Mai Moale Danu Iehova Hesiai Henia
“Iehova ena hesiai gaukara umui karaia mai emui moale ida. Ia vairanai umui mai, mai emui ane ida.”—SALAMO 100:2.
GABUNA be Olympia Stadium, Berlin dekenai. Lagani 54 gunanai, unai gadara gabuna namona be hepapahuahu gabuna badina Nazi dagedage lohiana, Adolf Hitler, ese America heau helulu kopi korema tauna ia dadaraia, unai tau be golo kwalimu davana gaudia 4 ia abia. Unai ese Hitler ena hereva, “Aryan taudia idia herea”, ia hadikaia!a To, July 26, 1990 ai, kopi korema taudia, kopi kurokuro taudia, kopi laboralabora taudia—bese 64 amo idia mai bona idia noho tamona. Idia iboudiai be 44,532 bona unuseniai idia hebou Iehova ena Witness taudia edia “Gado Goevadaena” Distrik Hebouhebou totona. Unai Thursday adorahi ai momo idia moale bada herea! Bapatiso hereva murinai, taunimanima 1,018 idia boiboi “Ja!” bona idia boiboi lou, “Ja!” edia gwauhamata Iehova Dirava dekenai, iena ura do idia karaia, idia hamomokania totona.
2 Miniti 19 lalonai, unai Witness matamatadia be steidium idia rakatania bona bapatiso ranuna dekenai idia lao. Bona unai miniti ibounai lalonai, unai steidium lalonai taunimanima ibounai be regerege bada danu edia imana idia patapataia. Olympic Games dekenai idia kwalimu taudia be unai bamona regena idia kamonai lasi, hari bese idauidau amo idia mai taudia sinahu momo, tanobada ia kwalimulaia abidadama idia hahedinaraia taudia unai, ese unai bamona regena idia kamonai bamona. (1 Ioane 5:3, 4) Edia moale ena badina be idia diba momokani Dirava ena Basileia ena lohia, Keriso henunai, be lagani 1,000 lalonai, taunimanima dekenai hahenamo momo do idia mai.—Heberu 6:17, 18; Apokalupo 20:6; 21:4, 5.
3 Inai orea dekenai iduhu eiava bese hapararaia baduna ta be lasi, badina idia ibounai be Dirava ena Hereva ena gado goevadaena idia herevalaia, bona unai ese Petro ena hereva ia hamomokania: “Hari lau diba momokani Dirava ese taunimanima edia toana ia laloa lasi. To bese ibounai lalonai, Dirava dekenai ia gari bona kara maoromaoro ia karaia tauna, Dirava ese do ia abia dae.”—Kara 10:34, 35; Sefania 3:9.
4 Berlin dekenai unai hebouhebou taudia momo be dagedage laganidia momo lalonai, abidadama taudia ai idia lao; unai be Nazi ena nega lalonai (1933-45), bona unai murinai East Germany ena socialist gavamanina ena nega lalonai. March 14, 1990 ai, Iehova ena Witness ia taravatua karana be East Germany dekenai idia kokia. Unai dainai, ita diba idia momo be ‘hereva idia abia dae, hisihisi momo lalonai, to lauma helaga idia moalelaia noho.’ (1 Tesalonika 1:6) Harihari idia be Iehova idia hesiai henia diba bona ta ese ia koua lasi, bona idia moale bada herea momokani.—Isaia 51:11 danu hahegeregerea.
Moale Negadia
5 Iseda tadikaka Eastern Europe dekenai bona hari Africa bona Asia tanodia haida dekenai idia ruhaia dainai, ita be Iehova ese idau negai ia karaia hahemauri karadia ita laloa. Ita ese Iehova ena kara goadana Davara Kakakakana dekenai ita laloa, bona ma ita laloa Israel ena moale anena ena hereva badana be inai bamona: “Iehova e, dirava momo herea edia huanai oi bamona be daika? Oi hegeregerena be daika? Helaga dekenai oi herea momokani, daika be oi bamona? Oi be hoa karadia karaia Tauna, bona oi be kara badadia karaia Tauna dainai, mai gari danu ane amo oi idia hanamoa.” (Esodo 15:11, NW) Hari inai negai, ita be iena taunimanima totona Iehova ese ia karaia hoa karadia dainai ita moale noho, ani? Momokani, ena kara ita moalelaia!
