Ranu Bafalo—Gaukara Gauna Mai Ena Kamonai
NOGA! TORETORE TAUNA BRAZIL AI ESE IA TOREA
Memero idia boiboi, idia gwau: ‘Heau, heau! Taiga ta!’ Edia bafalo idia heau henidia, edia dorudia ai idia gui haraga, bena idia heau oho. Mero ta ladana Saïdjah be raisi umana ai ia moru dainai, taiga ese ia abia gwauraia. To Saïdjah ena bafalo ese unai ia itaia. Ia giroa lou, bena ena tauanina badana amo ena turana maragina ia koua, bona taiga ia vaira henia. Taiga ese ia heau henia, to ia gini auka bona Saïdjah ia hamauria.
UNAI sivarai, lagani 100 bamona gunanai Asia ai ia noho toretore tauna, Eduard Douwes Dekker, ese ia torea, ese ranu bafalo edia kara namona ta, kamonai, ia hahedinaraia. Hari idia be do mai edia kamonai. Edia kara ia diba momo tauna ta ia gwau: “Ranu bafalo be ubua sisiana bamona. Bema oi kara namo henia, ena mauri ibounai lalonai oi do ia ura henia.”
Asia ai, memero kekeni edia lagani be hani sibona neganai, unai kara idia diba. Dina iboudiai edia turadia badadia be sinavai ai idia hakaua vareai bena idia hadigudia. Edia imadia maragidia amo bafalo ena taiana, ena matana, bona ena udu-matuna idia hagoevaia lalonai, ia moale bada. Dina ese ena kopina koremana ia hasiahua bada bona ena varahuna ia halasia badabada diba lasi dainai, digudigu ia moalelaia bada! Tau ta ia gwau, bafalo be “ranu o kopukopu lalonai idia hekure, edia matadia idia koua sisina, bona edia aniani idia gauaia neganai, moale ena toana korikorina idia hahedinaraia.”
To ranu idia ura henia herevana be edia sivarai ena kahana sibona. Edia kara ma haida be dahaka dahaka? Edena bamona idia gaukaralaidia? Edia toana be edena bamona?
Tanobada Hegegemadai Idia Noho
Ranu bafalo ena toana be boromakau badana ena toana bamona, bona ena metau be kilogram 900 bamona. Ena kopina be mia korema bona ena huihuina be sisina mo. Ena pagana ai ena harana ena lata be kahirakahira mita rua—ena doana idia gagevagageva bona idia lata, ena doruna ia maoro, ena tauanina ia lata bona mai ena varovaro badadia, bona ena aiona ia diho ela bona ena kwarana—iena goada ia hedinarai goevagoeva. Ena aena idia bada, ena aena palapaladia idia auka bona idia bada, bona ena aena garugarudia edia varovaro idia auka lasi. Unai dainai bafalo ese ena dala ai idia noho gaudia ia lagaua hanai diba bona kopukopu gabudia, boromakau idia raka diba lasi gabudia, ai ia raka diba.
Tanobada ibounai lalonai, taunimanima ese ranu bafalo milioni 150 idia gaukaralaidia. Unai bafalo edia bese be rua: suampa gaudia bona sinavai gaudia. Suampa bafalo ena doana edia lata be mita ta mai kahana, bona Philippines amo ela bona India, foto momo ai idia hedinarai. Idia be raisi umadia edia kopukopu ai idia gaukara, eiava dala dikadia ai treila idia veridia lao.
Sinavai bafalo ena toana be suampa gauna ena bamona. To ena tauanina ena bada bona ena doana gagevadia o maorodia edia lata be suampa gauna ena ese idia hereaia sisina. To ena metau be kilogram 900, unai dainai ia danu ena toana be namo. Gunaguna, Arabia hoihoi taudia ese Asia ena west kahana amo idia abidia lao Middle East dekenai; bena gabeai, Kruseid taudia idia lou lao neganai, idia laohaidia Europe dekenai, bona unuseniai edia bese idia noho namo ema bona hari.
Ranu bafalo idia raka metairametaira—hora ta lalonai kilomita toi sibona idia raka—to suampa gaudia bona sinavai gaudia danu be tanobada hegegemadai idia lao vadaeni. Australia ena not kahana ai bona Pacific ena motumotu ai idia ginidae vadaeni, bona Amazon ena uda ai dala idia karaia noho. Amazon?
