Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • gm karoa 2 rau 12-24
  • Baibel be Idia Hadikaia Ore Toho

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Baibel be Idia Hadikaia Ore Toho
  • Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Baibel Sibona Ia Noho ema bona Hari
  • Hereva Naria Taudia
  • Idia Torea Hanai Kerere, Eiava?
  • Unai Taunimanima bona Edia Gado Idauidau
  • Baibel Ita Abia Dalana
    Noga!—2007
  • A3 Baibel Ita Abia Dalana
    Nega Matamata Trensleisen Ena Buka Helaga
  • Baibel Ia Boio Lasi Haida Idia Ura Ena Sivarai Idia Haidaua
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia (Pablik)—2016
  • Bible be Dirava ena amo la Mai Eiava?
    Mauri Hanaihanai Paradaiso Lalonai
Ma Haida Itaia
Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
gm karoa 2 rau 12-24

Karoa 2

Baibel be Idia Hadikaia Ore Toho

Gau momo ese idia hahedinaraia Baibel be Dirava ena Hereva. Unai gau be varo hegeregeredia; idia ta ta iboudiai idia goada, bona kwanau ai idia mogedia neganai, hamotua dalana be lasi. Inai karoa bona murinai karoa lalodiai, unai hamomokanilaia gaudia tamona sibona do ai herevalaia: Baibel dekenai idia karaia karadia edia sivarai unai. Momokani, hari buka idauna be idia hadikaia ore lasi ema bona hari, be ita hoalaia. Mani ena sivarai oi duahia.

1. Baibel be edena bamona buka?

BAIBEL lalonai buka maragidia 66 idia hakapudia. Idia lalodiai, taravatu herevadia, peroveta herevadia, bese idauidau edia sivarai, ane herevadia, sisiba herevadia, bona ma hereva momo danu be idia torea. Keriso ia do vara lasi neganai, unai buka ginigunadia 39 be Iuda taudia, Israel taudia unai, ese idia torea; idia momo be Heberu gado ai idia torea. Unai buka be taunimanima momo ese idia gwauraia Taravatu Gunana. Buka oredia 27 be Keristen taudia ese idia torea Greek gado ai, bona taunimanima momo ese unai buka idia gwauraia Taravatu Matamatana. Unai buka bona idaunegai bukadia ma haida danu ese idia hahedinaraia, unai buka 66 be lagani 1,600 bamona lalodiai idia torea, Aigupito ena lohia siahuna be bada negana amo ela bona Roma ese tanobada ia lohiaia neganai.

Baibel Sibona Ia Noho ema bona Hari

2. (a) Baibel idia torea matamaia neganai, Israel be edena bamona? (b) Unai nega lalonai idia torea bukadia ma haida be dahaka dahaka?

2 Lagani 3,500 bamona idia lao vadaeni, Baibel idia torea matamaia neganai, Israel be bese maragina ta, bese idauidau momo bogaragidiai. Iehova be Israel taudia edia Dirava, to unai bese idaudia be mai edia dirava idauidau momo. Unai nega lalonai, Israel taudia sibodia lasi, to ma bese haida danu ese tomadiho bukadia idia torea. Mesopotamia dekenai Akada taudia ese Gilgamesh ena sivarai idia torea, bona Ugaritic gado ai idia hereva taudia ese Ras Shamra sivaraidia idia torea, hari inai negai edia tano ena ladana be Suria. Unai nega gunadia lalodiai revareva momo idia torea; Aigupito gado ai Ipu-wer ena Sisiba Herevadia bona Nefer-rohu ena Peroveta Herevana idia torea. Sumere gado ai dirava idauidau hanamodia anedia idia torea, bona peroveta herevadia haida Akada gado ai danu.1

3. Dahaka ese ia hahedinaraia Baibel be idau, unai nega lalonai Middle East dekenai idia torea bukadia haida hegeregeredia lasi?

