Iesuit Taudia—‘Taunimanima Idauidau Ibounai Edia Mauri Dalana Idia Tohotohoa, A’?
Noga! toretore tauna ta Spain ai
IESUIT tauna ese kara bodaga ai vareai karana ia inai henia momokani. Lagani 1540 ai, Society of Jesus oreana ia haginia pepana ena kwarana hereva be “Dubu Ena Tuari Dala Biagua Namonamo Taudia.”a Unai nega ai, unai orea matamata ese Katolik dubu ena hahediba idia tuari henia taudia ibounai ia halusidia diba.
Ena be Loyola tauna Ignatius murinai idia raka taudia ia hagoadadia “idia tuari goada . . . satauro ladanai,” to danu ia haganidia ‘taunimanima idauidau ibounai edia mauri dalana idia tohotohoa’ totona. Unai dainai edia kara idia haidaua momo karana amo siahu idia davaria.
Nega ia daudau lasi bona taunimanima ese Iesuit taudia edia manada bona aonega karadia idia lalo-pararalaia bena taunimanima ese edia hahediba, gavamani, gunalaia taudia bona dika gwauatao pris ai idia halaodia. Sedira idia davaria siahuna ese Loyola ena ura korikorina ia hanaia. Dala momo dekenai ladana bada idia abia—hegeregere politik dalana ai—unai ese moni bona siahu bada ia henidia to unai ese danu hekwakwanai momo ia havaraia.
Lagani 1773 ai, Pope Clement Namba 14 be France, Portugal, bona Spain tanodia ese idia doria dainai Iesuit edia gaukara ia koua “ela bona hanaihanai” taravatu ia atoa. Dahaka dainai? “Dubu lalonai maino momokani do ia vara totona.” Politikol gaukara ai idia be mai edia siahu bada dainai Iesuit taudia ese hekwakwanai idia mailaia dubu dekenai. Ena be pope ena hereva be lagani 41 murinai ma idia haidaua, to Iesuit taudia ese guna idia abia dagi bona siahuna idia abia lou lasi.
Ena be hari inai negai edia namba tanobada hegegemadai be 23,000, to Katolik dubu ida idia do hepapahuahu inai karadia dainai: ogogami taudia ruhaia dalana, pris be politik ai idia vareai, rogorogo koua gaudia gaukaralaidia. Dubu danu idia lalo-tamona lasi dainai pope ena lalona idia hahisia. Lagani 1981 ai Pope John Paul Iharuana ese Iesuit taudia edia vouti dalana ia badinaia lasi to sibona ena ura tauna ta ia abia hidi idia ia gunalaia totona.
Hanaia laganidia ai pope ese Opus Deib murinai idia raka taudia ia gaukaralaidia momo dubu ena gaukara ibounai lalodiai. To Iesuit taudia be Katolik edia orea haida bamona lasi. Dahaka dainai unai taudia ese Katolik tomadiho lalonai hepapahuahu idia havaraia? Edia mauri dala amo idia ese unai lada Society of Jesus idia hamomokania, a? Edia gaukara anina korikori be dahaka?
Mai Edia Gaukara Korikori Tataudia
Matamanai Loyola ena ura be Holy Land taudia do idia hakaua vareai Katolik dubu lalonai. To lagani 1500 bona 1600 laganidiai idia vara gaudia dainai unai lalohadai ia guguru lasi. Protestan tomadiho idia tubu bona unai ese Katolik Dubu ena siahu ia hamaragia hamatamaia, bona kada badadia amo Asia bona America lao henia daladia be idia hekeho. Iesuit taudia edia gaukara matana be rua—Kerisendom ena “hereva idia badinaia lasi” taudia idia tuari henidia, bona taunimanima ibounai do idia hakaua vareai Katolik tomadiho lalonai. Loyola ia diba unai gaukara ena metau be bada herea bona orea taudia be momo lasi dainai dala tamona be Iesuit iboudiai be diba bona aonega do idia abia.
