Tanobada Amo Sivarai Idauidau
Tanobada ese “Gorere Dainai Dika Bada” Do Ia Davaria
“Tanobada hegegemadai taunimanima edia mase, gorere bona hisihisi edia badina badana be . . . ogogami.” WHO (World Health Organization) ena ripoti, The World Health Report 1995, ena hereva be unai. Unai ripoti ia gwau tanobada taudia 5,600,000,000 lalonai, rua rua amo ta ta be mai anina bada muramuradia idia abia diba lasi; tanobada ena memero kekeni toi toi amo ta ta edia aniani be hegeregere lasi; tanobada taudia ima ima amo ta ta be ogogami momokani. England ai, London ena niuspepa ladana The Independent ese WHO ena dairekta-general ena hadibaia hereva ia gwauraia, “gorere dainai dika bada do ia vara, idia hanai lao laganidia 30 o 40 lalonai idia karaia gaudia badadia . . . be anina lasi gaudia ai do ia halaoa.”
Idia Mase Kava Beibi Matamata Edia Namba Hamaragia
Germany ena North Rhine-Westphalia provinsi dekenai, vara matamata beibi edia tama sina iboudiai be pepapepa ta idia henia, beibi matamata idia mase kava edia badina haida idia hadibalaia totona. Niuspepa ta ladana Suddeutsche Zeitung ia gwau, idia mase kava beibi matamata edia namba be 40 pesen amo ia maragi ia lao. Idia gwau Australia, England, Netherlands, bona Norway dekenai unai bamona idia karaia neganai, idia mase kava beibi edia namba be 60 pesen amo idia hamaragia. Beibi matamata idia mase kava edia badina haida be tama sina idia hadibaia totona, idia hamaorodia, bema beibi be ena bogana ai idia atoa mahuta totona, eiava bema bilankesi gauna be mai ena manu huina, eiava bema matresi be manoka, eiava bema sinana ese kuku ia ania ia rogorogo neganai, eiava bema vara matamata beibi be kuku ena kwalahu ia ania neganai, dika ia vara diba.
Doruna Ena Hisihisi Hanamoa Dalana
Canada ena magasin ladana The Medical Post ia gwau doruna ena henuna kahana ena hisihisi ese “taunimanima idia hahisia gaudia amo ia bada,” badina tanobada hegegemadai idia noho taudia iboudiai amo 90 pesen ese edia mauri lalonai unai hisihisi idia mamia. To reana nega momo davana bada medikal karadia be anina lasi. Doketa Garth Russell ia gwau: “Doruna ena hisihisi (gaukara o gadara murinai nega momo ia vara haraga) negadia ibounai amo 90% be doruna ena masolo edia hisihisi sibona, bona bema oi laga-ani dina rua o toi, do ia ore.” Doketa Russell be ma ia gwau, unai murinai “emu doruna hagoadaia karadia do oi karaia matamaia bona oiemu gaukara ai do oi giroa be namo.”
Dagedage Vidio Gadaradia
Canada ena niuspepa ladana The Vancouver Sun ia gwau, mauri korikorina bamona dagedage vidio gadaradia be matamata taudia momo ese idia gadaralaia. Ia gwau, edia kara idia tahua neganai idia davaria memero kekeni ese idia gadaralaidia neganai unai gadara ese edia tauanina idia hasiahua. Edia kudouna idia tahataha—haida edia be nega rua idia haharagaia. Unai kara tahua gaukarana ia karaia tauna ia laloa bada henanadai be inai: “Memero kekeni ese vidio gadaradia dekenai sibona, dagedage karadia idia ura henia bada, eiava edia mauri korikorina dekenai danu idia ura henia”? University of British Columbia ena edukeisini profesa ta Charles Ungerleider ia laloa unai bamona gadara ese taunimanima idia hadibaia dagedage karadia amo hekwakwanai idia hanaia diba. Ia gwau: “Taunimanima idia laloa dagedage vidio gadaradia amo moale idia abia be dika lasi; unai ese edia lalohadai korikorina ia hahedinaraia.”
