Si Abraham​—⁠Manalagna kag Abyan sang Dios

ANG tingob nga mga hangaway sang apat ka hari sang Sidlangan nagtabok sa Suba Eufrates. Ang ila ginamartsahan amo ang Daku nga Dalan sang Hari sa sidlangan sang nalupyakan sang Suba Jordan. Sa ila alagyan ginbihag nila ang mga Refaimnon, ang mga Zuzimnon, ang mga Emimnon, kag ang mga Horhanon. Nian, nagliso ang mga manugbihag kag ginlutos nila ang tanan nga pumuluyo sa nabagatnan nga Negeb.

Ano ang katuyuan sining pagpamihag sang militar? Sa ulot sang nabihag nga mga rehiyon sang Transjordan kag Negeb amo ang premyo. Amo ini ang ginahamkon nga nalupyakan nga gintawag Distrito sang Jordan. (Genesis 13:10) Ang mga pumuluyo sang lima ka siudad nga mga estado, ang Sodoma, Gomora, Adma, Zeboiim, kag Bela, masulhay nga nagakabuhi diri. (Ezequiel 16:​49, 50) Sang isa ka bes ginharian sila sang lider sang nagtingob nga mga hangaway, si Kedorlaomer, nga hari sang Elam. Apang nagrebelde sila batok sa iya. Karon, nga wala sing sakdag gikan sa kaingod, nagaatubang sila sing pagpakighusay. Si Kedorlaomer kag ang iya mga alyado nagdaug sa sadto nga inaway kag ginsugdan nila ang ila malawig nga pagmartsa pauli nga may daku nga inati.

Lakip sa mga nabihag amo ang matarong nga tawo nga si Lot. Hinablos sia ni Abraham, nga nagapuyo sa mga layanglayang sa malapit nga mga bukid sang Hebron. Sang mabatian ni Abraham ang malain nga balita, sa gilayon gintipon niya ang iya 318 ka tinawo. Sing maisugon, kag upod ang bulig sang pila ka kaingod, ginlagas nila ang apat ka hari kag ginkibot ang ila mga hangaway sang gab-i. Nakapalagyo ang mga namihag. Si Lot kag ang iya panimalay nabawi, upod ang iban pa nga mga bihag kag mga butang.

Ano ang rason naton nga patihan ining rekord sa ika-14 nga kapitulo sang Genesis? Ginhimohimo lamang bala ang sugilanon agod himuon nga isa ka pungsodnon nga baganihan ang katigulangan sang pila ka pungsod, lakip ang mga Judiyo? Ano ang tuhoy sa iban pa nga mga hitabo sa kabuhi ni Abraham?

Ang Ginsiling sang mga Klerigo

Sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, ang Luterano nga teologo nga si Peter von Bohlen nagsiling nga si Abraham isa ka mito kag nga ang kasaysayan sang pagpamihag ni Kedorlaomer wala sing sadsaran sa maragtas. Ang isa pa nga si Propesor Julius Well­hausen, nagsiling: “Wala kami sing nahibal-an sa maragtas tuhoy sa mga patriarka.” Sia nagpahangop: “Mahimo kabigon si [Abraham] nga isa ka tinuga sang taliambong.”

Ginsunod man sang Ingles nga mga teologo ang ila Aleman nga mga kaupod. “Ang daku nga mga sugilanon tuhoy sa patriarka sa tolon-an sang Genesis mga sugilanon sa wala pa ginarekord ang maragtas, indi maragtason nga matuod subong sang mga sugilanon tuhoy kay . . . Hari Arthur,” sulat sang klerigo nga si Stopford Brooke sa iya libro nga The Old Testament and Modern Life. “Gikan sa . . . Genesis . . . makatigayon kita sing sayop kag tiko nga pagtamod sa kabuhi kag karakter sang bisan sin-o sa mga patriarka,” sulat ni John Colenso, Anglikano nga obispo sang Natal nga isa anay ka koloniya sang Britanya. “Imposible gid,” dugang niya, “nga saligan sing bug-os ang bisan diin sining mga rekord.”

