Ano ang Masoretiko nga Teksto?

SA BISAN ano man nga hambal nga ginabasa mo ang Biblia, ang bahin sang tulun-an mahimo nga ginbadbad sing direkta ukon sing indi direkta gikan sa Masoretiko nga teksto, nga nagalakip sang Hebreong Kasulatan, ukon sang “Daan nga Testamento.” Sa pagkamatuod, may yara kapin pa sa isa ka Masoretiko nga teksto. Gani diin ang ginpili, kag ngaa? Sa katunayan, ano ang Masoretiko nga teksto, kag paano naton mahibaluan nga ini masaligan?

Ang Pulong ni Jehova

Ang pagsulat sa Biblia nagsugod sa Bukid sang Sinai sang 1513 B.C.E. Ang Exodo 24:​3, 4 nagasugid sa aton: “Si Moises nag-abot kag nagsugid sa katawhan sang tanan nga pulong ni Jehova kag sang tanan nga hudisyal nga mga desisyon, kag ang bug-os nga katawhan nagsabat sa isa ka tingog kag nagsiling: ‘Ang tanan nga pulong nga napamulong ni Jehova himuon namon.’ Kag ginsulat ni Moises ang tanan nga pulong ni Jehova.”

Ang Hebreong Kasulatan padayon nga ginrekord sa kapin sa isa ka libo ka tuig, kutob sang 1513 B.C.E. tubtob sang mga 443 B.C.E. Sanglit ang mga manunulat gin-inspirar sang Dios, makatarunganon nga tuytuyan niya ini agod ang iya mensahe matipigan sing maayo. (2 Samuel 23:2; Isaias 40:⁠8) Apang, nagakahulugan bala ini nga indi pag-ilakip ni Jehova ang tanan nga tawhanon nga kasaypanan agod wala sing isa ka letra ang mahimo mabag-o samtang ginahimo ang mga kopya?

Ang Ganhaan Padulong sa Sayop Ginbuksan Diutay

Bisan pa ginkopya ini sang mga tawo nga may tudok nga pagtahod sa Pulong sang Dios sa sulod sang nanuhaytuhay nga mga kaliwatan, walay sapayan ang pila ka tawhanon nga kasaypanan amat-amat nga nakasulod sa mga manuskrito. Ang mga manunulat sang Biblia inspirado, apang ang mga manugkopya wala maghimo sang ila hilikuton sa idalom sang pag-inspirar sang Dios.

Pagkatapos nakabalik gikan sa pagkatinapok sa Babilonia sang 537 B.C.E., gin-adoptar sang mga Judiyo ang bag-ong estilo sang pagsulat nga nagagamit sang kuwadrado nga mga letra nga natun-an sa Babilonia. Lakip sa sining daku nga pagbalhin amo ang kinaugali nga problema nga ang mga letra nga pareho sing dagway mahimo magbaliskaray. Sanglit ang Hebreo isa ka hambal nga ginpasad sa mga konsonante, kag ang vowel nga mga tunog ginadugang sang nagabasa suno sa iya paghangop sa konteksto, ang pagbalhin sa isa ka konsonante mahimo nga madali magabag-o sang kahulugan sang tinaga. Apang, sa kalabanan nga hitabo, inang mga kasaypanan mahimo nga nakita kag natadlong.

Ang kalabanan nga mga Judiyo wala nagbalik sa Israel pagkatapos mapukan ang Babilonia. Busa, ang mga sinagoga nangin ang espirituwal nga mga sentro para sa Judiyong mga komunidad sa bug-os nga Natung-an nga Sidlangan kag Europa.⁠a Ang tagsa ka sinagoga nagkinahanglan sing mga kopya sang mga linukot sang Kasulatan. Samtang nagadamo ang mga kopya, nagdamo man ang posible nga sayop sang manugkopya.