Jems ese Dika Idia Havaraia
U.S.News & World Report ai idia torea hegeregerena, “gorere gunadia bona matamatadia idia bada idia lao.” Dahaka dainai? Switzerland ena niuspepa ladana Neue Zürcher Zeitung ese ia hahedinaraia gau haida dainai taunimanima be gorere idauidau idia abia haraga diba. Badina ta be tano idauidau dekenai idia loaloa taudia idia momo daekau, bena gorere matamatadia idia abia lao, edia tauanina ese unai gorere idia koua diba lasi taudia edia gabu dekenai. Inai danu, U.S.News ia gwau Atlanta, Georgia ai ia noho CDC (Centers for Disease Control) taudia ia hagaria gauna ta be inai: “Guna antibaiotik amo idia hamasea haraga jems be hari inai negai muramura matamatadia mai edia siahu bada amo idia hamasedia ore diba lasi.”
Poisini Dainai Ia Vara, A?
Niuspepa ladana The Globe and Mail ia gwau, hari be nega ginigunana Canada dekenai idia mase taudia edia namba ese guna idia laloa do idia mase edia namba ia hanaia momokani. Guna idia laloa 3 pesen amo do ia bada ia lao, to lagani 1992 amo ela bona lagani 1993 dekenai idia mase Canada taudia edia namba be 4.3 pesen amo ia bada ia lao, guna unai bamona ia vara lasi. Unai namba lalonai be idia mase beibi matamata edia namba danu, idia hanai laganidia 31 lalonai ia bada ia lao lasi, to hari ia danu ia bada ia lao. Ripoti ese ia hahedinaraia unai namba idia bada ia lao be hoa bona hagaria gauna. Unai dainai Canada ena diba momo tauna ta ese manu maragina ena mase ia laloa lou—guna unai ese ia hadibadia maini dekenai poisini ia noho. Ia henanadai, ia gwau: “Mase taudia edia namba ia bada ia lao ese reana ita ia hadibaia iseda tanobada dekenai poisini ia bada ia lao, a?”
Matamata Taudia Idia Laloa Helaro Namona ta be Lasi
Guna Australia idia gwauraia “moale tanona,” to hari Australia ena matamata taudia momo be unai bamona idia laloa lasi. Niuspepa ladana The Australian ese edia lagani be 15 ia lao 19 matamata taudia edia lalohadai idia tahua taudia edia hereva ia gwauraia, ia gwau idia laloa “moni dalanai Australia dekenai do idia vara gaudia be dika sibona.” Idia ese lagani 9, 10, bona 11 dekenai idia noho sikuli memero bona kekeni, gavamani ena sikuli, Katolik sikuli, bona sikuli ma haida dekenai idia henanadai henia. Niuspepa ia gwau: “Ripoti ese ia hahedinaraia hegeregerena, idia davaria gaudia ese idia hahedinaraia ‘goevagoeva’ lagani 15 o 16 memero bona kekeni ese ‘vaira negana idia naria lasi mai moale danu’—badina idia laloa taunimanima bogaraginai dagedage karadia idia bada idia lao bona taunimanima momo ese moni gaukara do idia davaria diba lasi.” Edia lalohadai lagani 10 murinai do idia vara gaudia dekenai idia nanadaidia neganai, “idia haere taudia momo be idia gwau idia laloa moni dalanai taunimanima edia noho do ia dika ia lao bona edia mauri be moni dalanai do idia biagua diba lasi.”
HIV Idia Abia Taudia Idia Hadibaia Lasi
Japan dekenai doketa taudia haida be HIV idia abia taudia idia hadibaia lasi, bena edia adavadia danu be unai jems idia abia. Health and Welfare Ministry ese unai tano ena hospital bona medikal orea 363 idia nanadaia murinai, idia hahedinaraia, orea iboudiai amo 43 pesen sibona ese HIV gorere taudia ibounai idia hadibaia. Unai orea amo 28 pesen bamona ese gorere taudia haida sibona idia hadibaia. The Daily Yomiuri niuspepa ia gwau, hospital haida idia gwau, gorere taudia idia hadibaia lasi momokani, bona orena be inai henanadai idia haerelaia lasi. Doketa taudia idia gwau taunimanima idia hadibaia lasi ena badina badana ta be gorere taudia edia “lalona idia goada lasi dainai.”