Idau Tanodia ai Idia Noho Namo
Amazon Sinavaina ai idia laolao taudia momo ese sinavai ena isena idia raraia namonamo, jaguar o anakonda badadia itaia totona, to idia itadia lasi. To, ena be idia be mai edia binokula o matagalasi lasi, to uda idia noholaia matamata gaudia, ranu bafalo, tausen momo idia itaia diba.
Bema oi laloa unai Asia amo idia mailaidia gaudia ese Amazon idia hadikaia, reana oi laloa sinavai ena uduna ai ia noho motumotuna, Marajó, ai, pulisi taudia dekenai do oi maumauraidia be namo. To oi naria namonamo! Steiseni ai do oi ginidae neganai, pulisi tauna ese oi do ia kamonai henia namonamo lasi, badina be reana ia be gavamani ena gaukara gauna ta ena doruna ai ia gui gwauraia, dala ai do ia loaloa totona. Gauna be ranu bafalo ta—suampa gauna unai! Vadaeni, daika ia ura do ia maumau?
Brazil ai, ranu bafalo edia mauri dalana tahua gabudia rua idia noho. Idia ta dekenai ia gaukara tauna ta, Doketa Pietro Baruselli, ese Noga! ia hamaoroa, rei gabudia haida dekenai rei ese bafalo ia hadigaradia to boromakau ia hadigaradia lasi, badina bafalo ena bogana ena gaukara dalana be namo herea. Rei gabudia matamatadia karaia totona, boromakau naridia taudia ese uda idia utua loulou, to idia noho rei gabudia ai bafalo idia noho namo. Doketa Baruselli ia gwau, ranu bafalo ese “idia durudia diba, uda idia naria totona.”
To, uda ai idia mauri noho totona, bafalo ese dala matamatadia idia tahua be namo—bona unai idia karaia. Buka ta ladana The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal ia gwau, medu neganai Amazon Sinavaina ese rei gabudia ia utua dae neganai, bafalo idia hegeregere. Boromakau be ororo maragidia edia doridia ai idia gini mai edia hitolo ida, to bafalo be idia nahu, idia hure avadia idia ania bona ranu henunai rei idia ania danu. Abata ia ore neganai, bafalo edia toana be namo, guna hegeregerena.
Kwini mai Ena Natuna Momo
Brazil ena kahana ma haida ai danu ranu bafalo idia momo daekau. Lagani 1980 murinai unai tano ai bafalo 400,000 idia noho, to hari inai negai milioni haida idia noho. Momo daekau karana ai bafalo ese boromakau idia hereaia. Dahaka dainai?
Wanderley Bernardes, bafalo naridia tauna ta Brazil ai, ia gwau, bafalo ta ena lagani be rua neganai, ia hegaegae do ia sihari. Hua 10 lalodiai ia rogorogo murinai, ena natuna roboana ia havaraia. Bena ma hua 14 murinai, ena natuna iharuana ia vara. Bafalo be idia do matamata neganai ta ta mo idia mase, idia gorere momo lasi, idia mauri daudau, bona natudia momo idia havaraia. Ede daudauna? Lagani 20 bamona. Natudia be hida?
“Unai be oi do lau hadibaia.” Mista Bernardes be unai bamona ia hereva, ena rei gabuna badana ai ia raka vareai neganai; unai gabu ena bada be hekitera 300, bona ia bona São Paulo edia padadia be kilomita 160 bamona. Bafalo ta ia duanaia, ena kopina bona ena doana edia toana ese idia hahedinaraia ia mauri daudau vadaeni. Bena mai ena lalokau ida ia gwau: “Rainha (Kwini) be inai. Ena lagani be 25, bona ena tubuna be momo herea.” Bena mai ena moale ida ia be ma ia gwau: “To vanegai ia ese ena natuna namba 20 ia havaraia.” Tubu hahinedia Rainha hegeregerena be idia noho dainai, diba momo taudia idia gwau, reana nega vairai Brazil ena bafalo oreana ena bada ese tano idaudia iboudiai edia do ia hanaia!
