Matapos Gid Bala ang Dumot?
KON nakatan-aw ka na bisan sing pila ka balita sa telebisyon, indi na bag-o sa imo ang dumot. Ang dumot amo ang kinaandan nga kabangdanan sang walay kaluoy nga mga pagpamatay nga sa halos adlaw-adlaw daw nagabilin sang ila maduguon nga agi sa sining kalibutan. Halin sa Belfast pakadto sa Bosnia, halin sa Jerusalem pakadto sa Johannesburg, ang makaluluoy nga mga miron ginapatay.
Sa masami, ang mga biktima indi kilala sang mga nagpatay sa ila. Ang ila lamang “kasal-anan” amo nga ayhan natungod sila sa “pihak nga bahin.” Sa makasiligni nga pagbalusay, ina nga mga pagpamatay mahimo nga isa ka pagpanimalos sa nagligad nga pagpamintas ukon isa ka dagway sang “ethnic cleansing” [hungod nga pagpamatay kag pagpanabog sa isa ka rasyal, politikal, ukon kultural nga grupo]. Ang tagsa ka hugnat sang kasingki labi nga nagapadabdab sang dumot sa ulot sang magkaaway nga mga grupo.
Ining makahaladlok nga pagsulitsulit sang mga hitabo sang dumot daw nagadugang. Ang pagdumtanay sang mga pamilya ukon mga himata nagasingki sa ulot sang mga tribo, mga rasa, kag etniko ukon relihiosong mga grupo. Madula gid bala ang dumot? Agod masabat ina, dapat naton mahangpan ang mga kabangdanan sang dumot, kay wala kita matawo agod magdumot.
Pagtanom sing mga Binhi sang Dumot
Si Zlata Filipovic, isa ka Bosnian nga bata nga babayi halin sa Sarajevo, wala pa makatuon sa pagdumot. Sa iya lista-adlawan nagsulat sia sing makatalandog nahanungod sa etniko nga kasingki: “Pirme ako nagapamangkot Ngaa? Para sa ano? Sin-o ang basulon? Namangkot ako apang wala sing sabat. . . . Sa tunga sang akon mga amiga, sa tunga sang amon mga abyan, sa amon pamilya, may mga Serb kag Croat kag Muslim. . . . Nagapakig-upod kami sa mga mabuot, indi sa mga malain. Kag sa tunga sang mga mabuot may mga Serb kag Croat kag Muslim, kon paano nga amo man sa tunga sang mga malain.”
Sa pihak nga bahin, tuhay ang ginahunahuna sang madamong hamtong. Nagapati sila nga may nagakaigo sila nga rason sa pagdumot. Ngaa?
Pagkawalay katarungan. Ayhan ang panguna nga gatong sa dumot amo ang pagkawalay katarungan kag pagpigos. Subong sang ginasiling sang Biblia, “ang pagpigos nagapabuang sa maalam.” (Manugwali 7:7) Kon ang mga tawo ginabiktima ukon ginapintasan, mahapos para sa ila ang magpalambo sing pagdumot sa mga manugpigos. Kag bisan pa mahimo nga dirasonable, ukon ‘binuang,’ ang dumot masunson nga ginapaupok sa bug-os nga grupo.
Samtang ang pagkawalay katarungan, matuod man ukon ginahunahuna lamang, mahimo nga amo ang pangunang kabangdanan sang dumot, indi ini amo lamang. Ang isa pa amo ang pag-ihig-ihig.
Pag-ihig-ihig. Ang pag-ihig-ihig masunson nga nagahalin sa pagkawalay namang-an nahanungod sa isa ka etniko ukon pungsudnon nga grupo. Bangod sang hinuringhuring, pinanubli nga kaakig, ukon malaw-ay nga inagihan upod sa isa ukon duha ka indibiduwal, mahimo ipahinungod sang iban ang dimaayo nga mga kinaiya sa bug-os nga rasa ukon nasyonalidad. Sa tion nga makapanggamot ang pag-ihig-ihig, mahimo sini bulagon ang mga tawo sa kamatuoran. “Ginakaugtan naton ang iban nga mga tawo bangod wala naton sila makilala; kag indi naton sila makilala bangod ginakaugtan naton sila,” siling sang Ingles nga manunulat nga si Charles Caleb Colton.
Sa pihak nga bahin, mahimo nga hungod nga ginapasanyog sang mga politiko kag mga istoryador ang pag-ihig-ihig para sa politikal ukon nasyonalistiko nga mga katuyuan. Si Hitler amo ang pangunang halimbawa. Si Georg, nga isa anay ka katapo sang Hitler Youth movement, nagsiling: “Ang Nazi nga propaganda nagtudlo primero sa amon nga kaugtan ang mga Judiyo, nian ang mga Ruso, nian ang tanan nga ‘mga kaaway sang Reich.’ Subong tin-edyer, ginpatihan ko kon ano ang ginsugid sa akon. Sang ulihi, natukiban ko nga ginlimbungan gali ako.” Kaangay sa Nazi Alemanya kag bisan diin, ang pag-ihig-ihig sa rasa ukon etniko ginpakatarong sang mga ganyat sang nasyonalismo (pagkamaunungon sa pungsod), nga isa pa ka ginhalinan sang dumot.