Gau Matamatana Kamelo Hoihoilaia Gabuna Ai
Ena be nega momo vadivadi loaloa taudia ese idau gaudia idia tahua idia loaloa neganai, to idia vadivadi gabudia ai idia noho taudia edia matana ai, reana unai taudia be idau taudia. International Herald Tribune ia gwau, West tanodia edia vadivadi loaloa taudia ese kamelo hoihoilaia gabuna badana ta idia davaria, India ena taoni ladana Pushkar dekenai. Unuseniai, kamelo hoihoilaia taudia ese tano idauidau amo idia mai vadivadi taudia idia kirikirilaia. Tribune ia gwau “kamelo naria taudia ese unai idau taudia idia hoalaia; dina ese ia botadia neganai edia kopina ia kakakaka, maua koremadia [kamera unai] be edia vairana dekenai idia dogoatao, idia amo tanobada idia raraia, bona edia lalona idia hegeregere K2 bamona (unuseniai dina rua edia gaukara davana ia hanaia monina) idia henia, ia raka metairametaira kamelo ai idia gui totona.” Kamelo hoihoilaia tauna ta idia nanadaia vadivadi loaloa taudia edia namba ia bada ia lao be ia namo o ia dika neganai, ia haere, ia gwau: “Ia namo. Ai ura idia ai raraia.”
China Ena Mauri Dalana Ia Dika Ia Lao
The Wall Street Journal ia gwau: “Moni idia laloa bada dainai, China besena ena badina, ruma bese, idia hadikaia.” “Ruma bese idia parara dainai, uru matamata taudia ese sibodia edia namo idia tahua. Kara dika be ia daekau momokani, guna be unai bamona lasi.” Diba tahua hahinena ta ia gwau, guna edia tama sina idia matauraia taudia ese hari edia hesiai taudia bamona idia kara henia, bona idia buruka neganai, idia ura lasi do idia naria. Ena be China dekenai momo ese edia tubudia edia taravatu idia badinaia noho, to unai kara ai idia manoka idia lao, badina taunimanima milioni momo be edia ruma idia rakatania bona mauri namona idia tahua gabu idaudia dekenai. Pablik sekuriti ena vais-minista tauna Bai Jingfu ia gwau: “Moni gogoa be edia lalohadai badana. Moni dainai taunimanima ese kara namo dala maorodia idia laloa lasi.”
Tubutubu Gaudia Idaudia
Tubutubu gaudia idaudia idia tahua neganai, unai gau idia stadilaia taudia Britain bona Brazil amo ese lagani 20 mai kahana lalonai ororo tamona ai Brazil dekenai idia tahua. Ema bona hari, idia ese gau idaudia 131 idia davaria, idia ibounai be sikoea kilomita 171 lalonai idia tubu. Niuspepa Folha de São Paulo ese unai gabu be “Eden ena uma gabuna” ia gwauraia, ia noho mita 1,960 ataiai, Pico das Almas ororona dekenai, Brazil ena Bahia provinsi ai. Tubutubu gaudia idia stadilaia taudia ese tubutubu gaudia idia gogoa oreadia 3,500 bamona idia tahua namonamo, badina be idia ura idia hamomokania idia davaria gaudia be guna idia gogoa gaudia amo idia idau—bona idia davaria idia be unai bamona. England ena Royal Botanic Gardens dekenai ia gaukara tauna, Simon Mayo, ese niuspepa taudia ia hamaoroa, ia gwau: “Lagani 2000 ia kahirakahira neganai, tubutubu gaudia idaudia momo idia davaria dainai ai hoa bada herea.”