Animal mai Edia Davana Bada Doadia
NOGA! TORETORE TAUNA SOUTH AFRICA AI ESE IA TOREA
KARAHARAGA, raino (rhinoceros) ese tau ta ia lulua. Unai tau be ia roho siri bena kahirakahira ia noho au maragina ta dekenai ia heau lao. To raino be hoa dalanai ia giroa haraga dainai unai tau be nega lasi au dekenai ia daekau totona. Au badinai raino ese ia lulua hegege ela bona ena doana amo unai tauna ia negea daekau. Madi, unai tau be raino ena pagana dekenai ia moru bena gabeai tano dekenai ia moru. Unuseniai ia hekure, ia laloa raino ese do ia moia ena aena amo eiava do ia hamasea. Raino be ia raka vaira, bena unai tauna ese iena aena ia abia isi, to raino ese ia bonaia sibona bena ia raka oho!
Unai be Africa ena raino koremana—ia ura gau idauidau ia dibaia, ia heatu, bona ia gari haraga. Ena bonaia karana bona kamonai karana be namo, to ia itaia namonamo diba lasi. Ia bonaia eiava ia kamonaia gauna ia itaia lasi—herevana unai be tereini ta o kaubebe ta—to ia heau henia! Danu, herevana iena lata be mita 1.5 bona ena metau be kilogram 1,000, to ia heau haraga diba, kilomita 55 hora tamona lalonai, bona ia giroa diba ena lata hegeregerena!
Nega haida ia heau haraga kava eiava ia gadara sibona. Yuilleen Kearney, guna ia be raino korema matamatana, ladana Rufus, ia biagua hahinena, ia gwau, “Kahu bada ia daekau neganai, Rufus ia moale dikadika.” Mai ena moale ida ma ia gwau, nega ta be Rufus be mai ena “boiboi bona laga-tuna ida ia heau uda lalona amo, karaharaga ena boiboi bona heau ia hadokoa, ruma ena vadavada dekenai mai regerege lasi ida ia raka daekau, bena [unai hahine] ena helai gauna badinai ia hekure.”
Raino koremadia idia stadilaia taudia momo ese unai animal idia ura henia danu. Idia gwau, raino ta ta be mai edia kara idauidau, taunimanima hegeregerena. Raino haida be badu dikadika gaudia dainai idia naria namonamo! Africa ena saut kahanai ai, animal sisibalaia bukana ia gwau, raino koremana “do idia abidadama henia lasi, bona idia amo do idia noho daudau be namo.” To madi, taunimanima ese idia hahisia momo dainai nega momo idia badu. Guna ai herevalaia tauna, raino ta ese ia heau henia neganai ia mase lasi tauna, Profesa Rudolf Schenkel, ia gwau, ia lalohisihisi badina be raino edia inai taudia be taunimanima sibona.
Africa ena raino ma ta, raino kurokurona, be edena bamona? Ena manau karana be iena dagedage varavarana ena kara amo ia idau momokani. Ena bada ese raino koremana ena bada be nega rua bamona ia hanaia, bona ia be tanobada ena animal badana ta. Ena kwarana be ia metau momokani dainai, taunimanima hani ese idia abia isi hebou diba! To, ia heau haraga diba, raino koremana hegeregerena.
Uda dekenai raino koremana ta ese taunimanima ia itaia, eiava regena ia kamonaia neganai, eiava bema ia bonaia neganai, mai gari danu ia heau boio. To, Daryl bona Sharna Balfour be buka ladana Rhino lalonai idia gwau, ia namo lasi ta ia laloa nega ibounai unai bamona do ia karaia. To “vanegai lagani lalodiai, bero momo be raino kurokurodia ese idia havaraia, raino koremadia idia hereaia,” badina taunimanima ese idia “matauraia lasi,” dainai.
Idia Moalelaia Bada Karana
Africa ena raino iboudiai ese gau ta idia ura henia bada. Gauna be kopukopu—kopukopu momo! Momo ese edia raka dalana idia haharagaia bema idia ura henia bada kopukopu gabuna kahirakahira idia ginidae neganai bona idia boiboi mai edia moale ida. Daryl bona Sharna Balfour ese nega momo idia itaia, idia gwau raino ta be kopukopu lalonai metairametaira ia diho neganai, “hahodi bada idia kamonai diba, bona miniti haida lalonai unai animal be ena ohena dekenai ia hekure . . . bena ma ia digu lou; nega momo iena doruna dekenai ia giroagiroa bona ena aena ia dududia isi.”
