1914—Ang Tuig nga Nagpakibot sa Kalibutan

“Ang Dakung Inaway sang 1914-18 kaangay sang isa ka dulunan sang nagkigang nga duta nga nagatunga sadto nga tion kag sang aton tion. Sa paglaglag sang madamo nga kabuhi . . . , sa paghapay sang mga pagpati, pagbag-o sang mga panghunahuna, kag pagbilin sang dimapali nga mga pilas sang kapaslawan, nagtuga ini sang isa ka pisikal kag subong man sikolohikal nga kal-ang sa tunga sang duha ka dag-on.”—Gikan sa The Proud Tower—A Portrait of the World Before the War 1890–1914, ni Barbara Tuchman.

“Daw halos—apang indi pa—bahin ini sang maragtas, kay madamo linibo ka tawo nga bataon pa sang pagsugod sining talandaan nga ika-20 nga siglo ang buhi pa sa karon.”—Gikan sa libro nga 1914, ni Lyn MacDonald, ginbalhag sang 1987.

NGAA mangin interesado sa tuig 1914? ‘Ang palaabuton amo ang akon ginakabalak-an,’ mahimo nga isiling mo, ‘indi kay ang nagligad.’ Bangod sang mga problema kaangay sang bug-os globo nga polusyon, pagkalusod sang pamilya, pagdugang sang krimen, balatian sa hunahuna, kag kakulang sing palamugnan, daw sa madulom kon tulukon ang palaabuton sang tawo. Walay sapayan, nasapwan sang madamo nga nag-usisa sang kahulugan sang 1914, ang isa ka sadsaran sang paglaum sa isa ka maayo nga palaabuton.

Sa sulod sang mga dekada ginpaathag sang Ang Lalantawan nga sang 1914 ang katawhan nakaeksperiensia sang gintawag nga “ang pamuno sang kasisit-an.” Ina nga ekspresyon nagahuman sang bahin sang dakung tagna ni Jesucristo tuhoy sa mga hitabo nga magauna sa katapusan sang malauton nga sistema sang tawo.—Mateo 24:7, 8.

Sa karon, madumduman gihapon sang diutay nga bahin sang katawhan ang dramatiko nga mga hitabo sang 1914. Magataliwan bala inang tigulang na nga kaliwatan antes luwason sang Dios ang duta gikan sa pagkalaglag? Indi suno sa tagna sang Biblia. “Kon makita ninyo tanan ining mga butang,” nanaad si Jesus, “mahibaluan ninyo nga sia malapit sa mga gawang. Sa pagkamatuod nagasiling ako sa inyo ining kaliwatan indi magataliwan tubtob tanan ining butang matuman.”—Mateo 24:33, 34.

Agod mahibaluan kon ngaa ang tuig 1914 may kasubong sina ka maragtason nga importansia, talupangda ang kahimtangan sang kalibutan tubtob sa tungatunga sang 1914. Antes sina nga tion, ang mga hari katulad ni Czar Nicholas sang Rusya, ni Kaiser Wilhelm sang Alemanya, kag ni Emperador Franz Josef sang Austria-Hungarya nakatigayon sing daku nga gahom. Ang tagsa sining mga tawo sarang makapahulag sing sobra sa apat ka milyon nga soldado kag ipadala sila sa inaway. Apang ang ila mga katigulangan naglagda sang gintawag nga Holy Alliance, kag nagpahibalo nga ang Dios nagtugyan sa ila nga gamhan ang nanuhaytuhay nga bahin sang isa ka daku nga “Cristianong pungsod.”

Suno sa The Encyclopædia Britannica, ining dokumento “nag-apektar sing daku sa dalanon sang diplomasiya sa Europa sadtong ika-19 nga siglo.” Nagpamatok ini sa demokratiko nga mga hublag kag nagpabor sa gintawag nga balaan nga kinamatarong sang mga hari. “Kita nga mga Cristianong Hari,” sulat ni Kaiser Wilhelm kay Czar Nicholas, “may isa lamang ka balaan nga tulumanon, nga ginpatuman sa aton sang Langit, nga amo ang pagsunod sa prinsipio sang [balaan nga kinamatarong sang mga hari].” Nagkahulugan bala ini nga ang mga hari sang Europa may kaangtanan sa Ginharian sang Dios? (Ipaanggid ang 1 Corinto 4:8.) Kag kamusta ang mga iglesia nga nagsakdag sadtong mga hari? Tunay bala ang ila pagpangangkon sang Cristianismo? Ang sabat sa sini nga mga pamangkot nangin maathag sang mga tuig nga nagsunod gilayon sa 1914.

