Kon Paano Ginahalitan sang Inaway ang Kabataan

ANG inaway, isa sang madamo nga inaway sibil sa Sierra Leone, natabo sang maaga nga bahin sang 1995. Sang magtinong ang lupok sang mga pusil, ang apat ka tuig nga si Tenneh, nga ang iya mga ginikanan napatay na sa inaway, nagahigda nga pilason. Isa ka bala ang nag-igo sa iya ulo, sa likod sang tuo niya nga mata, kag may peligro nga basi magtuga sing impeksion ang bala nga mahimo maglab-ot sa iya utok kag tunaan sang iya kamatayon.

Napulog-anom ka bulan sang ulihi, natigayon sang magtiayon nga taga-Britanya nga madala si Tenneh sa Inglaterra agod paoperahan. Nakuha sang isa ka grupo sang mga manugbulong ang bala, kag nalipay ang mga tawo nga nagmadinalag-on ang operasyon, nga naluwas ang kabuhi sang isa ka bata. Apang, nauntat ang kinalipay sa paghibalo nga si Tenneh isa gihapon ka ilo nga indi kuntani dapat tiruhon.

Mga Armas, Gutom, kag Balatian

Walay sapayan nga si Tenneh naigo sang nagtalang nga bala, madamo nga kabataan ang indi natabuan lamang nga mga biktima kundi ginatuyo nga patyon. Kon nagautwas ang etniko nga inaway, ang pagpatay sa mga adulto indi pa tuman; ang mga kabataan sang kaaway ginakabig subong palaabuton nga mga kaaway. Isa ka komentarista sa politika sa Rwanda ang nagsiling sa isa ka palayag sa radyo sang 1994: “Agod mapatay ang daku nga mga ilaga, dapat mo pamatyon ang mga giting.”

Apang, ang kalabanan sang mga kabataan nga napatay sa mga inaway, indi mga biktima sang mga bomba ukon mga bala kundi sang gutom kag balatian. Sa mga inaway sa Aprika, halimbawa, ang kakulang sing kalan-on kag serbisyo sa pagbulong gintunaan sing kamatayon sang halos 20 ka pilo nga kadamuon sang tawo sangsa napatay sa aktuwal nga inaway. Ang pagpauntat sing kinahanglanon nga mga suplay isa ka taktika sa inaway nga mapintas nga gin-aplikar sa moderno nga mga tion. Gintamnan sang mga soldado ang malapad nga mga duog sang nagapatubas sing pagkaon nga duta sing mga bomba, ginguba ang mga ginakuhaan sing uyas kag mga sistema sang tubig, kag ginpauntat ang mga suplay sa pagbulig. Ginguba man nila ang mga sentro sa ikaayong lawas, ginpaaplaag ang mga manugbulong.

Ina nga mga taktika nakaapektar gid sing daku sa mga kabataan. Halimbawa, sa ulot sang 1980 kag 1988, ang mga kabataan nga napatay bangod sa may kaangtanan sa inaway nga mga kabangdanan naglab-ot sa 330,000 sa Angola kag 490,000 sa Mozambique.

Wala Sing Balay, Wala Sing Pamilya

Ang inaway nagatuga sing mga ilo paagi sa pagpatay sa mga ginikanan, apang nagakatabo man ini paagi sa pagkaguba sang mga pamilya. Sa bug-os nga kalibutan, mga 53 ka milyon ka tawo ang nagbiya sa ila mga puluy-an bangod sang kasingki. Mga 1 sa tagsa 115 ka tawo sa duta! Halos katunga ang mga kabataan. Bangod sang pagsalasala sa tion sang pagpalagyo, ang mga kabataan masami nga nagakahamulag sa ila mga ginikanan.

Subong resulta sang inaway sa Rwanda, 114,000 ka kabataan ang nahamulag sa ila mga ginikanan sang hingapusan nga bahin sang 1994. Suno sa isa ka surbe sang 1995, 1 sa tagsa 5 ka bata sa Angola ang nakaeksperiensia man sini. Para sa madamo nga kabataan, ilabi na sa tuman pa gid ka bata, ang kahadlok sing pagkanahamulag sa ila mga ginikanan mas makapasubo pa sangsa inaway mismo.