6 Lagani 537 B.C.E. ai, Israel be Babulono amo idia ruhaia murinai, edia moale be bada herea. Unai neganai Iehova ena bese taudia idia hereva diba, Isaia ese ia perovetalaia hegeregerena: “Itaia! Dirava ese lau ia hamauria. Do lau abidadama, do lau gari lasi; badina be Iah Iehova be egu goada bona egu siahu, ia ese lau ia hamauria.” Unai be moale dikadika herevana! Bona unai bese be edena dala ai unai moale idia gwauraia hedinarai? Isaia ia hereva noho, ia gwau: “Unai dina dekenai do umui gwau: ‘Umui taunimanima e, Iehova umui tanikiu henia! Iena ladana dekenai umui boiboi. Iena kara be bese idauidau umui hadibalaidia. Umui gwauraia hedinarai, iena ladana be hereadae. Iehova dekenai ane umui karaia, badina ena kara be hereadae.’ ” Hari idia “boiboi moale” diba “tanobada ibounai lalonai” iena kara goadadia “idia hadibalaidia” dainai, hari inai negai Iehova ese ia ruhaia hesiai taudia idia karaia hegeregerena.—Isaia 12:1-6.
Iehova ena Gaukara Moalelaia
7 Hari inai negai, Iehova ese ena hesiai taudia lagani 1919 ai ia hamauridia neganai, idia be moale dekenai idia boiboi. Unai lagani dekenai, March 26 ai, Hakaua Oreana taudia be United States ena dibura rumana amo idia ruhaia nege; hua 9 lalonai unuseniai idia noho badina haida ese idia samania koikoi bona idia gwau idia be gavamani idia hadikaia toho. Brooklyn Betele ai idia giroa lou neganai, moale ariana idia karaia! Ma danu, idia horoa orena taudia iboudiai idia moale diba badina lauma dalana dekenai, Babulono Badana ena siahu amo idia ruhaia vadaeni, unai be Satana ese ia gaukaralaia tomadiho oreana, tanobada ibounai ia dogoatao totona.—Apokalupo 17:3-6; 18:2-5.
8 Lagani 1919 ai idia vara gaudia edia vara gauna badana be Dirava ena taunimanima be Cedar Point, Ohio, U.S.A. dekenai, September 18 ai, hebouhebou badana ta idia karaia. Unai hebouhebou ena dina namba 5 ai, “Gaukara Hebou Taudia edia Dinana” unai, Watch Tower Society ena president, J. F. Rutherford, ese taunimanima 6,000 ia hereva henidia, iena hereva ena ladana be “Basileia Harorolaia.” Apokalupo 15:2 bona Isaia 52:7 ia herevalaia murinai, kamonai taudia ia hamaorodia magasin matamatana ta, The Golden Age (hari idia gwauraia Awake!) do idia printaia nega rua hua ta ta iboudiai dekenai, bona idia karaia idia hariharilaia totona. Hereva ena dokonai ia gwau: “Lohiabada dekenai idia gwauhamata momokani taudia; idia gari lasi taudia, edia kudou ia goeva taudia, Dirava bona Lohiabada Iesu idia lalokau henidia mai darana ibounai, mai goada ibounai, mai souli ibounai taudia unai, be dala ia noho neganai, unai gaukara do idia karaia mai edia moale danu. Lohiabada oi noia iena hakaua herevana oi kamonaia totona, ia be iena gavamani gaukarana karaia tauna momokanina bona haheaukalaia tauna ai oi do ia halaoa totona. Bena, oiemu kudou lalonai mai emu ane moalena danu, oi lao bona ena hesiai gaukara oi karaia.”
9 Unai “moale anena” be tanobada ibounai dekenai idia kamonai! Iseda duahia taudia momo be Noga! magasin, 12,980,000, gado 64 dekenai, hariharilaia gaukarana idia karaia. Unai magasin be mai ena siahu bada kamonai taudia be hereva momokani dekenai ia hakaua totona, bona ia be Gima Kohorona magasin danu idia hariharilaia hebou. Orient tanona ta dekenai, pioneer taihu ta be hanaihanai magasin idia abia taudia dekenai ia lao neganai, ia hoa badina nega ibounai, magasin matamatadia ia abia lao neganai, ruma tauna ese K7 bamona ia henia hanaihanai Iehova ena Witness taudia edia tanobada ibounai gaukarana durua totona—unai ia hahedinaraia ia ese Basileia gaukarana ia moalelaia momokani!