Ia be Mauri Tarakatana Mo Lasi
To hari inai negai India ena bafalo edia momo be bada. Tanobada ena bafalo iboudiai rua rua amo ta ta be unuseniai. Unuseniai bona Asia tanodia ma haida ai, bafalo edia heduru amo famili ogogamidia milioni momo ese tano idia birulaia. Lagani 20 bona ma haida lalodiai edia “mauri tarakatana” ese biru gaukaradia idauidau ai ia durudia lalonai, ena sipeapat o diselin idia hoia lasi. Asia hahinena burukana ta ia gwau: “Egu famili dekenai bafalo ena anina be bada, lauegu be maragi. Do lau mase neganai, lau dainai do idia tai; to bema emai bafalo ia mase, reana do idia hitolo mase.”
Bafalo ese edia uma ai ia durudia mo lasi, to aniani ia henidia danu. India ai idia hoihoilaia milikana ibounai amo 70 pesen be sinavai bafalo edia amo, bona taunimanima ese idia ura henia bada dainai, boromakau edia milika hoihoilaia be auka. Dahaka dainai momo ese idia ura henia? Buka ta ladana The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal ia gwau: ‘Bafalo ena milika ena ranu be bada lasi, bona ena anina bona ena digara edia bada ese boromakau ena milika ena ia hereadia.’ Inua tauna ia hagoadaia bada, ena mamina be namo, bona ia amo mamina namo sisi idauidau idia karaia.
Bafalo ena hidiona be edena bamona? Mista Bernardes ia gwau: “Ura henia taudia edia ura ai hagugurua diba lasi.” Australia, Venezuela, United States, bona tano ma haida ai, taunimanima edia ura idia tohoa neganai, idia davaria bafalo ena miti idia ura henia bada, boromakau ena miti idia ura henia maragi. Tanobada hegegemadai taunimanima milioni momo ese bafalo ena miti idia ania mai edia moale ida neganai, idia laloa unai be boromakau ena miti. Doketa Baruselli ia gwau: “Nega momo taunimanima ese bafalo ena miti idia dadaraia kava, to ena namo be boromakau ena miti ena namo ida idia hegeregere, bona nega momo ia hereaia.”
Bafalo Idia Hamaragia
Ena be bafalo idia momo idia lao, to hekwakwanai ta ia vara. Earthscan Bulletin ia gwau: “Bafalo mamaruanedia badadia, natudia idia havaraia be namo gaudia, momo idia abia hidi do idia gaukaralaidia totona bena edia abona idia utua, eiava idia siaidia do idia aladia mase totona.” Unai dala amo, bafalo badadia havaradia siahuna ia ore, bona hari inai negai bafalo idia bada lasi, guna idia bada hegeregerena. Diba momo taudia idia gwau: “Lagani 10 gunanai Thailand dekenai bafalo badadia, kilogaram 1,000 gaudia, be momo; hari inai negai kilogaram 750 gaudia davaria be auka.” Unai hekwakwanai haorea dalana ia noho, a?
Oibe. Saiens taudia 28 ese edia ripoti ta ai idia gwau dala ia noho, to ma idia gwau: “Namona be do idia kara haraga . . . bafalo bada hereadia hamauria bona naria totona.” Idia gwau, ema bona hari bafalo idia lalodia momo lasi, to bema “edia diba ranu bafalo dekenai idia habadaia, reana unai amo ogogami besedia momo do idia durua bada,” bona “bafalo edia kara korikori do idia hedinarai.”
Lagani handred momo lalodiai Asia ena biru taudia idia diba gauna, hari inai negai saiens taudia tanobada hegegemadai ese idia davaria gauna, be inai: Ranu bafalo be taunimanima edia turana namo hereana mai ena kamonai, idia gaukaralaia diba gauna.
[Box on page 21]
Idia Laloa Kerere
BUKA ta ladana The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal ia gwau: “Taunimanima momo idia laloa ranu bafalo be dagedage gauna. Ensaiklopidia ese unai lalohadai idia hamomokania.” To hereva momokanina be inai: Ranu bafalo, idia hamanadaia gauna, be “idia gaukaralaia animal iboudiai bogaragidiai ia manau herea. Ena be ena toana be mai garina, to ia be ruma ai idia ubua gauna ta bamona—ia hetura, ia manada, bona ia maino.” Vadaeni, dahaka dainai momo idia laloa ia be dagedage gauna? Reana badina be idia laloa ia be Africa ena Keipi bafalo hegeregeredia. Unai bafalo be dagedage gaudia. Ena be edia bese be idau vaitani lasi, to ranu bafalo ese idia dadaraidia bona idia ida idia sihari lasi.