Napatay Bangod Sang mga Bomba sa Duta

Sa bug-os nga kalibutan ginatos ka libo ka kabataan ang nagahampang, nagabantay sing mga sapat, nagapangahoy, ukon nagapananom sing kararuton, ang napatay bangod sa paglupok sang mga bomba sa duta. Ang mga bomba sa duta nagapatay sing 800 ka tawo kada bulan. Sa 64 ka pungsod may kabilugan nga 110 ka milyon ka bomba ang nalubong sa duta. Sa Cambodia lamang halos pito ka milyon ka bomba sa duta ang ginpanglubong, duha sa tagsa ka bata.

Kapin sa 40 ka pungsod ang nagapatubas sing 340 ka sahi sang bomba sa duta nga may lainlain nga kadakuon kag duag. Ang iban daw mga bato kon tulukon, ang iban naman daw mga pinya, ang iban pa daw gamay nga berde nga mga alibangbang nga nagalutaw sa duta halin sa mga helikopter, nga wala nagalupok. Ginasiling sang mga report nga ang iban nga bomba sa duta, nga gindesinyo nga daw hampanganan kon tulukon, ginbutang malapit sa mga eskwelahan kag sa mga duog nga ginahampangan diin makit-an ini sang mga babayi kag kabataan.

Halos $3 lamang ang magasto sa paghimo sang isa ka antipersonnel nga bomba sa duta, apang ang pagpangita kag pagkuha sini sa duta nagabili sing $300 tubtob $1,000. Sang 1993 halos 100,000 ka bomba sa duta ang nakuha, apang duha ka milyon naman ka bag-o nga bomba ang ginlubong. Ining mga bomba sa duta padayon nga nagahulat sing mga biktima, nga wala nagakilala sa isa ka soldado gikan sa isa ka bata, wala sing ginakilala nga kasugtanan tuhoy sa paghidait, kag nagapabilin nga aktibo tubtob sa 50 ka tuig.

Sang Mayo 1996, pagkatapos sang duha ka tuig nga paghambalanay sa Geneva, Switzerland, napaslawan ang mga negosyador sang Nasyones Unidas nga matigayon ang isa ka bug-os kalibutan nga pagdumili sa mga bomba sa duta. Walay sapayan nga gindumilian nila ang pila ka sahi sang mga bomba sa duta kag ginpauntat ang paggamit sang iban pa nga sahi sini, ang bug-os nga pagdumili sa mga bomba sa duta indi pagabinagbinagon liwat tubtob sa masunod nga komperensia sang pagrepaso sang Nasyones Unidas, nga gin-eskedyul sa tuig 2001. Sa tion kag tion, ang mga bomba sa duta mahimo makapatay sing mga 50,000 ka tawo kag magalupog sa 80,000. Madamo sini sa ila ang mga kabataan.

Pagpaantos kag Paglugos

Sa mga inaway nga natabo sining karon lang ang mga kabataan ginpaantos, ayhan paagi sa pagsilot sa ila mga ginikanan ukon sa pagkuha sing impormasyon tuhoy sa ila mga ginikanan. Kon kaisa, sa sapatsapaton nga tion sang inaway, wala sing rason nga ginakinahanglan kag ang pagpaantos sa kabataan ginahimo subong kalingawan lamang.

Ang seksuwal nga kasingki, lakip ang pagpanglugos, kinaandan na sa tion sang inaway. Sa tion sang inaway sa Balkans, isa ka mando ang paglugos sa tin-edyer nga mga babayi kag ginapilit sila nga magdala sang anak sang ila kaaway. Sing kaanggid, gingamit sang mga soldado sa Rwanda ang paglugos subong armas sa pagguba sa higot sang pamilya. Sa pila ka mga pagsalakay halos tanan nga tin-edyer nga babayi nga nakaluwas sa pagsalakay sang mga militar ang ginlugos. Madamong pamatan-on nga babayi nga nagbusong ang ginsikway sang ila mga pamilya kag komunidad. Ginbiyaan sang pila ka pamatan-on nga babayi ang ila mga lapsag; ang iban naghikog.

Kahuol sa Emosyon

Ang mga kabataan sa tion sang inaway masami nagaantos sing mga eksperiensia nga mas malala sangsa pinakamalain nga bangungot sang madamo nga adulto. Sa Sarajevo, halimbawa, ginpakita sang surbe sa 1,505 ka kabataan nga halos tanan nakaeksperiensia sing pagpamomba. Halos katunga ang natiruhan, kag dos tersia ang nakaeksperiensia sing mga kahimtangan nga ginhunahuna nila nga patyon sila.