3 To unai revareva iboudiai, Middle East dekenai idia torea, be taunimanima ese idia laloaboio, bona unai gado idia ore. Idia boio ema bona vanegai haida ese idia davaridia bena duahidia dalana idia dibaia. To Heberu Baibel ena buka ginigunadia be idia boio lasi ema bona hari, bona hari inai nega lalonai taunimanima momo ese idia duahidia. Diba momo taudia haida idia gwau, Heberu gado bukadia Baibel lalonai edia hereva be unai idaunegai revarevadia amo idia torea hanai. To gau be unai revareva iboudiai be taunimanima ese idia laloaboio, to Heberu Baibel be ia boio lasi; unai ese ia hahedinaraia Baibel be idau vaitani.

Hereva Naria Taudia

4. Israel taudia be dahaka hekwakwanai badadia idia davaria dainai Baibel be reana ia boio diba?

4 Baibel be ia noho ema bona hari be hoa gauna, badina be idia torea taudia edia bese be bese idaudia ese idia hahekwarahia bona idia dagedage henia bada. Keriso ia do vara lasi neganai, Iuda taudia ese Heberu Revarevadia (“Taravatu Gunana”) idia torea. Edia bese be bese maragina, bona idia be idia tuari heheni besedia mai goadadia bogaragidiai idia noho. Israel besena idia tuari henia besedia haida be inai: Filistia taudia, Moab taudia, Amono taudia, bona Edom taudia. Heberu taudia be basileia rua ai idia parara neganai, Asuria Basileiana mai dagedagena ese edia basileia ta ia hadikaia ore, bena Babulono taudia ese edia basileia ma ta idia hadikaia ore bona tano taudia idia laohaidia Babulono dekenai. Lagani 70 murinai idia momo lasi idia lou mai.

5, 6. Edena dala amo haida ese Heberu besena idia haorea toho?

5 Haida ese Israel bese taudia idia hamasedia ore toho sivaraidia be idia noho. Mose ena negai, Farao ese ia oda henidia, edia vara matamata memerodia iboudiai do idia hamasedia. Bema iena oda idia badinaia, Heberu taudia idia mase ore. (Esodo 1:​15-22) Nega daudau murinai, Iuda taudia be Parasa ena lohia siahuna henunai idia noho neganai, edia inai taudia ese dala idia tahua, gavamani ena oda herevana amo do idia hamasedia ore totona. (Eseta 3:​1-15) Unai palani ena moru laloatao totona, Iuda taudia ese Purimi ariana idia karaia lagani ta ta amo ema bona hari.

6 Gabeai, Suria ena pavapava King Antiokasi Namba 4 ese Iuda taudia ia lohiadia neganai, ia doridia goadagoada, Greek taudia edia kastom do idia badinaia bona edia dirava do idia tomadiho henidia totona. Ia danu ia kwalimu lasi. Ena be Iuda besena idia noho gegea besedia momo be idia boio, to Iuda taudia bona Baibel ena Heberu Revarevadia be idia boio lasi.

7, 8. Keristen taudia idia hahisidia taudia ese Baibel edena bamona idia hadikaia ore gwauraia?

7 Keristen taudia, Baibel ena kahana iharuana (“Taravatu Matamatana”) idia havaraia taudia, be haida ese idia hahisidia. Edia gunalaia tauna Iesu idia hamasea, taravatu utua tauna ta bamona, bena Iuda lohiadia Palestine dekenai ese edia gaukara idia koua toho. Keristen taudia be idau tanodia dekenai idia lao bona idia haroro neganai, Iuda taudia ese idia gavadia, idia dagedage henidia, bona edia haroro gaukara idia koua toho.​—Kara 5:​27, 28; 7:​58-60; 11:​19-21; 13:45; 14:19; 18:​5, 6.

8 Nero ena nega lalonai, Roma ena gavamani taudia ese Keristen taudia idia dagedage henidia matamaia. Tacitus ese unai pavapava ena dagedage karadia ia heagilaia, ia gwau ia ese Keristen taudia ia hahisidia bada herea. Nero ena nega amo Keristen taudia edia davana be mase.2 Lagani 303 C.E. lalonai, Keristen tomadihona haorea totona, Roma pavapavana Diocletian be oda ia halasia, ia gwau Keristen Baibel iboudiai be lahi dekenai do idia gabudia.3

9. Iuda taudia bona Keristen taudia idia hamasedia ore toho taudia bema idia kwalimu, dahaka do ia vara?

9 Unai dagedage karadia bona ala-ala karadia amo Baibel idia haorea gwauraia. Bema Iuda besena be Filistia besena bona Moab besena hegeregeredia ia boio vaitani, eiava bema Iuda lohiadia o Roma ena gavamani ese Keristen tomadiho dalana idia koua vaitani, daidia ese Baibel do idia torea bona do idia naria? To Baibel naria taudia, guna Iuda taudia, gabeai Keristen taudia, be idia hamasedia ore lasi, bona Baibel ia boio lasi. To kerere badana ma ta ia vara, Baibel ena hereva mogea karana unai.