10 Idia be lagani gunanai, Gima Kohorona magasin 15,290,000, gado 111 dekenai idia hariharilaia. Unai gado iboudiai amo, gado 59 ai unai magasin be tanobada ibounai nega tamona idia halasia. Kamonai hesiai tauna, horoa orena taudia unai, be unai magasin idia moalelaia duahia taudia dekenai “aniani neganai . . . edia [lauma] aniani [idia] henia” noho. (Luka 12:42) Lagani 1990 ai, Iehova Witness taudia ese unai magasin rua edia sabskripsen 2,968,309 idia abia, unai be lagani 1989 amo 22.7 pesen amo ia bada ia lao.
Moale Ia Bada
11 Dirava ena taunimanima, unai negai edia namba be 10,000, be nega iharuana, Cedar Point dekenai hebouhebou idia karaia neganai, moale ia bada. Unai be September, 1922 ia vara bona taunimanima 361 idia bapatiso. Tadikaka Rutherford ese hereva ta, ladana “Guba Basileiana Ia Mai,” ia henia. Unai hereva ena siri badana be Mataio 4:17. Unai hereva lalonai, hereva ia habadaia ela bona inai hereva badana ia karaia: “Namona be tanobada taudia do idia diba Iehova be Dirava bona Iesu Keriso be king edia King bona lohiabada edia Lohiabada. Hari be dina ibounai edia dina badana. Itaia, King ia lohia! Umui be iena hereva harorolaia taudia. Unai dainai, harorolaia, harorolaia, harorolaia, King bona iena basileia umui harorolaia.” Unai hebouhebou dekenai idia boiboi moale taudia edia namba ia bada ia lao ela bona lagani 1989 ai, 6,600,000 be tanobada ibounai Iehova ena Witness edia hebouhebou gabudia 1,210 dekenai idia hebou, bona unai hebou dekenai 123,688 idia bapatiso.
12 Iehova ena Witness taudia be ta ese ia koudia lasi nohona idia moalelaia. Idia be hari inai negai Iesu ena hereva hagugurua karana idia moalelaia: “Hereva momokani be do umui diba, bona hereva momokani ese umui do ia ruhaia.” Tomadiho koikoi ena hehuni herevadia bona gari herevadia amo idia ruhaia dainai idia moale bada herea! Iehova bona iena Natuna idia diba bona idia ida danu idia gaukara hebou, ena moale be bada herea, bona mauri hanaihanai dalana ia kehoa! (Ioane 8:32; 17:3; 1 Korinto 3:9-11) Dirava ena hesiai taudia be inai tanobada ena “gavamani mai ena siahu taudia” henunai idia noho, bona idia be mai edia maoro, Iehova ena Basileia, Keriso henunai ia noho gauna unai, ena helaro namo hereana idia harorolaia totona. Bema gavamani ese unai idia matauraia, Dirava ena hesiai taudia idia moale. Mai ura bada danu “Kaisara ena, Kaisara [idia] henia,” to “Dirava ena, Dirava [idia] henia.”—Roma 13:1-7; Luka 20:25.
13 To, bema tanobada siahu taudia be unai gaukara Dirava dekenai idia karaia dalana idia koua toho, Iehova ena Witness taudia edia haere be aposetolo edia haere hegeregerena: “Dirava ai kamonai henia be namo, taunimanima ai kamonai henia be dika.” Unai neganai, lohia taudia be aposetolo idia ruhaia murinai, aposetolo ese idia “rakatania mai moale bada danu.” Edena dala ai edia moale idia hahedinaraia? “Dina ibounai, Dubu Helaga lalonai bona ruma lalonai, taunimanima idia hadibaia bona Iesu Keriso ena Sivarai Namona idia gwauraia, inai gaukara idia hadokoa lasi.” (Kara 5:27-32, 41, 42) Unai hegeregerena, hari inai nega Iehova ena Witness taudia idia moale, guna edia hesiai gaukara idia taravatua daladia idia hanaia bona dala haida idia kehoa neganai. Iehova ese dala ia kehoa tanodia momo dekenai, idia moale bada herea Iehova ena ladana bona Keriso amo ia mai noho Basileiana idia harorolaia namonamo totona.—Kara 20:20, 21, 24; 23:11; 28:16, 23 danu hahegeregerea.