Ia ese Iesuit taudia edia gwauhamata hani ia gwauraia, bona do idia Iesuit taudia be lauma dalanai idia hegaegae totona edia taravatu eiava mauri ena taravatu ia haginidia. (Maua itaia.) Dubu ena hereva idia badinaia momokani be gau badana. Loyola murinai ia raka guna tauna Francis Xavier ia gwau: “Bema Dubu Helagana ese Evanelia hereva haniosi idia taravatua, lau ese dubu ena hereva do lau badinaia.” Gau ta ese idia do ia koua lasi edia gaukara hagugurua totona. Loyola ese ena hahediba taudia dekenai ia gwau: “Umui davaria taudia edia souli totona umui tuari bona dala ibounai amo umui hamaoromaorodia.” Dahaka idia karaia unai idia karaia totona?
Protestan Ena Tubu Koua Toho Dalana
Iesuit taudia ese Protestan dubudia dekenai ia kwalimu dala badadia rua be tanobada ena aonega bona confession karana. Unai neganai idia lalo-parara haroro karana amo momo do idia vareai lasi, to edia sikuli namodia lalonai lohia bona taga taudia edia natudia be Katolik tomadiho idia hadibalaidia diba. Bona lagani 1500-1599 lalodiai lohia taudia be edia bese ena tomadiho dubu idia abia hidi.c
Loyola ia gwau, “Orea ese Roma dubu ena ura be dubu eiava haroro gabudia dekenai do ia hagugurua lasi, to sikuli gabudia lalodiai.” Iesuit edia sikuli badadia lalodiai gabeai do idia lohia Europe taudia dekenai aonega idia henidia bona dubu ena taravatu idia hadibadia, bena gabeai idia lohia neganai idia momo ese Protestan orea edia tubu dalana idia koua toho. Unai amo idia kwalimu, to confession eiava edia kara dika gwauraia hedinarai karana amo danu idia kwalimu. Paul Johnson ia gwau: “Edia kara dika idia gwauraia hedinarai neganai Iesuit tauna be loea bamona helalo-kerehai tauna dekenai.” Io, Europe ai lohia taudia ta ta ese edia Iesuit taudia ta ta idia abia hidi bena idia dekenai edia kara dika idia gwauraia hedinarai.
Edia kara dika idia hahedinaraia neganai bema mauri ena kara goeva ta ena taravatu idia hamakohia, Iesuit taudia ese idia sisiba henidia auka lasi, to bema ta ese ena tomadiho ia “dadaraia” neganai, unai tauna idia hebogahisi henia diba lasi. France ena lohia tauna Louis Namba 15 ena Iesuit pris ese ia hagania “namona be lohia ese ena mahuta ruma amo hehuni dala ta ia karaia lao iena matabodaga hahine ena mahuta gabu dekenai, badina ia ura lasi taunimanima ese do idia itaia bena do idia maumauraia garina.” To ena tubuna Louis Namba 14 be ena Iesuit pris ese ia haduaia Edict of Nantes taravatu ia kokia totona, unai be gavamani ena gwaumaoro herevana French Protestan bona Huguenot tomadiho idia karaia diba totona. Unai kara dainai Huguenot dubu taudia ese dagedage bada idia davaria bona danu momo idia mase.
A History of Christianity bukana ai, torea tauna Paul Johnson ia gwau: “Iesuit taudia idia laloa Katolik tomadiho durua totona mauri ena kara goeva taravatuna idia utua be maoro. . . . Iesuit orea taudia be edukeisini bada idia abia bona idia be gaukara goadagoada taudia, to mauri ena taravatu namodia momo idia hamakohidia.”
Mauri ena kara goeva karadia idia laloa momo lasi dainai, Iesuit taudia idia gaukara bada Reformation murinai kara gunana idia haginia lou totona. Unai orea ia matamaia ena lagani 41 murinai, Pope Gregory Namba 13 ia gwau: “Inai nega lalonai Dirava ena orea ma ta lasi ia noho tomadiho dadaraia taudia hadokodia totona, inai helaga Orea tamona sibona.” Dagi taudia bamoa karana dainai idia ese dubu ena hereva “dadaraia” karana idia koua momokani. To unai anina be momo idia vareai Katolik dubu lalonai, a?