Mga Panikasog nga Siraduhan ang Ganhaan

Sugod sang unang siglo C.E., ginpanikasugan sang mga escriba sa Jerusalem nga makahimo sing orihinal nga teksto nga paagi sa sini ang tanan iban pa nga Hebreong Kasulatan nga mga linukot sarang matadlong. Apang, wala sing pat-od nga sistema para mapaanggid ang orihinal sang isa ka teksto kag ang mga manuskrito nga may mga kasaypanan sang manugkopya. Kutob sang ikaduhang siglo C.E. padayon, ang konsonante nga teksto sang Hebreong Kasulatan ginhimo nga sulundan, bisan nga wala pa ini mapat-od sing awtoritatibo. Ang mga binalikwat sa Hebreong Kasulatan sa Talmud (nga gintipon sa ulot sang ikaduha kag ikaanom nga siglo C.E.) masunson nga nagapakita sang isa ka reperensia nga tuhay gikan sa nakilal-an sang ulihi subong ang Masoretiko nga teksto.

Ang tinaga nga “tradisyon” sa Hebreo amo ang ma·soh·rah΄ ukon ma·so΄reth. Sang ikaanom nga siglo C.E., yadtong nagbantay sang tradisyon sang pagkopya sing husto sang Hebreong Kasulatan nakilal-an subong mga Maso­rete. Ang mga kopya nga ginhimo nila ginpatuhuyan subong Masoretiko nga mga teksto. Ano ang pinasahi nahanungod sa ila sinulatan kag sa mga teksto nga ginhanda nila?

Ang Hebreo nadula subong isa ka buhi kag pungsudnon nga hambal, kag madamong Judiyo ang wala na maanad sa sini. Gani, ang paghangop mismo sa konsonante nga Hebreong teksto nabutang sa katalagman. Agod maamligan ini, ang mga Maso­rete naghimo sing isa ka sistema sang mga vowel nga ginarepresentar sang mga pintok (dot) kag mga kurit (dash), ukon mga tumbok. Ginbutang ini sa ibabaw kag sa ubos sang mga konsonante. Ang mga Maso­rete naghimo man sing isa ka masibod nga sistema sang mga marka nga gingamit subong isa ka dagway sang pagtanda (punctua­tion) kag subong isa ka giya para sa mas husto nga pagmitlang.

Kon makita sang mga Maso­rete nga ang teksto gin-islan ukon ginkopya sing sayop sang nagligad nga mga kaliwatan sang mga escriba, sa baylo nga bayluhan ang teksto, naghimo sila sing mga nota sa marhin sa kilid. Ginsulat nila ang dikinaandan nga mga dagway kag mga kombinasyon sang tinaga kag ang pagkasunson nga makita ini sa sulod sang isa ka indibiduwal nga tulun-an ukon sa sulod sang bug-os nga Hebreong Kasulatan. Ang dugang nga mga komento sa pagbulig sa mga manugkopya sa pag-usisa ginsulat man. Ang isa ka sistema sang pinalip-ot nga “mga koda” ginhimo agod irekord ining impormasyon sing malip-ot katama. Sa mga marhin sa ibabaw kag sa ubos, ang isa ka tipo sang diutay nga konkordansia naglista sang mga bahin sang may kaangtanan nga mga bersikulo nga ginkumentuhan sa mga nota sa mga marhin sa kilid.

Ang labing bantog nga mga sistema ginhimpit sang mga Maso­rete sa Tiberias, sa Dagat sang Galilea. Ang mga pamilya ni Ben Asher kag ni Ben Naphtali sang ikasiam kag ikanapulo nga siglo C.E., ayhan mga Ka­raite, ilabi na nga nangin kilala.⁠b Bisan pa may mga kinatuhayan sa ulot sang mga metodo sa pagmitlang kag sa mga nota sining duha ka manunudlo, wala pa napulo ka bahin sang bug-os nga Hebreong Kasulatan nga magkatuhay ang mga konsonante sang ila mga teksto.