Mai Moale Danu Idia Haheauka
14 Keristen korikori taudia ese idia mamia moale bada hereana be dahaka? Ia be Olympic Games dekenai idia kwalimu taudia edia nega sisina idia abia moalena ia hereaia, bona ia noho daudau. Ia be Dirava ena lauma helaga ena huahua ta, “iena kamonai taudia dekenai” Dirava ese ia henia gauna unai. (Kara 5:32) Webster’s dikseneri ia gwau moale ena anina be ‘moale kava gauna lasi, ia be lalona amo ia hedinarai momokani gauna,’ Keristen tauna dekenai, moale ena anina dobuna ma ta ia noho, ia be kara bona toana dekenai ia hedinarai bada moalena. Ena badina be iseda abidadama, unai dainai, ia be mai siahuna, bona ita ia hagoadaia diba. “Iehova moalelaia karana be emu goada.” (Nehemia 8:10) Dirava ena orea taudia ese Iehova moalelaia karana idia habadaia toho, bona unai kara be tanobada taudia ese idia moalelaia tauanina hamoalea karadia edia moale koikoina ia hereaia.—Galatia 5:19-23.
15 Iseda tadikaka Ukraine dekenai oi laloa. Lagani 1950 murinai, ‘siahu taudia’ be idia tausen momo Siberia dekenai idia lulua neganai, idia hekwarahi bada. Gabeai, siahu taudia ese unai tadikaka idia ruhaia neganai, idia moale bada, to idia iboudiai be edia tano dekenai idia giroa lasi. Badina be dahaka? East kahana dekenai idia hekwarahi dainai idia be Iakobo 1:2-4 ena hereva idia laloatao: “Lauegu varavara e, bema hedibagani idauidau ese umui dekenai ia ginidae neganai inai bamona do umui laloa be namo: inai be moale gauna sibona. Badina be umui diba hedibagani o hisihisi ese emui abidadama idia tohoa neganai, goada bona haheauka idia havaraia noho. Vadaeni nega ibounai metau bona hisihisi lalonai do umui haheauka noho ela bona inai haheauka emui lalona dekenai ia goada momokani. Unai neganai emui kara be namo, bona Dirava ena dala hegeregerena do umui raka, kerere ta lasi.” Idia ura unai moale havaraia gaukarana, taunimanima haboua gaukarana, do idia haheaukalaia, unai dainai moale bada herea gauna be vanegai, Poland dekenai, Pacific kone ai idia noho hanua edia Witness taudia haida be east kahana amo idia mai, Iehova ena Witness taudia ese idia karaia hebouheboudia dekenai. Unai bamona huahua idia havaraia totona, nega tamona ai idia haheauka bona idia moale. Momokani, Iehova ena hesiai gaukara dekenai mai moale ita haheauka taudia ibounai, ita hereva diba: “To lau ese Iehova do lau moalelaia. Lauegu hahemauri Diravana do lau moalelaia. Iehova, Atai Herea Lohiabadana be lauegu goada.”—Habakuku 3:18, 19; Mataio 5:11, 12.
16 To ita be edena bamona ita do moale noho diba kwarana auka inai taudia dekenai ita haroro neganai? Namona be oi laloa Dirava ena peroveta taudia gunadia be unai bamona nohona dekenai idia moale noho. Ieremia ia hekwarahi neganai ia gwau: “Oiemu hereva lau davaridia, bona lau anidia; bona oiemu hereva ese lau ia hamoalea bona lauegu kudouna ena moale gauna ai ia lao; badina be tuari orea edia Dirava Iehova e, oiemu ladana be lau dekenai ia noho.” (Ieremia 15:16) Iehova ena ladana be ita dekenai idia hatoa bona unai ladana ita harorolaia be hahenamo badana ta! Ita sibona ita stadi namonamo bona Keristen hebou lalonai ita haere neganai, unai ese ita ia hagoadaia hereva momokani ita moalelaia noho totona. Ita haroro bona Basileia ita moalelaia dainai iseda vairana dekenai iseda moale do ia hedinarai. Ena be hekwarahi bada ia abia, to Iobu ese iena inai taudia inai bamona ia herevalaidia: “Idia dekenai lau kiri neganai idia hamomokania lasi, bona lauegu vairana ena diari idia koua diba lasi.” (Iobu 29:24) Abidadama tauna Iobu bamona, inai taudia ese ita idia hevaseha henia neganai, namo lasi ita lalohisihisi. Namona be oi kiri noho! Iseda vairana ese iseda moale ia hahedinaraia diba bona taunimanima do idia ura idia kamonai.