Ina nga mga pagmulay nagalapnag kaangay sang kalamayo. (2 Timoteo 2:17) Sa karon, minilyon ka sumilimba ang wala na nagapati sa kabuhi sang mga patriarka. Apang, sa kahuy-anan sang mga teologo sang Cristiandad, ang mga ateista karon nagasiling nga ginpasobrahan ang pagmulay sa Biblia. Halimbawa, ang Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Great Soviet Encyclopedia) nagasiling: “Sining karon nga tinuig, ang isa ka serye sang mga pangatarungan nga nagamulay sa Biblia gin-usisa liwat sa kapawa sang bag-o nga panalawsaw, labi na pasad sa kasayuran sang ginatawag nga biblikanhon nga arkeolohiya. Ang iban sang biblikanhon nga mga tradisyon nga ginkabig subong mito . . . may sadsaran sa maragtas.” Binagbinaga kon paano ginpasilakan sing kapawa sang arkeologo ang rekord nahanungod kay Abraham.

Ang Ur sang mga Caldeanhon

Suno sa Biblia, si Abraham ginpadaku sa “Ur sang mga Caldeanhon.” (Genesis 11:​27-31; 15:7) Sa sulod sang mga siglo, ang lokasyon sang Ur isa ka tanhaga. Ang mga kritiko nagapati nga kon nagluntad man ini, isa ini ka diutay kag umaumahon nga duog. Nian, sa ila kahuya, ang mga kagulub-an nga nakit-an sa ulot sang Babilonia kag sang Persian Gulf nakilal-an sing pat-od nga natungod sa Ur. Linibo ka tapitapi nga daga nga nakutkutan didto ang nagpahayag nga ang Ur isa anay ka sentro sang negosyo sang kalibutan, nga may daku nga pumuluyo nga naghalin sa lainlain nga duog. Sang tion ni Abraham, may mga eskwelahan pa gani ang siudad nga sa diin gintudluan ang mga bata nga lalaki sa pagsulat kag sing aritmetika.

Dugang pa, ang mga nakutkutan sa Ur nagpahayag nga ang mga arkitekto sini naggamit sing kolumna, arko, raya sang mga arko, kag bobida. Ang mga manugtigib sang Ur naghimo sing matahom nga mga alahas, mauti sing desinyo nga mga arpa, kag mga daga nga ang uluyatan sini nahuman sa puro nga bulawan. Sa pila ka balay, nakakutkot ang mga arkeologo sing mga tubo nga alagyan sang higko, nga nahuman sang ginluto nga daga, nga nagapanaug sa dalagku nga buho nga tubtob sa 12 metros ang kadalumon.

Ining mga natukiban naghatag sa madamo nga eskolar sing bag-o nga pagtamod kay Abraham. “Naanad na kami sa paghunahuna kay Abraham subong isa ka simple nga tawo nga nagapuyo sa mga layanglayang, kag posible nga nagapuyo sa matahom nga balay nga human sa tisa sa siudad,” sulat ni Leonard Woolley sa iya libro nga Digging Up the Past. “Si Abraham,” siling sang arkeologo nga si Alan Millard sa iya libro nga Treasures From Bible Times, “naghalin sa matahom nga siudad, walay sapayan sang tanan nga kalig-onan kag kasulhay sini, agod mangin isa sang gintamay nga mga laaslaas!”

Ang Pagpamihag ni Kedorlaomer

Ano ang tuhoy sa pagdaug ni Abraham batok kay Kedorlaomer, hari sang Elam? Sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, diutay lamang ang nahibaluan nahanungod sa mga Elaminhon. Ginsikway sang mga kritiko sa Biblia ang ideya nga ang Elam may impluwensia sa Babilonia, labi na sa Palestina. Karon, tuhay ang pagtamod sa mga Elaminhon. Ginapahayag sang arkeolohiya nga sila isa ka gamhanan nga pungsod sa inaway. Ang Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia nagasiling: “Ginlaglag sang mga Elaminhon ang siudad sang Ur sang mga 1950 B.⁠C. . . . Busa may daku sila nga impluwensia sa mga manuggahom sang Babilonia.”