Iesuit Edia Kara Idauidau
Europe ai idia karaia hegeregerena, Iesuit taudia ese Asia tanodia ai, lohia taudia idia hakaudia vareai guna, bena murinai idia biagua taudia idia vareai. Lagani 1600 ia lao 1699 lalodiai India dekenai ia noho Iesuit ta, ladana Roberto de Nobili, be lohia taudia haroro henidia totona, Brahman orea ena taga tauna ta bamona ia noho. Brahman orea taudia ia habadua garina ia ese Eucharist, eiava Mass ena paraoa helagana, be au ta latanai ia atoa bona unai Dogoatao Diba Lasi ogogami taudia dekenai ia henidia.
Matteo Ricci ena aonega be bada numera bona guba bona tanobada edia dalana dekenai, unai dainai ia be mai ena siahu China ena dagi taudia dekenai. Ena tomadiho idia dekenai ia hadibadia lasi. Ia murinai ia mai tauna Johann Adam Schall von Bell ese cannon [ipidi badana] karaia ruma ta ia haginia bona China taudia ia hadibadia ipidi gaukaralaia totona (Katolik “hahelaga taudia” edia ladana ta ta idia henidia). Edia orea ai idia vareai totona, Iesuit taudia be China taudia edia tubudia tamadia tomadiho henia karana idia koua lasi, to gabeai pope ese unai kara ia koua. To India bona China edia lohia taudia ese edia lalohadai idia haidaua lasi.
South America ai kara idauna ta idia karaia toho. Idau taudia idia do noholaia lasi gunika hanuadia ai, Iesuit misinari taudia be Guarani Indian taudia idia biagudia. Iesuit taudia ese idia dekenai tano gaukaralaia namonamo aonegana bona hadohado, miusik bona tomadiho dalana idia hadibadia. Unai hanua dekediai taunimanima ibounai 100,000 idia noho, to Spain bona Portugal taudia be bisinesi totona idia hapapahuahu neganai, ibounai idia hapararadia. Ena be Iesuit taudia ese Indian ami taudia 30,000 be tuari dala idia hadibadia, bona nega tamona Portugal idia tuari henia, to idia kwalimu lasi, bona lagani 1766 ai, Iesuit taudia idia biagua hanua iboudiai idia hadikadia bona Iesuit taudia idia luludia.
Tanobada hegegemadai lagani sinahu momo lalodiai Iesuit taudia momo ese Katolik ena sivarai harorolaia totona dika idia davaria. Japan dekenai, edia tomadiho dainai mai hisihisi bada danu idia mase. Edia gaukara ia heau namonamo sisina ela bona shogun ena tau badana ese edia gaukara ia hadokoa.d
Ena be idia gaukara goadagoada bona sibona edia ura dadaraia karana idia hahedinaraia, to Iesuit taudia ese tanobada taudia ibounai do idia helalo-kerehai gaukarana dekenai idia kwalimu lasi.
Politik amo Evanelia Idia Harorolaia
Ena be gunaguna hekwakwanai momo idia davaria, to hari inai negai Iesuit taudia idia ura lasi politik karadia idia rakatania. To, edia kara ta idia haidaua. Lagani sinahu momo lalodiai idia ese conservative, right wing gavamanidia idia durudia, to hari inai negai Iesuit taudia be gavamani tuari henia karana idia durua. Haheitalai ta be Nicaragua dekenai.
Nicaragua ai, Sandinistas Pati be gavamani idia haheaua neganai idia ese Iesuit ena pris rua, Fernando Cardenal bona Álvaro Argüello, edia heduru idia abia, idia ruaosi be gavamani minista dagi idia henia. Argüello ese ena politik dagi ia heatolaia bona ia gwau, “bema Nicaragua tano ai ta be ia ura lasi gavamani ia tuari henia ia be Keristen tauna lasi. Hari inai negai, bema ta ia ura Keristen tauna ai ia lao, gavamani tuari henia karana ia karaia.” Momokani, politik amo evanelia idia harorolaia ese kudou-namo taudia momo idia hahekwakwanaidia.
