan sa tunga kag sa sulod sang mga pungsod. Bahin man ini sang ginatawag sang istoryador na si Charles L. Mee, Jr., nga “samu gid katama nga legado” sang nahaunang kalibutanon nga inaway kag sang kasugtanan sa paghidait nga nagsunod. Subong bahin sina nga legado, ginsambit niya “ang pagpangibabaw ni Hitler, ang Ikaduhang Kalibutanon nga Inaway, ang mga kagubot kag mga rebolusyon nga nagtublag sa kalibutan nga wala sing kahim-ong sa politika.” Mabasa mo gihapon ina nga pagpatulo sang dugo kag pag-antos sa imo pamantalaan kon aga. Kag dumduma, ginpukaw sang ikaduhang kalibutanon nga inaway ang pagkahimu sa mga bomba nuklear, nga nagabutang sa katalagman sang pagluntad mismo sang kabuhi sa duta.
Walay sapayan, si Mee nga manunulat nagadugang, “sa amo man nga tion, ang pagkapukan sang dumaan nga kahim-ong nagakaigo nga umpisa sa pagkalapnag sang ginagamhan sing kaugalingon, sang kahilwayan sang bag-ong mga pungsod kag mga klase, sang paghatag sing bag-ong kahilwayan kag independensia.” Antes sang 1914, ang kalabanan nga mga pungsod gingamhan sang may pribilehio, napanubli nga aristokrasya. Ang pagkahuman sang klase malig-on. Ginbungkag sang nahaunang kalibutanon nga inaway ina nga sistema. Subong sang ginasiling sang istoryador nga si René Albrecht-Carrié: “Ang Nahaunang Kalibutanon nga Inaway amo ang nagguba sa kuta sang ika-napulog siam ka siglo nga pagkahuman sang katilingban; ang ginaangkon sang Kumon nga Tawo para makilal-an indi na mapanghiwala.” Karon, mabudlay na handurawon ang gahom anay sang dumaan nga nagagahom nga klase.
Huo, ang kalibutan nga kilala naton karon ginsugdan nga nahuman sang ginpatay sang bala sang manugpatay ang heredero sang trono sang Austria sang nagligad nga 70 ka tuig. Mahimu nga tuhay gid ang imo kabuhi kon yadto nga trahedya, kag ang inaway nga ginpaidlab sini, wala matabo. Apang ang iban pa nga butang nagakatabo sang temprano nga tinuig sining siglo. Ang kalabanan nga tawo halos wala makahibalo sang importansia sini. Apang ini nga mga butang nagaapektar gid sang imo kabuhi.