Ang Modelo nga Manuskrito sang Hebreong Biblia

SANG wala pa matukiban ang Dead Sea Scrolls sang 1947, ang pinakadumaan nga nakilal-an nga manuskrito sang Hebreong Biblia—luwas sang pila ka pidaso—amo ang halin sang talipuspusan sang ika-9 tubtob ika-11 nga siglo C.E. Halos isa ka libo ka tuig yadto nga nagligad. Nagakahulugan bala ini nga antes sang 1947 ang Hebreong teksto sang Biblia indi pat-od? Kag ngaa diutay lamang ang dumaan nga Hebreong mga manuskrito?

Sa pagbinagbinag una sinang katapusan nga pamangkot, sa idalom sang ortodokso nga Judiyong sistema, ang bisan anong manuskrito sang Hebreong Biblia nga ginkabig nga daan na kaayo para gamiton sing dugang pa ginatago sa isa ka genizah, ang bodega sa sinagoga. Sang ulihi, ang natipon nga daan na kaayo nga mga manuskrito ginkuha kag ginlubong. Ginhimo ini sang mga Judiyo agod ang ila mga Kasulatan indi mapasipalahan ukon gamiton sing sayop. Ngaa? Bangod nagaunod ini sang Tetragrammaton, ang Hebreong mga letra nga nagarepresentar sa sagrado nga ngalan sang Dios, nga kinaandan nga ginapresentar sa Ingles subong “Jehovah.”

Ang “Purungpurong”

Sa kalabanan nga bahin, ang dumaan nga Hebreong teksto matutom nga ginliton kutob sang pinakadumaan nga tion. Halimbawa, yara ang importante nga Hebreong manuskrito, nga ginatawag ang Keter, ang “Purongpurong,” nga sa orihinal nagaunod sang tanan nga Hebreong Kasulatan, ukon sang “Daan nga Testamento.” Gintipigan ini sa pinakadumaan nga sinagoga sa isa ka dumaan, diutay nga komunidad sang mga Judiyo nga nagapuyo sa Aleppo, Siria, isa ka banwa nga ang kalabanan mga Muslim. Sang una pa, ining manuskrito ginbilin sa Karaite nga mga Judiyo sa Jerusalem, apang ginkuha ini sang mga Manugkrusada sang 1099. Sang ulihi, ang manuskrito nabawi kag gindala sa Old Cairo, Egipto. Nakalab-ot ini sa Aleppo sadtong dimagkubos ika-15 nga siglo kag nakilal-an sang ulihi subong ang Aleppo Codex. Ining manuskrito, nga napetsahan sadto pa sang dimagkubos 930 C.E., ginkabig nga purungpurong sang Masoretiko nga kaalam, subong sang ginapakita sang ngalan sini. Isa ini ka maayong halimbawa sa paglaragway sang pagtatap nga ginhimo sa pagliton sang Hebreong teksto kag, sa pagkamatuod, isa ka modelo nga Hebreong manuskrito.

Sa mas moderno nga mga tion, ang mga manugbantay sining tumalagsahon nga manuskrito, nga may disparatis nga kahadlok nga basi pasipalahan ang ila sagrado nga butang, wala magtugot nga tan-awon ini sang mga iskolar. Dugang pa, sanglit isa gid lamang ka panid ang naretratuhan, ang kopya nga edisyon indi mahimo mabalhag para tun-an.

Sang ang mga Britaniko naghalin sa Palestina sang 1948, nag-utwas ang mga kinagubot sa Aleppo batok sa mga Judiyo. Ang ila sinagoga ginsunog; ang hamili nga codex nadula kag ginkunokuno nga nasunog. Daw ano nga kakibot, nian, mga napulo ka tuig sang ulihi, nga mahibaluan nga mga tres-kuwarto sini ang nakalampuwas kag gin-ismagol paguwa sa Siria pakadto sa Jerusalem! Sang 1976 ang 500 ka kopya sang maayong kopya nga edisyon nga de-kolor ginpaguwa sang ulihi.