Pagkamaunungon sa pungsod, tribo, kag rasa. Sa iya libro nga The Cultivation of Hatred, ginlaragway sang istoryador nga si Peter Gay kon ano ang natabo sang nagsugod ang nahaunang inaway kalibutanon: “Sa inaway sang mga pagkamaunungon ang nasyonalismo napamatud-an nga mas mabaskog sangsa tanan pa nga iban. Ang paghigugma sa pungsod kag ang pagdumot sa mga kaaway sini amo ang labing mabaskog nga pangatarungan sa pagpanalakay nga natabo sang ikanapulog-siam nga siglo.” Ginpabantog sang nasyonalistiko nga balatyagon sang Alemanya ang isa ka ambahanon sa inaway nga nakilal-an subong ang “Ambahanon sang Pagdumot.” Ang mga nagpalapnag sing dumot sa Britanya kag Pransya, paathag ni Gay, naghimuhimo sing mga sugilanon nahanungod sa pagpanglugos sa mga kababayin-an kag pagpamatay sa mga lapsag sang Aleman nga mga soldado. Si Siegfried Sassoon, isa ka Ingles nga soldado, nagalaragway sang kahulugan sang propaganda sa inaway sang Britanya: “Ang tawo, daw subong bala, nga gintuga sa pagpatay sa mga Aleman.”
Kaangay sang nasyonalismo, ang tuman nga pagpakataas sa etniko nga grupo ukon rasa makapasilabo sang pagdumot sa iban nga etnikong mga grupo ukon mga rasa. Ang pagkamaunungon sa tribo padayon nga nagadabok sing kasingki sa madamong mga pungsod sa Aprika samtang ang pagkamaunungon sa rasa nagagamo gihapon sa Nakatundan nga Europa kag Naaminhan nga Amerika. Ang dugang pa nagapabahinbahin nga butang nga mahimo isimpon sa nasyonalismo amo ang relihion.
Relihion. Madamo sang labing dimakontrol nga mga inaway sa kalibutan ang may makusog nga relihiosong bahin. Sa Naaminhan nga Ireland, Natungang Sidlangan, kag bisan diin, ang mga tawo ginadumtan bangod sang ila relihion. Kapin na sa duha ka siglo nga nagligad, ang Ingles nga awtor nga si Jonathan Swift nagsiling: “May nagakaigo gid kita nga relihiosong impluwensia nga nagapadumot sa aton, apang indi nagakaigo agod higugmaon naton ang isa kag isa.”
Sang 1933, ginsugiran ni Hitler ang obispo sang Osnabrück: ‘Nahanungod sa mga Judiyo, ginapadayon ko lamang ang pagsulundan nga ginsunod man sang Iglesia Katolika sa sulod sang 1,500 ka tuig.’ Ang iya madinumtanon nga pagpamatay nga walay kaluoy wala gid ginpakamalaut sang kalabanan nga mga lider sang simbahan sang Alemanya. Si Paul Johnson, sa iya libro nga A History of Christianity, nagsiling nga “gin-ekskomulgar sang Simbahan ang mga Katoliko nga naghinambit sa ila mga testamento nga luyag nila nga ang ila bangkay sunugon, . . . apang wala ini magdumili sa ila nga magtrabaho sa mga kampo konsentrasyon ukon mga kampo nga palatyan.”
Wala lamang gintugutan sang iban nga mga lider sang relihion ang pagdumot—ginpakabalaan nila ini. Sang 1936, sang magsugod ang Inaway Sibil sang Espanya, ginpakamalaut ni Papa Pio XI ang ‘sataniko gid nga pagdumot [sang mga Republican] sa Dios’—bisan pa may Katolikong mga pari sa bahin sang mga Republican. Sa kaanggid, si Kardinal Gomá, nga obispo sang Espanya sang panahon sang inaway sibil, nagsiling nga ‘imposible ang paghusay kon wala sing armado nga pag-inaway.’
Ang relihiosong dumot wala nagapakita sing tanda sang pagkanay. Sang 1992 ginmulay sang magasin nga Human Rights Without Frontiers ang paagi nga ginapainit sang Griegong Simbahan nga Ortodokso ang pagdumot batok sa mga Saksi ni Jehova. Ginhinambitan sini, sa tunga sang madamong mga halimbawa, ang kaso sang isa ka Griegong Ortodokso nga pari nga nagpasaka sing panumbungon batok sa duha ka 14-anyos nga mga Saksi. Ang panumbungon? Ginsumbong niya sila bangod sang ‘pagtinguha nga bayluhan niya ang iya relihion.’
Ang mga Resulta sang Pagdumot
Sa bug-os nga kalibutan, ang mga binhi sang pagdumot ginatanom kag ginabunyagan paagi sa pagkawalay katarungan, pag-ihig-ihig, nasyonalismo, kag relihion. Ang dimalikawan nga bunga amo ang kaakig, panalakay, inaway, kag paglaglag. Ang pinamulong sang Biblia sa 1 Juan 3:15 nagabulig sa aton sa paghangop sang pagkaserioso sini: “Ang bisan sin-o nga nagadumot sang iya utod manugpatay.” Sa pagkamatuod, kon sa diin nagalambo ang pagdumot, ang paghidait—kon ini nagaluntad gid man—indi masaligan.
Si Elie Wiesel, dumalaug sang Nobel nga Premyo kag nakalampuwas sa Holocaust, nagsulat: “Ang katungdanan sang nakalampuwas amo ang pagpanaksi nahanungod sa natabo . . . Dapat mo paandaman ang mga tawo nga ini nga mga butang mahimo mahanabo, nga ang malaut mahimo hubaran. Pagdumot sa rasa, kasingki, mga idolatriya—sa gihapon ini nagatubo.” Ang maragtas sang ika-20 nga siglo nagahatag sing pamatuod nga ang dumot indi isa ka kalayo nga amat-amat nga nagakapalong.
Madula gid bala ang dumot sa tagipusuon sang mga tawo? Pirme bala malaglagon ang dumot, ukon may yara bala positibo nga bahin? Tan-awon naton.