Lagani 1930 ia lao 1940 lalodiai, Spain ena aonega tauna Miguel de Unamuno y Jugo, ese Iesuit orea taudia edia vareai politikol gaukara lalonai ia maumauraia, ia gwau unai be Iesu ena kara lasi. Ia gwau: “Iesuit taudia . . . be Iesu Keriso ena idaunegai gavamani idia sivarailaia, bona politik lalohadai bona politikol karadia amo idia ura moni, kohu bona mauri ena hekwakwanai do idia hamaoromaoroa. . . . Keriso be tanobada ena politik eiava kohu tahua karana amo ia gini siri. . . Ia gwau iena gavamani be inai tanobada dekenai ia noho lasi.”
Hari inai negai danu, Iesuit taudia be dubu ena hahediba herevadia idia hepapahuahulaia. America ai Iesuit ena tau badana ta, Michael Buckley, ese Vatican ena taravatu hahine be pris dagi idia henia lasi karana ia maumauraia. El Salvador dekenai, Jon Sobrino ia gwau dubu totona ogogami taudia ruhaia dalana dekenai bona “Marx ena hereva unai dala dekenai” ia tabekau momokani. Lagani 1989 ai, Iesuit orea ia gunalaia tau badana ese hadibaia revareva ta amo ena orea taudia iboudiai ia haganidia namo lasi Vatican ena taravatu rogorogo koua karana dekenai do idia maumauraia.
Iesu Ena Orea Taudia Momokanidia, A?
Iesu ia gwau: “Lauegu taravatu do umui badinaia, unai dekena amo lauegu turana do umui lao.”—Ioane 15:14.
Momokani, Iesuit orea ese Protestan tomadiho koua totona kara haida dekenai idia kwalimu. To dahaka dala amo? Kwalimu totona idia ese dekena tauna lalokau henia kara idia gaukaralaia lasi, to politikol kara idia gaukaralaia. Edia ura be tanobada taudia ibounai be edia tomadiho do idia abia dae, to Iesuit taudia be tanobada ena kahanai idia lao. Iesu ia ura unai bamona do ia vara, a?
Iesu ese ena hahediba taudia momokanidia dekenai ia gwau: “Idia be tanobada ena lasi, lau hegeregerena, lau be tanobada ena lasi.” (Ioane 17:16) Momokani, aposetolo Paulo be ‘taunimanima idauidau ibounai edia mauri dalana ia tohotohoa.’ (1 Korinto 9:22) Unai ena anina be ena sivarai ia harorolaia taunimanima edia lalona ania totona, ia ese Keristen ena taravatu ia hagagevaia lasi taunimanima idia kamonai totona eiava politik dekenai siahu ia abia totona.
Loyola ia ura Iesuit taudia ese tanobada ai Iesu Keriso tohotohoa karana do idia haheitalaia, to politik bona koikoi karadia ese idia hamirodia. Idia be ‘taunimanima idauidau ibounai edia mauri dalana idia tohotohoa’ lasi, bona “gau ibounai . . . karaia Dirava hanamoa totona” idia karaia lasi.—1 Korinto 10:31.
[Footnotes]
a Unai orea ia hamatamaia tauna be Spain amo Loyola tauna, Ignatius, bona ia ese unai orea ladana Society of Jesus ia henia. To Protestan taudia ese unai orea idia henia ladana be “Iesuit.”
b Latin gado ai anina be “Dirava Ena Gaukara.” Lagani 1928 ai, Katolik pris ta ladana José María Escriváena, ese unai pris orea maragina ia haginia.
c Lagani 1555 ai, The Peace of Augsburg ena gwauhamata, Latin gado ai ladana be cuius regio eius religio (ena tomadiho be tano biaguna [ena]).
d Spain ia gwau misinari taudia murinai tuari taudia do idia siaia, unai dainai Japan ena shogun tauna, Hideyoshi, ese Iesuit bona Franciscan orea taudia haida ia aladia mase. Iesuit taudia idia ura Filipino bona Japan ena volantia taudia edia heduru amo China ai do idia kwalimu, to Japan gavamani ese unai kara idia ura henia lasi momokani. Lagani 1614 ai, taravatu idia atoa Iesuit taudia dekenai badina idia laloa Katolik edia ura korikori be “gavamani do idia haidaua bona tano do idia dadia” dainai.