Hinali Lamang, sang Agosto

“Ang tigpamulak kag tig-ilinit sa Europa sang 1914 gintandaan sang isa ka tumalagsahon nga kalinong,” sulat sang Britaniko nga estadista nga si Winston Churchill. Ang mga tawo sa kabilugan positibo tuhoy sa palaabuton. “Ang kalibutan sang 1914 puno sing paglaum kag panaad,” siling ni Louis Snyder sa iya libro nga World War I.

Matuod, madamo nga tinuig nga may yara mainit nga pagribalay sa tunga sang Alemanya kag Britanya. Apang, subong sang ginpaathag sang istoryador nga si G. P. Gooch sa iya libro nga Under Six Reigns: “Ang dipaghangpanay sa Europa mahimo nga nagsugod sang 1914 indi sadtong 1911, 1912 ukon 1913 . . . Ang mga relasyon sa tunga sining duha ka panguluhan maayo sang sa nagligad nga mga tinuig.” Suno kay Winston Churchill, miyembro sang gabinete sang Britanya sang 1914: “Ang Alemanya may halos pareho nga panghunahuna sa aton, tuhoy sa pagtigayon sang paghidait.”

Apang, sang gin-asasinar ang prinsipe sang emperyo sang Austria-Hungarya sa Sarajevo sang Hunyo 28, 1914, isa ka madulom nga panganod ang naglutaw sa unahan. Isa ka bulan sang ulihi, si Emperador Franz Josef nagdeklarar sang inaway batok sa Serbia kag nagsugo sa iya tropa nga sakupon ina nga ginharian. Samtang, sang gab-i sang Agosto 3, 1914, sa sugo ni Kaiser Wilhelm, isa ka daku nga armada sang mga Aleman ang hinali nga nagsakop sa ginharian sang Belgium kag nakig-away tubtob sa Pransia. Sang masunod nga adlaw nagdeklarar sang inaway ang Britanya batok sa Alemanya. Kag tuhoy kay Czar Nicholas, nagmando sia sang tingob nga paghulag sang armada sang Rusya sa pag-away batok sa Alemanya kag Austria-Hungarya. Napaslawan ang Holy Al­liance sa pagpugong sa mga hari sang Europa sa pagtusmog sang kontinente sa isa ka pagbaha sang dugo sa isa ka gin-ugyunan nga pagpatyanay. Apang ang dalagku nga mga pagkibot magaabot pa.

Natapos sang Paskuwa?

Ang pagdabdab sang inaway wala magdula sang pagkapositibo sang mga tawo. Madamo ang nagpati nga magapatubas ini sing isa ka maayo nga kalibutan, kag daku nga kadam-an ang nagtipon sa bilog nga Europa agod ipabutyag ang ila pagsakdag sa sini. “Wala ni isa sang 1914,” sulat ni A. J . P. Taylor sa iya libro nga The Struggle for Mastery in Europe—1848–1918, “ang tuman nga nabalaka sa katalagman sang inaway magluwas sa bahin sang militar. . . .Wala ni isa ang nagpaabot sang isa ka sosyal nga kahapayan.” Sa baylo, madamo ang nagpakot nga ang inaway matapos sa sulod sang pila ka bulan.

Walay sapayan, antes makasaulog ang mga taga-Europa sang ila paskuwa sang 1914, isa ka maduguon nga dipaghangpanay ang nagtubo sa linya sang mga dulunan nga nagalawig sang 700 kilometros halin sa Switzerland sa nabagatnan tubtob sa baybayon sang Belgium sa naaminhan. Gintawag ini nga Western Front, kag ang Aleman nga awtor nga si Herbert Sulzbach nagsambit sini sa kaundan sang iya lista-adlawan nga ginhimo sang hingapusan nga adlaw sang 1914. Ini mabasa: “Ining makahaladlok nga inaway magapadayon, kag kon ginhunahuna sang tanan nga matapos lamang ini sa pila ka semana, wala na sang may makita nga katapusan karon.” Samtang, sa iban nga bahin sang Europa, maduguon nga inaway ang nagapatunga sa mga tropa sang Rusya, Alemanya, Austria-Hungarya, kag Serbia. Ang inaway madasig nga naglapnag sa guwa sang Europa, kag may mga inaway sa mga baybayon kag sa Aprika, sa Natung-an nga Sidlangan, kag sa mga isla sang Pasipiko.

Apat ka tuig sang ulihi nahapay ang Europa. Ang Alemanya, Rusya, kag Austria-Hungarya nadulaan ang tagsa sang mga isa ukon duha ka milyon nga soldado. Daw halos nalutos ang ginharian sang Rusya batok sa rebolusyon sang Bolshevik sang 1917. Daw ano nga kakibot para sa mga hari sang Europa kag sa ila mga sumalakdag nga klero! Ang moderno nga mga istoryador nagapabutyag gihapon sang ila kakibot. Sa iya libro nga Royal Sunset, si Gordon Brook-Shepherd namangkot: “Paano nga ang mga gumalahom, nga sa kalabanan may relasyon sa dugo ukon pag-asawahay kag ang tanan dedikado sa paghupot sang pagkahari, nagtugot sa ila kaugalingon nga mahulog sa isa ka pagpinatyanay sang mag-ululutod nga naghapay sang madamo sa ila kag nagbilin nga maluya sa tanan nga nakalampuwas?”