Idia Torea Hanai Kerere, Eiava?

10. Dahaka be gunaguna idia karaia, Baibel ena hereva do ia boio lasi totona?

10 Unai idaunegai revarevadia idaudia momo, taunimanima ese idia laloaboio gaudia, be nadi eiava raro ai idia torea, nega daudau idia noho gaudia unai. To Baibel be idau. Gunaguna pepa eiava animal edia kopidia ai idia torea, idia dika haraga gaudia unai. Unai dainai, Baibel torea taudia ese idia torea revarevadia be idaunegai idia boio. To unai revareva herevadia be idia boio lasi, badina be haida ese pepa tausen momo ai idia torea hanai mai edia hekwarahi ida dainai. Unai neganai printa masini be lasi dainai, buka be unai bamona idia toredia lou.

11. Revareva be edia imana amo idia torea hanai negadiai, dahaka ia vara?

11 To edia imana amo idia torea hanai taudia be idia kerere diba. Sir Frederic Kenyon, idaunegai gaudia ia tahua tauna mai ladana bada, ia gwau: “Taunimanima edia imana bona edia harana idia hegeregere lasi, revareva latana ibounai do idia torea hanai kerere lasi.”4 Hereva ta idia torea hanai kerere murinai, idia torea revarevadia amo hereva ma idia torea hanai taudia ese unai hereva kereredia idia torea hanai. Nega daudau lalonai unai bamona idia karaia loulou lalonai, kerere momo idia vareai.

12, 13. Daidia ese Heberu Revarevadia idia naria?

12 Baibel ena hereva be nega tausen momo unai bamona idia torea hanai loulou; vadaeni, edena bamona ita diba, unai dala amo idia haidaua vaitani lasi? Mani Heberu Baibel ita gwauraia guna, “Taravatu Gunana” unai. Lagani 537 B.C.E. lalonai Iuda taudia be Babulono amo idia lou mai, bena unai murinai Heberu gado diba momo taudia ladana Soferim, anina be “torea taudia,” ese Heberu Baibel revarevadia idia naria bona buka ai idia torea hanai, taunimanima be edia tomadiho ai do idia gaukaralaia totona. Unai tatau ese unai gaukara idia karaia namo herea, mai edia ura namona bona mai edia diba badana ida.

13 Unai murinai, lagani 600 C.E. bamona amo ela bona lagani 900 C.E. bamona, Masorete taudia ese unai gaukara idia karaia. Idia danu be torea taudia, edia gaukara be Heberu revarevadia idia torea hanai maoromaoro, bona edia gaukara idia karaia namonamo. Siahu taudia ese idia gwauraia maoro bukadia sibodia amo hereva idia torea hanai diba, bona hereva ta ta iboudiai idia duahia guna bona hereva ta ta edia leta ta ta iboudiai idia sekea guna, bena idia torea hanai.5 Profesa Norman K. Gottwald ia gwau: “Edia taravatu ta ese ia hahedinaraia edia gaukara idia karaia namonamo; unai taravatu be inai: Idia torea matamata bukadia iboudiai be haida ese idia sekea, bona mai edia kerere gaudia be maoromaoro idia negea.”6

14. Dahaka idia davaria bena ia amo idia hamomokania Soferim taudia bona Masorete taudia ese Baibel ena hereva idia torea hanai maoromaoro?