[Box/Picture on page 12]
Ta be Iesuit ai Ia Lao Dalana
Gwauhamata hani. Gwauhamata ginigunadia be toi: idia ogogami, idia kara goeva, bona idia kamonai. Lagani 12 murinai Iesuit tauna ese ia karaia gwauhamata ihahanina be, “Rome ena Pope ena hereva ibounai badinaia” totona.
The Spiritual Exercises bukana ia gwau Iesuit tauna ese pura hani lalonai Iesuit edia gaukara anina korikori do ia laloa dobu.
Pura ginigunana ai, ena lalona ibounai ida hel ena hisihisi dikana ena mamina do ia laloa noho. Pura iharuana ai, ia ese do ia laloa namonamo Iesuit orea ai do ia vareai momokani eiava. Pura ihatoina lalonai ia ese Iesu ena hisihisi bona mase do ia lalohadailaia bona pura dokona lalonai ia ese Keriso ena toreisi lou “mamina” do ia abia goevagoeva.
Do idia badinaia dala maragimaragi ibounai edia taravatu be idia torea. Hegeregere, pura ginigunanai, idia hamaoroa ia ese “kwalahu, teio, Hel ena hodahoda bona bodaga do ia bonaia” bona “lahi ese souli ta ia abia bona ia araia vaitani do ia mamia.”
Constitutions be Talmud bamona bukana, Loyola tauna Ignatius ese ia torea. Iesuit idia hadibadia gaudia haida be, imana idia atoa dalana, bona dagi tauna ta raraia dalana bona ena udu-baubau do ia hamakukua lasi ena anina.
Constitutions bukana ia gwau Iesuit ese edia gunalaia taudia edia hereva do idia badinaia momokani: “Ena gunalaia tauna deke- nai ta be hegeregere mase tauna ta bamona.”
[Box/Picture on page 15]
Iesuit ta be Iehova Ena Witness ai Ia Lao Ena Badina
Bolivia dekenai pris gaukara be ogogami gabunai lau gaukaralaia neganai gau haida lau daradaralaidia. Dubu gunalaia taudia edia kara dainai lau daradara. Hegeregere, hua ta ta ai, guriguri, headava, bona Mass karadia amo lau davaria moni haida lau henia unai gabu ena bisop tauna dekenai. Aiemai dubu dekenai idia mai taudia be idia ogogami dainai bisop ena ahuna moni be sisina sibona. Nega ibounai pepa ia kehoa bona mai maumau danu inai bamona do ia hereva: “Lauegu ahuna be inai maragimaragi sibona, a?” neganai egu hemami ia hadikaia hanaihanai. Oibe, ‘vabu ena moni maragimaragi rua’ sibona dainai ia moale lasi.—Luka 21:1-4.
To lau daradaralaia gauna ma ta be dubu ese sene kara bona lalohadai nega tamona idia abia dae, hegeregere emai dubu lalonai ia noho laulau, Cristo de la Vera-Cruz (Satauro Momokani Ena Keriso), tomadiho henia karana dekenai idia gwaugwau lasi. Nega momo unai tomadiho kara amo demoni idia boiria. Ma danu edia tomadiho aria lalodiai inuinu kekero ia vara hanaihanai.
Unai neganai lau lalo-parara lagani momo lalodiai Katolik Dubu ese Baibel ena hereva momokani ia badinaia lasi, bona taunimanima edia aonega bona sene karadia idia abia dae. Unai neganai, lau lalo-parara goevagoeva egu kudouna lalonai lau be Katolik tauna lasi.—Julio Iniesta García ese inai sivarai ia gwauraia.e
[Footnotes]
e Ena sivarai ibounai do oi duahia totona The Watchtower, November 15, 1982 oi itaia.
[Pictures on page 11]
Iesuit orea haginia Loyola tauna, Ignatius, bona ena ladana hanamoa dubuna Spain ai
[Picture on page 13]
Politik dekenai koikoi kara idia karaia dainai, lagani 1767 ai Iesuit taudia be Spain amo idia luludia