Dugang pa, ang mga ngalan sang Elaminhon nga mga hari nasapwan sa arkeolohiko nga mga inskripsion. Ang iban sini nagaumpisa sa ekspresyon nga “Kudur,” kaanggid sa “Kedor.” Ang isa ka importante nga Elaminhon nga diosa amo si Lagamar, kaanggid sa “laomer.” Sa amo, si Kedorlaomer ginabaton na karon sang pila ka sekular nga awtoridad subong isa ka manuggahom sa maragtas, kag ang iya ngalan mahimo nga nagakahulugan sing “Alagad ni Lagamar.” Ang isa ka hugpong sang Babilonianhon nga mga inskripsion may mga ngalan nga kaanggid sa tatlo sang nagpamihag nga mga hari​—⁠Tudhula (Tidal), Eri-aku (Arioc), kag Kudur-lahmil (Kedorlaomer). (Genesis 14:1) Si libro nga Hidden Things of God’s Revelation, si Dr. A. Cus­tance nagadugang: “Luwas sining mga ngalan amo ang mga detalye nga daw nagapatuhoy gid sa mga hitabo sa Babilonia sang gintukod sang mga Elaminhon ang ila pagkasoberano sa ibabaw sang pungsod. . . . Ining mga tapitapi nagapamatuod gid sa Kasulatan amo kon ngaa ginmulay ini sang mga Higher Critic kag ginhimo nila ang tanan nga masarangan agod punggan ang kahulugan sini.”

Ano ang tuhoy sa pagpamihag sang apat ka hari? May yara bala arkeolohiko nga pamatuod sa Transjordan kag sa Negeb nga nagasakdag sa sini? Huo. Sa iya libro nga The Archaeology of the Land of Israel, ginapatuhuyan ni Propesor Yohanan Aharoni ang pagkadula sang sibilisasyon antes sang mga Israelinhon nga may “makahalamuot” nga mga puluy-an sa Transjordan kag sa Negeb, “sang mga 2000 B.⁠C.⁠E.” Ang iban nga mga arkeologo nagasiling nga natabo ini sang mga 1900 B.⁠C.⁠E. “Ang pagdihon sing kolon sang Negeb kag sang Transjordan sa sining tion magkaanggid kag lunsay nagapakita sing hinali nga pagkadula sang sibilisasyon,” siling ni Dr. Harold Stigers sa iya Commentary on Genesis. Bisan ang mga kritiko batok sa Biblia, subong ni John Van Seters, nagabaton sang pamatuod para sa sini. “Ang isa ka indi malubad nga problema amo kon diin nagkadto ining mga tawo, kon may ginkadtuan gid sila, sang matapos ang tion,” siling niya sa iya libro nga Abraham in History and Tradition.

Ang Genesis kapitulo 14 nagahatag sing posible nga solusyon sa problema. Suno sa kronolohiya sang Biblia, nag-abot si Abraham sa Canaan sang 1943 B.⁠C.⁠E. Ang malaglagon nga pagpamihag ni Kedorlaomer mahimo gid nga natabo wala madugay sa tapos sadto. Sang ulihi, sadto gihapon nga siglo, ginlaglag sang Dios paagi sa kalayo ang imoral nga mga siudad sang Sodoma kag Gomorra. Ginbalhin sini sing dayon ang ekolohiya sang matambok anay nga ubos nga bahin sang Nalupyakan sang Jordan. (Genesis 13:​10-13; 19:​24, 25) Wala na ini ginpabilihan sang tagaluwas nga mga manugbihag.

Madamo pa sing iban nga mga halimbawa kon paano ang arkeolohiya nagasibu sa Kasulatan sa pagsilak sing kapawa sa mga hitabo sa kabuhi ni Abraham. Apang may mga limitasyon ang arkeo­lohiya. Ang pamatuod nga ginahatag sini masami nga indi talangkod kag bukas sa mga paghangop sang dihimpit nga mga tawo.