Ang republika sang Pransya nadulaan man sang halos sobra sa isa ka milyon ka soldado, kag ang Emperyo sang Britanya, nga ang ginharian naghuyang na bisan antes sang inaway, nadulaan sing sobra sa 900,000 ka soldado. Sa kabilugan, sobra sa 9 ka milyon ka mga soldado ang napatay, kag sobra sa 21 milyones ang nasamaran. Tuhoy sa mga kadulaan sang mga sibilyan, ang The World Book Encyclopedia nagsiling: “Wala sing nakahibalo kon pila ka mga sibilyan ang napatay sa balatian, gutom, kag pila ka may kaangtanan sa inaway nga mga kabangdanan. Ang pila ka mga istoryador nagapati nga pareho kadamo ang napatay nga sibilyan kag mga soldado.” Ang epidemya sang trangkaso Espanyola sang 1918 nag-ani sang dugang nga 21,000,000 nga kabuhi sa bug-os nga duta.

Hinali nga Pagbag-o

Tuhay na gid ang kalibutan pagkatapos sang Dakung Inaway, subong amo ang pagtawag sadto. Sanglit madamo sang mga iglesia sang Cristiandad ang aktibo nga nagpakigbahin sa sini, madamo sang napaslawan nga mga nakalampuwas ang nagtalikod sa relihion pabor sa ateismo. Ang iban nagliso sa pagpangita sing materyal nga manggad kag kalingawan. Suno kay Propesor Modris Eksteins sa iya libro nga Rites of Spring, nasaksihan sang dekada sang 1920 “ang hedonismo (gugma sa kinalipay) kag narsisismo (gugma sa kaugalingon) sa isa ka talalupangdon nga kasangkaron.”

“Ang inaway,” paathag ni Propesor Eksteins, “nagsalakay sa mga talaksan sang moral.” Ang mga tawo sa magtimbang nga bahin gintudluan sang mga lider sang relihion, sang militar, kag sang politika nga tamdon ang tingob nga pagpamatay subong isa ka kaayuhan sa moral. Ini, pagbaton ni Eksteins, “amo ang pinakamanubo nga sahi sang pagsalakay sa moral nga kahimusan nga ginasiling nga nanggamot gikan sa Judiyo-Cristiano nga talaksan sa moral.” “Sa Western Front,” dugang niya, ang “balay sang prostitusyon nangin kinaandan sa mga base militar . . . Ang pagkabuhi sang mga sibilyan babayi man ukon lalaki sang panahon sang inaway nangin tuman ka imoral. Makapakibot nga nag-uswag ang prostitusyon.”

Sa pagkamatuod, daku nga pagbag-o ang nahimo sang 1914. Wala ini nakapatubas sang isa ka maayo nga kalibutan, kag ang inaway wala magresulta subong “ang inaway nga magadula sang tanan nga inaway,” subong ginlauman sang madamo. Sa baylo, ang istoryador nga si Barbara Tuchman nagsiling: “Ang mga dalamguhanon kag kapagsik sang 1914 hinayhinay nga nalunod sa idalom sang dagat sang lubos nga kapaslawan.”

Walay sapayan, ang pila nga nakasaksi sang trahedya sang 1914 wala nakibot sa mga hitabo sadto nga tuig. Sa pagkamatuod, antes maglupok ang inaway, nagpaabot na sila sing “makapulunaw nga tion sang kagamo.” Sin-o ini sila? Kag ano ang ila nahibaluan nga wala nahibaluan sang iban?

[Kahon sa pahina 5]

Ang Pagkapositibo sang Britanya sang 1914

“Sa sulod sang halos isa ka siglo wala sing kaaway ang nagpakita sa kadagatan sa palibot sang amon duta. . . . Mabudlay bisan ang maghunahuna lamang sing posibilidad nga may magpahog sa sining malinong nga baybayon. . . . Tuman gid kasadya kag mauswagon ang London. Wala gid sing dapat kabalak-an kon ano ang kinahanglan nga himuon, tulukon, kag pamatian. Wala gid bisan ang mga pamatan-on ukon ang mga tigulang makapanagupnop nga ang ila nasaksihan, sadtong dimapaanggiran nga tion sang 1914, amo, sa pagkamatuod, ang katapusan sang isa ka dag-on.”—Before the Lamps Went Out, ni Geoffrey Marcus.