17 Ita be teritori tamona dekenai ita giroa loulou neganai, iseda haheauka bona moale be reana kudou maoro taudia haida do ia veridia bona idia ia hagoadaia diba idia be iseda helaro hereana idia tahua totona. Idia danu Bible stadi ita karaia hebou hanaihanai neganai ita moale diba! Bona edia kudou dekenai Dirava ena Hereva amo idia mai hereva momokanidia idia abia dae neganai, ita moale bada herea badina idia be Iehova ena hesiai gaukara dekenai iseda turadia ai idia lao dainai! Bena ita gwau diba, hegeregerena iena nega lalonai aposetolo Paulo be abidadama matamata taudia ia hereva henidia diba bamona: “Unai neganai ai be dahaka kwalimu ahuna do ai abia? Ai moalelaia gauna bona ai heagilaia gauna be dahaka? Umui sibona, ani? Haida ese umui idia hanaia lasi. Oibe, umui dainai moale momokani bona ladana bada ai abia vadaeni.” (1 Tesalonika 2:19, 20) Momokani, ita moalelaia momokani diba gauna be Dirava ena Hereva amo idia mai hereva momokanidia dekenai matamata taudia ita hakaudia diba, bona ita durudia idia be gwauhamata, bapatiso Witness taudia ai idia lao totona.
Ita Ia Hagoadaia Moalena
18 Iseda mauri dinadia ibounai lalonai, idia vara gaudia momo dainai ita haheauka be namo. Unai gau haida be tauanina gorere, lalo-metau, bona moni ena hekwarahi. Keristen tauna be edena dala ai ia moale noho diba unai hekwarahi ia haheaukalaia totona? Unai ia karaia diba badina Dirava ena Hereva dekenai ia lao heduru bona hakaua hereva ia abia dainai. Salamo herevadia ia duahia, eiava ta ese ia duahia ia kamonai totona, be hekwarahi ia davaria negadia ai lalona ia hamatamataia lou diba. Bona David ena sisiba aonegana oi laloa: “Emu maduna be Iehova latanai oi tahoa kau, ia ese oi do ia abia isi. Ia ese kara maoromaoro tauna do ia naria hanaihanai, do ia marere lasi totona.” (Salamo 55:22) Iehova be momokani “Guriguri Kamonai Henia Tauna.”—Salamo 65:2.
19 Hanaihanai Iehova ena orea, ena buka amo bona ena kongregesen elda amo, ia noho hegaegae, ita ia durua totona, badina ita be manoka taudia dainai, bona iseda hekwakwanai ita hanaia totona. David ena sisiba namo hereana be: “Oiemu dala Iehova ena imana dekenai oi atoa, ia oi abidadama henia, bona ia ese kara ta do ia karaia.” Danu ia hereva diba: “Gunaguna lau be tau matamata, harihari lau buruka, to nega ta kara maoromaoro tauna ia dabu lau itaia lasi eiava ena natuna be paraoa ia tahua lau itaia lasi.” Keristen kongregesen lalonai ita noho neganai, do ita lalo-parara “kara maoromaoro taudia edia mauri be Iehova ena amo; hekwarahi neganai ia be edia roho mauri gabuna.” (Salamo 37:5, 25, 39) Hanaihanai Paulo ena sisiba ita badinaia be namo: “Unai dainai ai be hesiku diba lasi. . . . Badina be matana idia itaia gaudia be ai laloa lasi, to matana idia itaia lasi gaudia ai laloa. Matana idia itaia gaudia be idia noho daudau lasi, to matana idia itaia lasi gaudia be nega hanaihanai do idia noho.”—2 Korinto 4:16-18.
20 Iseda abidadama ena matana amo, ita be Iehova ena tanobada matamatana, kahirakahira do ia mai gauna, ita itaia diba. Unai neganai, moale bada bona hahenamo hereadia do idia noho! (Salamo 37:34; 72:1, 7; 145:16) Unai nega namo herea totona ita hegaegae dainai, namona be Salamo 100:2 ena hereva ita badinaia: “Iehova ena hesiai gaukara umui karaia mai emui moale ida. Ia vairanai umui mai, mai emui moale anena ida.”