Ang Labing Masaligan nga Pamatuod

Ang pinakamalig-on nga pamatuod nga si Abraham nagluntad gid amo ang pamatuod sang Manunuga sang tawo, si Jehova nga Dios. Sa Salmo 105:​9-15, ang Dios nagpamulong nga may kahamuot kanday Abraham, Isaac, kag Jacob subong “mga manalagna” niya. Kapin sa isa ka libo ka tuig sa tapos mapatay si Abraham, ginpatuhuyan ni Jehova nga Dios si Abraham paagi sa baba sang dimagkubos tatlo ka manalagna, kag gintawag pa gani sia nga iya “abyan.” (Isaias 41:​8; 51:​2; Jeremias 33:​26; Ezequiel 33:24) Subong man, ginpatalupangod ni Jesucristo si Abraham subong isa ka huwaran. Sang didto pa sia sa langit kag wala pa mangin tawo, nasaksihan mismo sang Anak sang Dios ang mga pagpakig-angot sang iya Amay sa patriarka. Sa amo, sia nakasiling sa mga Judiyo:

“ ‘Kon kamo mga anak ni Abraham, nagahimo kamo kuntani sang mga buhat ni Abraham. Apang karon nagatinguha kamo sa pagpatay sa akon, isa ka tawo nga nagsugid sa inyo sang kamatuoran nga akon nabatian sa Dios. Wala ini paghimua ni Abraham. Si Abraham nga inyo amay nagkalipay sa pagtan-aw sang akon adlaw, kag nakita niya ini kag sia nagkasadya.’ Nian ang mga Judiyo nagsiling sa iya: ‘Wala ka pa magkalim-an ka tuig, kag nakakita ka na kay Abraham?’ Si Jesus nagsiling sa ila: ‘Sa pagkamatuod, sa pagkamatuod, nagasiling ako sa inyo, Sa wala pa matawo si Abraham, amo na ako.’ ”​—⁠Juan 8:​39, 40, 56-58.

Bangod sang pamatuod kag pagpalig-on sang duha ka labing daku nga Persona sa uniberso, may yara kita labing maayong mga rason nga batunon ang tanan nga ginasiling sang Biblia nahanungod kay Abraham. (Juan 17:​5, 17) Bisan pa ginapresentar sang Biblia si Abraham subong huwaran, wala sini ginabayaw sia sing dinagakaigo subong isa ka pungsudnon nga baganihan. Makita ini paagi sa pag-usisa sang kasaysayan tuhoy sa iya kadalag-an batok sa apat ka magkaalyado nga mga hari. Sang magbalik si Abraham gikan sa pagpakig-away, gintamyaw sia ni Melquisedec, hari sang Salem, nga nagsiling: “Bulahan ang Labing Mataas nga Dios, nga nagtugyan sang imo mga kaaway sa imo mga kamot!” Si Jehova ang iya gindayaw sa sadtong pagkaluwas.​—⁠Genesis 14:​18-20.

Apang, ang isa ka mas daku nga kadalag-an malapit na! Sa dili madugay, lutuson sini gihapon nga mahimayaon nga Dios “ang mga hari sang bug-os napuy-an nga duta” sa bug-os globo nga inaway nga ginatawag Armagedon. (Bugna 16:​14, 16) Nian, ang saad sang Dios kay Abraham, ang iya manalagna kag abyan, matuman sing bug-os: “Paagi sa imo binhi pat-od nga pakamaayuhon sang tanan nga pungsod ang ila kaugalingon.” Minilyon ang nagaagom na sina nga mga pagpakamaayo. Sarang ikaw malakip sa ila, subong ipakita sang mga artikulo sa pahina 18-28 sining magasin.​—⁠Genesis 22:⁠18.

[Mga mapa/Mga piktyur sa pahina 7]

(For fully formatted text, see publication)

Great Sea

THE NEGEB

Damascus

Haran

Euphrates River

Tigris River

Ur

ELAM

Persian Gulf

[Mapa]

Damascus

Dan

REPHAIM

ZUZIM

Shechem

Bethel

District of the Jordan

Salt Sea

Hebron

THE NEGEB

King’s Highway

EMIM

Gomorrah

Sodom

HORITES

[Mga piktyur]

Si Abraham nagtuman, naghalin sa Ur, nga isa ka bugana gid nga siudad

Sampol nga mga butang gikan sa Ur:

1. Bulawan nga daga kag tagob

2. Ang ‘Hayahay’ sang Ur

3. Bulawan nga ulo sang baka gikan sa nagatokar nga kahon sang arpa

4. Mga alahas

5. May hiyas nga gura

[Credit Line]

Mga retrato: Sa maayong kabubut-on sang British Museum