Unai raino besedia rua be nega haida kopukopu gabuna tamona dekenai idia hekure hebou mai edia moale bada ida. Rufus, guna ai herevalaia raino matamatana, be ena digudigu kopukopu gabuna ia moalelaia bada dainai, “nega haida, ena digudigu ia do haorea lasi neganai, ia toreisi haraga bona uma gabudia dekenai hosi bamona ia rohoroho, bena murinai kopukopu gabuna ia lou henia, moale ena mamina do ia abia lou totona.”
To kopukopu be moale havaraia gauna sibona lasi. Unai gabudia ai, raino bona edia bamodia ma haida idia hebamo heheni diba, lao ese ia koridia momo lasi, bona dina ese edia tauanina ia hasiahua neganai, kopukopu ese ia hakerudia lou. Unai dainai ita hoa lasi, nega haida raino momo be hora momo lalodiai unai kopukopu gabudia ai idia hekure.
Edena be Edena?
Edena bamona ta ia diba edena be raino koremana bona edena be raino kurokurona? Ta ia korema momokani bona ta danu ia kurokuro momokani, a? Lasi. Idia ruaosi be mia korema—to edia kala be idau—bema edia kala oi itaia diba. Do oi itaia gauna be edia tauanina dekenai ia kamokau gauna, guna idia digudigu kopukopuna sibona ena kala do oi itaia.
To edia uduna ena toana amo do oi diba edena be edena. Raino koremana be au rauna bona tubutubu gaudia ia ania dainai, iena atai udu bibina be ia gageva bona unai amo ia ese au raudia bona rigidia ia veria. Unai dainai ena ladana idia gwauraia hook-lipped rainona. To raino kurokurona be rei ia ania. Iena uduna be maoromaoro dainai ia ese rei ia utua diba bona unai ia karaia diba rei utua masini bamona. Unai dainai ena ladana idia gwauraia square-lipped rainona. To badina ta dainai idia gwauraia korema eiava kurokuro, toana be idaunegai Netherlands taudia Africa ena saut kahana ai idia noho ese edia idau be unai dala amo gwauraia karana idia hamatamaia.
Davana Bada Doana
Inai hereva rhinoceros be Greek herevadia rua amo, edia anina be “udu baubau doana.” Raino edia doana be dahaka amo idia karaia? Haida idia gwau idia be idia kamokau huidia, badina be edia badina ai idia noho huina idia hekoki. Doketa ta South Africa’s National Parks Board dekenai ia gaukara tauna ladana Gerrie de Graaff ia gwau, idia be huina korikori lasi, to “maikroskoup amo idia itaia neganai, ena toana be animal mai edia aena auka edia bamona.”
Edia doana be nega momo idia tubu haraga ima kwakikwaki koukouna idia tubu haraga bamona. Momo idia diba raino koremana, ladana Gertie, ena doana ena lata be mita 1.4, bona raino kurokurona ta ena doana ia tubu ela bona mita rua! Bona bema unai doana ia makohia, nega haida unai bamona ia vara diba, doana sentimita 8 bamona ma ia tubu lou lagani ta lalonai.
Dahaka dainai raino ena doana be mai davana bada? Momo ese idia gaukaralaia muramura karaia totona, bona ma haida idia heagi, badina edia kaia ena dogoatao kahana be raino edia doana amo idia karaia. Taunimanima momo ese unai idia ura henia bada bona ma haida ese idia hoihoilaia karadia amo moni bada idia davaria dainai, raino tausen momo idia alaia.
Guna raino kurokurona be kahirakahira idia ore, to hari animal naria taudia idia hekwarahi bada dainai haida idia do noho. To unai raino ena varavara, raino koremana be unai bamona lasi. Taravatu haida idia atoa unai animal idia alaia lasi totona; dala ta be edia doana idia utua oho. To unai gaukara bada hereana ena anina be maragi. Raino ena doana kilogram ta ena davana be K2,580, unai dainai henao taudia idia laloa gavamani ese ena doana ia utua oho rainona ena doana ena badina idia kokia be namo. Sedira, mataganigani taunimanima do idia kwalimu lasi, bena gabeai do idia vara taudia ese unai animal do idia dibaia bona do idia itaia diba.
[Blurb on page 25]
Edena bamona ta ia diba edena be raino koremana bona edena be raino kurokurona, badina ruaosi be mia korema?
[Picture on page 24]
Raino kurokurona ta mai ena natuna
[Credit Line]
National Parks Board of South Africa