[Footnotes]
a “Aryan taudia idia herea” herevana dekenai, February 17, 1940 ena The New York Times niuspepa dekenai, idia gwau Georgetown University ena Katolik biaguna “ia gwau ia kamonai Adolf Hitler ena hereva be Roman Gavamani Helagana, German Gavamanina ta unai, do idia haginia lou be namo.” To histori torea tauna William L. Shirer be gabeai ia vara gauna ia herevalaia: “Hitler ia gwau January 30, 1933 dekenai Third Reich ia vara bona lagani 1,000 lalonai do ia lohia, bona Nazi taudia idia herevalaia neganai, nega momo idia gwauraia ‘Lagani 1,000 ena Reich.’ Ia be lagani 12 bona hua 4 sibona ia noho.”
Ita Laloa Lou:
◻ Hari inai negai, ita moale bada badina ita itaia dahaka kara amo bese dadaraia karana ia kwalimu lasi?
◻ Badina be dahaka Dirava ena idau negai bese taudia idia ane abia bona mai moale idia boiboi?
◻ Hari inai negai, edena dala ai moale momokani ia bada ia lao?
◻ Haheauka bona moale be edena dala ai idia hedinarai hebou diba?
◻ Edena dala ai iseda moale ia goada noho diba?
[Study Questions]
1, 2. (a) Berlin, Germany dekenai, edena dala ai bese idauna dadaraia karana ia hedinarai, to “Lagani 1,000 Reich” ena sivarai be edena bamona? (b) July 1990 ai, Olympia Stadium dekenai ia vara gauna be edena dala ai lagani 1936 ai ia vara gauna amo ia idau, bona bese iboudiai amo unuseniai idia hebou oreana edia moale ena badina be dahaka?
3. Hebouhebou taudia ese dahaka hereva momokani idia herevalaia bada, bona edena dala ai idia karaia?
4. Hebouhebou taudia momo be abidadama taudia ai idia lao neganai, edia noho be edena bamona, bona edena dala ai edia guriguri edia haere idia abia?
5. Israel be edena dala ai Davara Kakakaka dekenai Iehova ese ia hamauridia karana idia moalelaia?
6. Lagani 537 B.C.E. ai, Israel be moale dainai idia boiboi karana ese dahaka ia hadibaia ita dekenai?
7. Lagani 1919 ai, dahaka hahemauri karadia dainai idia moale be namo?
8. Lagani 1919, Cedar Point Hebouhebou dekenai, dahaka buka matamatana idia halasia, bona dahaka kara hamatamaia totona idia boiboi?
9, 10. Iehova be edena dala amo Gima Kohorona bona Noga! magasin ia durua bada?
11. (a) Lagani 1922 Cedar Point dekenai, Dirava ena taunimanima ese dahaka idia boiboilaia? (b) Edena dala ai unai moale boiboina idia habadaia?
12. (a) Hari inai negai, Dirava ena taunimanima be dahaka moale hereadaena idia abia? (b) Edena dala ai iseda hesiai gaukara Iehova dekenai be “tanobada ena siahu taudia” ita badinaia karana ida ita hahegeregerea?
13. Iehova ena Witness taudia be edena dala ai dagedage karana amo idia ruhaia dainai edia moale idia hahedinaraia?
14. Edena dala ai unai lauma ena huahua, moale, ese dikseneri ia gwauraia moalena ia hereaia?
15. (a) Kamonai Keristen taudia edia sivarai dekenai, edena dala ai haheauka bona moale idia karaia tamona? (b) Bible siri haida oi gwauraia, idia ese moale karaia noho dalana idia gwauraia bona ita idia hagoadaia.
16. Edena dala ai Ieremia bona Iobu edia haheitalai namodia ese iseda haroro gaukara dekenai ita idia hagoadaia be namo?
17. Mai moale danu ita haheauka neganai, edena dala ai unai ese huahua ia havaraia?
18. Dahaka ese ita do ia durua hari inai negai hahetoho momo ita hanaia totona?
19. David bona Paulo bamona, dahaka ita diba momokani?
20. Abidadama ena matana amo dahaka ita itaia, bona edena dala ai unai ese ita ia hamarerea?