14 Vadaeni, Soferim taudia bona Masorete taudia be unai revareva torea hanai maoromaoro karana idia kwalimulaia momokani, eiava? Inai henanadai haerelaia be auka ema bona lagani 1947, badina be idia davaria vadaeni Heberu bukadia be lagani 900 C.E. murinai idia torea gaudia sibodia. To lagani 1947 lalonai, Mase Davarana kahirakahira dekenai, idaunegai pepadia haida be kohua lalodiai idia davaria, Heberu Baibel ena rau haida danu. Unai pepa haida be Keriso ia do vara lasi neganai idia torea gaudia. Diba momo taudia ese unai revareva be idia abia vadaeni Heberu revarevadia ida idia hahegeregerea, do idia diba, unai idaunegai taudia edia hereva idia torea hanai maoromaoro eiava. Vadaeni, dahaka idia davaria?

15. (a) Isaia ena revareva Mase Davarana bukana lalonai be Masorete taudia edia revareva ida idia hahegeregeredia neganai, dahaka idia davaria? (b) Mase Davarana dekenai idia davaria revarevadia haida edia hereva be idau; unai be edena bamona ita laloa be maoro? (Henu herevana itaia.)

15 Unai idaunegai bukadia ta be Isaia ena buka ibounai, ena hereva be Masorete taudia ese idia torea Baibel edia hereva ida idia hegeregere. Profesa Millar Burrows ia gwau: “Ai laloa Saint Mark ena Isaia bukana (vanegai idia davaria gauna) bona Masorete revarevadia edia idau momo be unai torea hanai taudia edia kerere dainai. Ena hereva oredia be lagani 900 C.E. murinai idia torea gaudia edia hereva hegeregeredia. Unai ese ia hahedinaraia gabeai idia torea herevadia be idia maoro.”7 Burrows ma ia gwau: “Ai hoa, badina be lagani wan tausen lalodiai unai hereva idia haidaua sisina sibona.”a

16, 17. (a) Dahaka dainai ita diba momokani Keristen Greek Revarevadia edia hereva idia mogea lasi? (b) Sir Frederic Kenyon ese Greek Revarevadia edena bamona ia gwauraia?

16 Baibel ena kahana ma ta, idia gwauraia Taravatu Matamatana, be Keristen taudia ese idia torea Greek gado ai, bena haida ese unai revareva idia torea hanai. Unai torea hanai taudia edia diba be Soferim taudia edia diba hegeregerena lasi, to edia gaukara idia karaia namonamo mai edia lalona ibounai ida, bona gavamani ese do ia panisidia garina idia gari lasi. Bona, ita diba hari ita abia revarevadia be torea taudia ginigunadia ese idia torea revarevadia hegeregeredia, badina be buka haida ita abia vadaeni, unai revareva idia torea matamata bena nega daudau lasi murinai haida ese unai buka ai idia torea hanai. Ioane ena Evanelia Bukana ena rau ta ena kahana be unai bamona; Ioane ese ena Evanelia Bukana ia torea, bena lagani 50 idia do ore lasi neganai, ma ta ese ia torea hanai. Ma danu, unai bamona buka momo herea be idia noho ema bona hari; idia hahedinaraia goevagoeva unai revareva be idia maoro.

17 Sir Frederic Kenyon ese unai ia hamomokania, ia gwau: “Ai hamomokania vaitani, Baibel revarevadia edia anina idia torea hanai maoromaoro. . . . Taravatu Matamatana revarevadia, bona matamana neganai gado idaudia ai idia torea hanai revarevadia, bona Ekalesia ena torea taudia ginigunadia ese idia torea hanai herevadia, be momo herea dainai, ai laloa ai daradaralaia siridia iboudiai edia revareva maorodia be unai buka gunadia haida lalodiai idia noho. Idaunegai bukana idauna ta be inai bamona idia gwauraia diba lasi.”10

Unai Taunimanima bona Edia Gado Idauidau

18, 19. Dahaka dainai Baibel ena hereva be gado idaudia ai idia torea hanai?

18 Baibel ena buka ginigunadia 39 edia hereva kahirakahira iboudiai be Heberu gado ai idia torea, Israel taudia edia gado unai. To idaunega amo ema bona hari, idau bese taudia ta ta sibodia be Heberu gado idia diba. Bema Baibel be gado idaudia ai idia hahanaia lasi, ia be mai anina Iuda bese taudia bona unai idau bese taudia ta ta mo sibodia dekenai. To lagani 300 B.C.E. bamona ai Baibel ena Heberu revarevadia be Greek gado ai idia hahanaia matamaia, Alexandria, Aigupito dekenai idia noho Heberu taudia totona. Unai negai bese idauidau taudia be Greek gado idia diba. Unai dainai Iuda lasi taudia dekenai Heberu Baibel ena anina abia dalana be haraga.