Ang duha ka manunudlo sang mga Maso­rete, sanday Ben Asher kag Ben Naphtali, nakaamot sing daku sa pagtuon sa teksto sang panahon nila. Pagkatapos gindayaw ni Mai­monides (isa ka impluwensiado nga iskolar sang Talmud sang ika-12 nga siglo) ang teksto ni Ben Asher, ginhatagan ini sang iban sing eksklusibo nga prioridad. Naglab-ot ini sa punto nga wala na sing makita nga manuskrito ni Ben Naphtali. Ang nabilin na lamang amo ang mga listahan sang mga kinatuhayan sang duha ka manunudlo. Sing makahalam-ot, ang komento ni Mai­monides nagahilabot sa pagbinagbinag sa mga estilo, subong sang pagbutang sing mga espasyo sa ulot sang mga parapo, kag indi sa mas importante nga mga bahin sang husto nga pagliton.

Makakita Bala Kita sing “Puro” nga Masoretiko nga Teksto?

Ginabaisan sing daku sang mga iskolar kon diin sa cod­ex nga matigayon sa karon ang “puro” nga teksto ni Ben Asher, subong bala nga daw magahatag ini nian sa aton sing “matuod” nga Masoretiko nga teksto. Sa pagkamatuod, wala gid sing isa nga pinasahi, “puro,” kag awtoritatibo nga Masoretiko nga teksto. Sa baylo, may yara madamong Masoretiko nga mga teksto, ang kada isa tuhay diutay gikan sa iban. Ang tanan nga nagaluntad nga mga cod­ex mga sinamo nga teksto, nga lunsay may mga sinulatan nanday Ben Asher kag Ben Naphtali.

Ang hilikuton nga ginaatubang sang bisan sin-o nga manugbadbad sang Hebreong Kasulatan sa karon mabudlay gid katama. Dapat sia anay mangin pamilyar indi lamang sa Hebreong teksto kundi sa tanan man makatarunganon nga mga pililian sa kon diin ang teksto mahimo nga gin-islan bangod sang sayop sang manugkopya ukon sang iban pa. Samtang ang lainlain nga Masoretiko nga mga teksto nangin isa ka sadsaran, dapat niya tan-awon ang iban pa masaligan nga mga reperensia nga mahimo makarepresentar sing rasonable sang mas daan kag ayhan mas sibu nga mga bersion sang konsonante nga teksto.

Sa introduksion sang iya libro nga The Text of the Old Testament, si ­Ernst Würth­wein nagapaathag: “Kon nakasumalang sing mabudlay nga teksto indi mahimo nga tipunon lamang namon ang lainlain nga mga sinulatan kag pilion ang isa nga daw nagahatag sing pinakamahapos nga solusyon, kon kaisa nagapili sang Hebreong teksto, kag kon kaisa sang Septuagint, apang kon kaisa sang Aramaikong Targum. Ang mga pamatuod sa teksto indi man masaligan. Ang tagsa may kaugalingon nga kinaiya kag kaugalingon nga tumalagsahon nga maragtas. Dapat kami mangin pamilyar sa sini kon luyag namon nga malikawan ang sala ukon sayop nga mga solusyon.”

May malig-on kita nga rason sa pagsalig sing bug-os nga gintipigan ni Jehova ang iya Pulong. Paagi sa tingob nga mga panikasog sang madamong hanuot nga mga tawo sa sulod sang mga siniglo, ang materyal, kaundan, kag bisan ang mga detalye sang mensahe sang Biblia madali naton matigayon. Ang bisan anong diutay nga mga pagbalhin sa letra ukon tinaga wala nakaapektar sang aton ikasarang sa paghangop sa mga Kasulatan. Karon, ang importante nga pamangkot amo, Magakabuhi bala kita nahisuno sa Pulong sang Dios, ang Biblia?

[Mga footnote]

[Retrato sa pahina 26]

Ang Aleppo Codex nagaunod sing Masoretiko nga teksto

[Credit Line]

Bibelmuseum, Münster