Nasapwan sang isa ka surbe sa 3,000 ka kabataan sa Rwanda nga 95 porsiento ang nakasaksi sing kasingki kag mga pagpamatay sa tion sang pagpapas sa rasa kag halos 80 porsiento ang nadulaan sing mga katapo sang pamilya. Halos untersia ang nakasaksi sing paglugos ukon seksuwal nga pagsalakay kag kapin sa untersia ang nakakita sing iban nga kabataan nga nagapakigbahin sa pagpamatay kag pagpanakit. Ina nga sahi sang mga eksperiensia naghalit sa mga hunahuna kag tagipusuon sang mga pamatan-on. Ang isa ka report tuhoy sa mga kabataan nga nakaeksperiensia sing malain nga inagihan sa anay Yugoslavia nagsiling: “Nagapabilin sa ila hunahuna ang mga natabo . . . nga nagtuga sing sobra nga mga bangungot, hinali kag maathag nga mga memorya sang makangilidlis nga mga hitabo, kahadlok, pagkawalay kalig-unan kag kaugot.” Pagkatapos sang pagpapas sa rasa sa Rwanda, isa ka sikologo sa National Trauma Recovery Centre ang nagreport: “Lakip sa mga sintoma nga makit-an sa kabataan amo ang bangungot, kabudlayan sa pagkonsentrar, kapung-aw kag pagkawalaypaglaum tuhoy sa palaabuton.”

Paano Mabuligan ang Kabataan?

Madamo nga mananalawsaw ang nagapati nga ang epekto sang malain nga inagihan wala nagakadula kon ginabatuan sang kabataan ang ila balatyagon kag mga memorya. Ang pag-ayo nagasugod kon ginabatuan sang isa ka bata ang malain nga mga inagihan paagi sa pagsugid sa isa ka mahinuklugon kag may ihibalo nga adulto tuhoy sa natabo. “Ang isa sang pinakaimportante nga bulig amo ang pagbulig sa naapektuhan gid nga mga kabataan nga makapautwas kag makasugid sing hilway,” siling sang isa ka social worker sa Katundan nga Aprika.

Ang isa pa ka importante nga bulig sa pagbulong sa kasakit sa emosyon amo ang malig-on nga paghiusa kag pagsakdag sang pamilya kag sang komunidad. Kaangay sa tanan nga kabataan, ang mga biktima sang inaway nagakinahanglan sing gugma, paghangop, kag kahanuklog. Apang, may matuod gid bala nga rason sa pagpati nga may paglaum para sa tanan nga kabataan nga makatigayon sang isa ka masanag nga palaabuton?

[Kahon/Retratro sa pahina 8]

Daw Bola Ini kon Tulukon

Sa Laos isa ka bata nga babayi upod sa iya utod nga lalaki ang naglakat agod magpahalab sang buffalo. May nakit-an ang bata nga babayi nga daw isa ka bola sa kanal. Ginpulot niya ini kag gin-itsa sa iya utod nga lalaki. Nagtupa ini sa duta kag naglupok, nga nagpatay sa iya utod nga lalaki sa gilayon.

[Kahon sa pahina 9]

Isa Lamang sa Linibo

Sang magsugod ang inaway sa iya duog sa Angola, si Maria, isa ka 12-anyos nga ilo, ginlugos kag nagbusong. Sang maglapuyot ang inaway, nagpalagyo si Maria, naglakat sing 300 kilometros padulong sa hilway nga duog, diin nagsulod sia sa isa ka sentro para sa nagtalang nga kabataan. Bangod tuman sa iya ka lamharon, ginsakitan sia sing temprano, nagbata sing tuman kabudlay sa isa ka lapsag nga kulang sing binulan. Duha ka semana lamang nga nabuhi ang bata. Napatay si Maria isa ka semana sang ulihi. Si Maria isa lamang sa linibo ka kabataan nga ginpaantos kag ginlugos sining karon lang nga mga inaway.

[Kahon/Retrato sa pahina 9]

Nahalitan nga mga Hunahuna kag Tagipusuon

Kon paano ang kabataan masami nga naapektuhan sang kasingki maathag nga ginlaragway sang otso anyos nga si Shabana, sa India. Nakita niya nga ginkastigo sang isa ka grupo ang iya amay tubtob mapatay kag dayon ginpugutan sing ulo ang iya iloy. Ang iya hunahuna kag tagipusuon nagtig-⁠a, ginatago ang kahadlok kag pagkanadulaan. “Wala ako nahidlaw sa akon mga ginikanan,” siling niya sa malas-ay, wala sing balatyagon nga tingog. “Wala ko sila ginapamensar.”