19 Baibel ena buka ginigabedia 27 idia torea neganai, bese idauidau be Greek gado ai idia hereva diba, unai dainai unai gado ai idia torea. To unai neganai haida be Greek gado idia diba lasi. Unai dainai Baibel ena Heberu revarevadia bona Greek revarevadia be unai idaunegai gadodia ai idia halasia matamaia; unai gado haida be inai: Syriac, Coptic, Armenian, Georgian, Gothic, bona Ethiopic. Unai neganai Roma Basileiana ena gado be Latin, bona Baibel ena revareva be unai gado ai idia torea loulou, ela bona tau ta idia gwaumaoro henia, Latin gado ai do ia hahanaia, bena iboudiai ese unai revareva tamona do idia gaukaralaia. Lagani 405 C.E. bamona ai ia haorea, bena gabeai unai Baibel ena ladana idia hatoa Vulgate (Anina be “taunimanima momo ese idia gaukaralaia gauna”).

20, 21. Dahaka dainai Baibel idia naria noho be auka, bona unai hekwakwanai be edena bamona idia hanaia?

20 Ena be hekwarahi momo idia davaria, to Baibel be unai bamona idia naria ela bona unai negai. Baibel karaia taudia edia orea be orea maragidia, bona taunimanima ese idia dadaraidia bona idia dagedage henidia dainai idia hekwarahi. Baibel idia torea hanai loulou lalonai, ena hereva idia mogea diba, to unai bamona idia karaia lasi. Gado idauidau ai idia hahanaia dainai, bese idauidau taudia ese idia duahia diba.

21 Dahaka dainai Baibel hadikaia gaudia momo idia vara? Baibel ia gwau: “Satani ese tanobada taudia ibounai ia gunalaia noho.” (I Ioane 5:19) Unai dainai, tanobada taudia ese hereva momokani idia inai henia be hoa gauna lasi. Vadaeni, dahaka dainai Baibel ia ore lasi, to buka idaudia momo, unai bamona idia hekwarahilaia lasi gaudia, be taunimanima ese idia laloaboio vadaeni? Baibel ena haere be inai: “Dirava ena hereva do ia noho ela bona hanaihanai.” (1 Petero 1:25) Bema Baibel be Dirava ena Hereva, taunimanima ese idia hadikaia ore diba lasi. Bona unai be momokani ema bona hari.

22. Lagani 300 C.E. murinai, Roma ena gavamani ese ena kara edena bamona ia haidaua?

22 To lagani 300 C.E. murinai gau ta ia vara, unai gau dainai Baibel idia hadikaia lou bona Europe besedia edia noho ia idau vaitani. Diocletian ese Baibel iboudiai ia hadikaia ore toho, bena lagani 10 sibodia idia ore murinai, Roma ena pavapava ma ta ese “Keristen” taudia ia gwaumaoro henidia, edia tomadiho do idia badinaia. Ma lagani 12 murinai, lagani 325 C.E. lalonai, Roma pavapavana ta ese “Keristen” hebouhebouna ladana Nicaea ena Kaunsolo ia gunalaia. Dahaka dainai unai ese Baibel ia hadikaia diba? Haere be murinai karoa lalonai do ita davaria.

[Footnotes]

a To Mase Davarana kahirakahira dekenai idia davaria revarevadia haida be guna idia abia Baibel revarevadia hegeregeredia lasi; edia hereva momo be idau. To torea taudia ese unai sivarai edia anina idia mogea lasi. Catholic University of America tauna, Patrick W. Skehan, be ia gwau, unai revareva momo lalodiai “Baibel ena siri haida be hereva idaudia amo idia torea, ena siri ma haida ida hahegeregeredia totona; unai dala amo hereva idia halataia, to edia anina idia haidaua lasi . . . Unai revareva idia laloa bada, revareva helagadia idia gwauraia; unai hegeregerena, Baibel ena hereva idia torea hanai neganai, unai hereva ena anina be Baibel ena hereva ma haida amo idia gwauraia hedinarai.”8