Buhat sang Sampaton

Ngaa importante gid katama ini nga manuskrito? Bangod ang orihinal sining consonantal nga teksto gintadlong kag ginbutangan sing tanda sang mga 930 C.E. ni Aaron ben Asher, isa sang labing kilala nga eskolar nga ginhanas sa pagkopya kag pagliton sang Hebreong Biblia. Busa isa ini ka modelo nga codex, nagpahamtang sing sulundan para sa palaabuton nga mga kopya nga ginhimo sang kubos ka malantipon nga mga escriba.

Sa orihinal nagaunod ini sang 380 ka folio (760 ka pahina) kag ginsulat ang kalabanan sa tatlo ka kolumna sa pergamino nga pidaso. Nagaunod ini karon sang 294 ka folio kag kulang sang kalabanan nga Pentateuko kag sang katapusan nga bahin, nga nagalakip sang Mga Panalabiton, Ambahanon ni Solomon, Daniel, Ester, Esdras, kag Nehemias. Ginsitar ini subong “Al” sa New World Translation of the Holy Scriptures—Reference Bible (Josue 21:37, footnote). Si Moises Maimonides (ginlaragway diri), isa ka kilala nga edad-media nga Judiyong eskolar sang ika-12 nga siglo C.E., nagpahayag sang Aleppo Codex nga labing maayo nga nakita na niya.a

Ang Hebreong teksto nga ginkopya sa kamot halin sang ika-13 tubtob ika-15 nga siglo isa ka sinamo nga ginkuha sa duha ka dalagku nga pamilya sang Masoretikong teksto, ang Ben Asher kag ang Ben Naphtali. Sang ika-16 nga siglo, si Jacob ben Hayyim, naghimo sang teksto para sa isa ka naimprinta nga Hebreong Biblia nga ginkuha gikan sining sinamo nga tradisyon, kag nangin amo ini ang sadsaran sa halos tanan nga Hebreong Biblia nga gin-imprinta sa masunod nga 400 ka tuig.

Sa ikatlo nga edisyon sang 1937 sang Biblia Hebraica (ang naimprinta nga Hebreong teksto), ang Ben Asher nga tradisyon gintan-aw kay gintipigan ini sa isa ka manuskrito nga natago sa Rusya, nga nakilal-an subong ang Leningrad B 19^A. Ang Leningrad B 19^A napetsahan halin sang 1008 C.E. Ang Hebreong Unibersidad sa Jerusalem nagaplano nga ibalhag ang Aleppo nga Hebreong teksto sing bug-os sa sulod sang isa ka panag-on sang tion, kaupod sang mga teksto gikan sa tanan iban pa importante nga mga manuskrito kag mga bersion, lakip ang Dead Sea Scrolls.

Ang teksto sa Biblia nga ginagamit naton karon masaligan. Ginbugna ini sang Dios kag ginliton sa mga siniglo sang escriba nga mga manugkopya nga nagpangabudlay upod ang mainandamon nga kalantip. Ang daku nga paghalong sining mga manugkopya makita sa bagay nga ang mga pagpaanggid sa tunga sang linukot ni Isaias nga nakita sa tupad sang Dead Sea sang 1947 kag sang Masoretiko nga teksto nagapakita sing makakilibot nga diutay nga mga kinatuhayan, bisan pa nga ang Dead Sea Scrolls kapin na sa isa ka libo ka tuig nga mas madugay sang sa pinakadumaan nga nagaluntad nga Masoretiko nga Biblia. Dugang pa, karon nga ang Aleppo Codex matigayon na sang mga eskolar, magaaman ini sing dugang pa nga rason para magsalig sa pagkamatinuuron sang teksto sang Hebreong Kasulatan. Sa pagkamatuod, “ang pulong sang aton Dios nagapadayon tubtob sa tion nga dinapat-od.”—Isaias 40:8.

[Footnotes]

[Ginkuhaan sang Laragway sa pahina 28]

Bibelmuseum, Münster

[Ginkuhaan sang Laragway sa pahina 29]

Jewish Division/The New York Public Library/Astor Lenox, and Tilden Foundations