Ma ta ia gwau: “Ena be hereva haida ai daradaralaia noho, to gau badana be inai: Ita abia vadaeni revarevadia edia hereva momo herea be gunaguna idia torea taudia edia hereva hegeregeredia, unai torea taudia haida be kahirakahira lagani 3,000 idia lao vadaeni idia noho. Taravatu Gunana ena hereva idia mogea eiava lasi be ita daradaralaia lasi be namo, badina be ita diba momokani iena hereva idia torea hanai neganai idia torea maoromaoro.”9

[Box on page 19]

Baibel ena Revareva Idia Hamomokania

Baibel ena revareva idia hamomokania vadaeni dalana ita diba namonamo totona, namona be Greek taudia bona Roma taudia edia idaunegai revarevadia ita laloa. Unai revareva momo idia torea, Heberu taudia ese edia Revareva Helagadia idia torea murinai. Bese idaudia ese Greek taudia bona Roma taudia idia hamasedia ore toho lasi, bona edia buka idia hadikaia ore toho lasi. To, Profesa F. F. Bruce be inai bamona ia hereva:

“Kaisara ese lagani 58 bona 50 B.C. edia huanai ia torea sivaraina ladana Gallic War ena buka haida idia noho, to 9 eiava 10 sibodia be idia namo; idia amo idia torea guna gauna be Kaisara ena nega murinai lagani 900 idia ore neganai idia torea.

“Roma ena sivarai bukadia 142 be Livy (lagani 59 B.C.-A.D. 17) ese ia torea, to 35 sibodia be idia noho; 20 sibodia be idia namo, bona tamona mo be lagani 400 A.D. vairanai idia torea hanai gauna.

“Tacitus (lagani A.D. 100 bamona ai) ese buka 14 ladana Histories ia torea, to unai buka 4 mai kahana sibodia be idia noho; buka 16 ladana Annals ia torea, to unai buka 10 bona ma rua edia rau haida sibodia be idia noho. Unai idia do noho revarevadia be buka rua ai idia torea hanai, ta be lagani 800 A.D. murinai idia torea gauna, bona ta be lagani 1000 A.D. murinai idia torea gauna. . . .

“Thucydides (460-400 B.C. bamona) ena Sivarai be buka 8 lalodiai ita davaria, idia amo idia torea guna gauna be lagani A.D. 900 bamona ai idia torea hanai, bona pepapepa maragidia haida lalodiai danu, Keriso ena nega lalonai idia torea hanai gaudia unai.

“Herodotus (lagani 488-428 B.C. bamona) ena Sivarai danu be unai bamona. To bema tau ta ia gwau, ita diba namonamo lasi unai revareva be Herodotus bona Thucydides ese idia torea revarevadia hegeregeredia eiava, badina be edia buka idia torea bena lagani 1,300 bamona murinai unai revareva be haida ese idia torea hanai, unai buka idia diba momo taudia iboudiai ese unai tau ena hereva do idia abia dae lasi.”​—The Books and the Parchments, rau 180.

To Baibel be idau; ena revareva pepadia tausen momo idia noho. Keristen Greek Revarevadia pepadia momo idia noho, Aposetolo ese hereva idia torea bena lagani 100 idia do ore lasi neganai haida ese idia torea hanai unai pepa dekenai.

[Picture on page 13]

Heberu taudia be bese maragina; bese goadadia ese idia tuari henidia loulou. Inai idaunegai laulauna ai, Asuria taudia ese Heberu taudia, tuari lalonai idia abidia mauri taudia, be idia hakaudia oho

[Picture on page 14]

Gunaguna, printa dalana be lasi neganai, Revareva Helagadia be edia imana amo idia torea hanai

[Picture on page 16]

Nero be taravatu ia atoa, Keristen taudia do idia hamasedia

[Picture on page 21]

Isaia ena buka, Mase Davarana ai idia davaria gauna, be idia duahia neganai, idia davaria, lagani 1,000 lalodiai iena hereva idia haidaua sisina sibona

[Picture on page 23]

Pavapava Diocletian ese Baibel ia hadikaia ore diba lasi

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2026)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia