Cyril Lucaris—Baibel Ia Laloa Bada Tauna
Unai be siahu negana ena dina ta lagani 1638 ai. Constantinople (hari Istanbul), Ottoman basileiana hanua badana, kahirakahira ai ia noho Marmara Davarana dekenai haoda taudia idia hoa badina idia itaia davara ai mase tauanina ta ia hure. Idia itaia namonamo neganai, idia gari badina idia gigia mase tauna be Constantinople ena dubu tauna badana, Otodoks Dubu ia gunalaia tauna. Cyril Lucaris, lagani 1600 C.E. murinai tomadiho ia gunalaia tauna badana ta unai, be dala dikana ai ia mase.
LUCARIS ena ura gauna be ia do mauri lalonai ia guguru lasi. Ia ura taunimanima momo ese idia herevalaia Greek gado dekenai Keristani Greek Revarevadia do ia halasia. Danu iena ura gauna badana ma ta be ia guguru lasi. Ia ura do ia itaia Otodoks Dubu be “haroro dalana namona” do idia karaia lou. Unai tau be daika? Unai gaukara dekenai ia be dahaka hekwakwanai ia davaria?
Edia Diba be Bada Lasi Dainai Ia Hoa
Cyril Lucaris be lagani 1572 ai, Candia (hari Iráklion), Crete dekenai, ia vara; guna Venice taudia ese idia noholaia. Gau idauidau ia diba dainai, Italy dekenai Venice bona Padua ai ia sikuli bena unai tano bona ma haida dekenai ia loaloa. Ekalesia lalonai hepapahuahu idauidau dainai ia lalohisihisi bona Europe dekenai idia vara refomeisen karadia ia ura henia dainai, reana Geneva ia vadivadi henia; unai neganai Calvin ena hahediba be bada unai hanua ai.
Lucaris ese Poland ia vadivadi henia neganai, ia itaia Otodoks taudia, pris bona ena memba taudia danu, edia diba be bada lasi dainai lauma dalanai idia manoka. Alexandria bona Constantinople dekenai ia giroa lou neganai, ia gari bada badina dubu haida amo haroro patapatana, Baibel idia duahia gabuna, idia kokidia danu!
Lagani 1602 ai, Lucaris be Alexandria dekenai ia lao, unuseniai iena varavara, Bisop Meletios, ena dagi ia abia. Bena Europe ai ekalesia ena hahediba idia haidaua toho tomadiho taudia idauidau ia tore henidia. Unai revareva ta lalonai, ia gwau Otodoks Dubu taudia edia kerere be momo. Ma revareva haida ai, ia gwau namona be ekalesia ese gari momo karana idia negea bona “haroro dalana namona” idia karaia, bona Revareva Helagadia ena hereva sibona idia abia dae.
Danu, Lucaris ia gari bada badina momo be lauma dalana ai Ekalesia ena Fada taudia edia hereva idia abia isi Iesu bona aposetolo taudia edia hereva hegeregerena. Ia gwau: “Lau haheauka diba lasi inai lau kamonaia loulou: taunimanima idia gwau taunimanima edia taravatu be Baibel ena taravatu hegeregerena.” (Mataio 15:6) Ma ia gwau ia laloa laulau tomadiho henia karana be dika herea momokani. Ia laloa “seint” edia heduru tahua karana ese Dirava bona taunimanima huanai Maino Ia Karaia Tauna, Iesu, ia hadikaia.—1 Timoteo 2:5.
Bisop ena Dagi Idia Hoihoilaia
Unai lalohadai dainai, bona Roman Katolik Oreana ia ura lasi dainai, Jesuit taudia bona Katolik Oreana ida idia ura hebou Otodoks Dubu taudia ese Lucaris idia badu henia bona idia dagedage henia. Ena be unai dagedage ia abia, to lagani 1620 ai, Lucaris idia abia hidi Constantinople ena bisop ai ia lao totona. Unai nega lalonai, Ottoman Basileiana ese Otodoks Dubu ena bisop lohia gabudia ia biagua. Ottoman gavamani be moni dainai haraga herea bisop ta idia kokia diba bona ma ta idia haginia.
Lucaris ena inai taudia be ena ladana idia hadikaia bona idia samania koikoi noho; ena inai taudia be Jesuit bona pope ese ia siaidia Congregatio de Propaganda Fide (Ekalesia ena Hahediba Hereva Idia Habadaia Kongregesen), edia siahu be bada bona taunimanima idia hagaridia taudia. Kyrillos Loukaris bukana ia gwau, “Jesuit taudia be unai idia karaia totona dala iboudiai idia gaukaralaia—lalo-ani herevadia, samania koikoi herevadia, hanamoa koikoi herevadia, bona hehuni ai moni be taunimanima idia henidia, unai kara amo nega momo [Ottoman] ena lohia taudia edia lalona idia ania diba.” Edia kara dainai, lagani 1622 ai, Lucaris be Rodo motumotu dekenai idia lulua, bona Amasya tauna Gregory ese unai dagi ia hoia, davana be siliva monidia 20,000. To, Gregory be hegeregere lasi unai moni ia davaria totona, unai dainai Adrianople tauna Anthimus ese unai dagi ia hoia, to gabeai ia rakatania. Vadaeni, Lucaris be unai bisop dagina idia henia lou.
Unai neganai Lucaris ia ura bada Otodoks ena dubu gunalaia taudia oreana bona ena memba taudia ia hadibadia, bona ia laloa namona be Baibel ia hahanaia bona tomadiho hereva pepapepadia haida do ia torea. Unai ia haorea totona, dala ia karaia England ena ambasador tauna be Constantinople amo printa masini ta ia mailaia. To June 1627 ai unai masini ia mai neganai, Lucaris ena inai taudia ese idia samania, idia gwau politikol karadia totona do ia gaukaralaia, bena gabeai idia hadikaia. Vadaeni, Lucaris ese Geneva dekenai idia noho printa masini ia gaukaralaidia.
Keristani Revareva Helagadia Idia Hahanaia Baibel Ta
Lucaris ese Baibel bona ena siahu taunimanima hadibadia totona ia laloa bada dainai, unai ese iena ura ia habadaia taunimanima momo ese Baibel ena hereva idia duahia dalana ia karaia totona. Ia diba taunimanima momo be Dirava ena lauma amo gunaguna idia torea Greek Baibel herevadia edia gado idia diba lasi. Unai dainai Lucaris be iena nega ai idia gaukaralaia Greek gadona dekenai Keristani Greek Revarevadia hahanaia gaukarana ia haginia. Maximus Callipolites, diba momo dubu tauna ta, be March 1629 ai unai gaukara ia hamatamaia. Herevana duahia taudia be unai buka ena hereva idia daradaralaia, to Otodoks taudia momo idia laloa Revareva Helagadia hahanaia karana be dika momokani. Edia badu ia koua totona, Lucaris ia gwau gado gunana be rau ena kahana ai bona idia hahanaia hereva matamatadia be ena badinai do idia printaia, bona hereva ma haida sibona do idia torea danu. Unai buka ia haorea nega sisina murinai Callipolites ia mase, unai dainai printaia totona idia do siaia lasi neganai Lucaris ese ia duahia. Lagani 1638 ai Lucaris ia mase bena nega sisina murinai unai buka idia printaia.
Ena be Lucaris be gau idauidau ia karaia edia badu koua totona, to bisop momo be unai buka ia hahanaia karana dainai idia badu dikadika. Idia hahanaia Baibel ena vairana herevadia dekenai, Lucaris ia hahedinaraia goevagoeva Dirava ena Hereva ia ura henia bada. Ia gwau Baibel be taunimanima momo ese idia herevalaia gadona dekenai idia duahia diba neganai, unai be “guba amo ita abia, lalona ia hanamoa, sivaraina.” Taunimanima ia sisiba henidia “Baibel ena anina ibounai idia tahua bona idia diba namonamo” bona ia gwau unai diba abia dalana ma ta be lasi to “Dirava ena amo Evanelia helagana sibona be abidadama gaudia” ia hadibaia namonamo.—Filipi 1:9, 10.
Lucaris be Baibel stadilaia karana idia taravatua taudia bona idia hahanaia Baibel idia dadaraia taudia ia gwau henidia auka: “Bema ita hereva eiava ita duahia to ita lalo-parara lasi, unai be hegeregere iseda hereva be lai dekenai ita negea.” (1 Korinto 14:7-9 itaia.) Unai buka ena vairana herevadia edia dokonai ia gwau: “Umui be Dirava ena amo ia mai Evanelia helagana be emui gado dekenai umui duahia neganai, ena namo umui moalelaia, . . . bona namona be Dirava ese namo ia lao henia dalana umui totona ia hadiaria.”—Aonega Herevadia 4:18.
Abidadama Herevadia Bukana
Unai Baibel hahanaia gaukarana ia hamatamaia murinai, Lucaris be ma gari lasi karana ta ia karaia. Lagani 1629 ai Geneva dekenai Abidadama Herevadia bukana ia printaia. Unai buka lalonai sibona ena abidadama ia gwauraia, bona ia ura Otodoks Dubu ese do idia abia dae. Buka ta The Orthodox Church lalonai ia gwau unai Abidadama Herevadia bukana ese ia hahedinaraia “Otodoks ena hahediba hereva pris bona helaga gaukara oreadia dekenai be anina lasi momokani, bona laulau matauraidia bona seint guriguri henia karadia be kaivakuku tomadiho henia daladia.”
Unai Abidadama Herevadia bukana ena kaha iboudiai be 18. Ena kahana iharuana ia gwau Baibel be Dirava ena lauma amo ia torea bona ena siahu be ekalesia ena siahu ia hanaia. Ia gwau: “Ai laloa Dirava ese Revareva Helagadia ia henia . . . Ai laloa Revareva Helagadia edia siahu ese Ekalesia ena siahu idia hanaia. Lauma Helaga ese ita ia hadibaia be gau ta to taunimanima ese ita idia hadibaia be ma gau ta.”—2 Timoteo 3:16.
Kahana namba 8 bona 10 idia gwau Iesu Keriso sibona be Maino Ia Karaia Tauna, Hahelaga Tauna Badana, bona kongregesen ena Kwarana. Lucaris ia gwau: “Ai laloa Lohiabada Iesu Keriso be Iena Tamana ena idibana dekenai ia helai bona unuseniai ita totona ia noinoi, ia sibona be hahelaga tauna badana bona maino ia karaia tauna momokanina.”—Mataio 23:10.
Kahana namba 12 ia gwau, ekalesia ia kerere diba, reana idia laloa koikoi gauna be gau momokanina, to abidadama hesiai taudia edia hekwarahi dainai lauma helaga ena diari ese edia laloa ia hamaoromaoroa diba. Kahana namba 18 dekenai, Lucaris ia gwau pegatori be lalohadai kava gauna ta: “Ia hedinarai namonamo Pegatori ena hereva koikoina ita abia dae lasi be namo.”
Unai Abidadama Herevadia bukana ena dokona herevadia ai henanadai haida bona edia haere idia noho. Unai hereva dekenai Lucaris ena hereva badana be abidadama taudia iboudiai be Baibel idia duahia be namo bona bema Keristani tauna ese Dirava ena Hereva ia duahia lasi neganai dika ia havaraia diba. Bena ma ia gwau namona be Baibel bukadia dekenai idia atoa kau bukadia idia dadaraia be namo.—Apokalupo 22:18, 19.
Henanadai ihahanina ia gwau: “Laulau be edena bamona ita lalodia be namo?” Lucaris ia haere, ia gwau: “Dirava ena Revareva Helagadia ese ita idia hadibaia namonamo, idia gwau, ‘Laulau ta do umui karaia lasi, guba gauna ta, o tanobada gauna ta. Do umui tomadiho henia lasi, bona iena hesiai gaukara do umui karaia lasi; [Esodo 20:4, 5]’ badina havaraia gauna ta lasi to Havaraia Tauna sibona, guba bona tanobada ia Karaia Tauna, ita tomadiho henia be namo, bona Ia sibona ita lalokau henia. . . . Revareva Helagadia dekenai . . . idia taravatua hegeregerena, ita be laulau tomadiho henia bona hesiai henia karana ita dadaraia, badina do ita laloaboio garina, bena Havaraia Tauna bona Karaia Tauna ita tomadiho henia lasi, to kala idauidau, bona laulau gaudia, bona havaraia gaudia do ita tomadiho henidia.”—Kara 17:29.
Lucaris be hereva kerere iboudiai ia lalo-pararalaia goevagoeva lasi badina ia noho negana be lauma dalanai ia dibura bada,a to herevana, ia hekwarahi bada herea taunimanima ese Baibel idia abia dae, ekalesia ena hahediba ia biagua totona bona ena hahediba herevadia idia diba totona.
Unai Abidadama Herevadia bukana ia halasia murinai, Lucaris dagedage henia karana matamatana ia vara. Lagani 1633 ai, Beroea (hari Aleppo) ekalesia ena biaguna, Cyril Contari, Jesuit taudia ese idia durua tauna bona Lucaris ena inai tauna ta unai, be Ottoman taudia ida bisinesi ia karaia bisop ena dagi ia abia totona. To, Contari be moni ia henia diba lasi neganai, edia ura dikana idia karaia diba lasi. Lucaris ese unai dagi ia dogoatao noho. Murina laganina ai Thessalonica tauna Athanasius be unai dagi abia totona siliva monidia 60,000 ia henia. Lucaris be ma idia kokia lou unai dagi amo. To hua ta ia ore lasi neganai idia boiria lou bona dagi idia henia lou. Unai neganai Cyril Contari ese siliva monidia 50,000 ia davaria. Vadaeni Lucaris idia lulua Rodo dekenai. Hua 6 murinai, iena turadia ese dala idia davaria ia giroa totona.
To, lagani 1638 ai, Jesuit taudia bona edia Otodoks turadia be Lucaris idia samania, idia gwau ia be Ottoman Basileiana ia hadikaia gwauraia. Unai neganai gavamani biaguna ia gwau ia mase be namo. Lucaris idia dogoatao, bena July 27, 1638 ai, bouti maragina amo idia abia lao gabu daudau dekenai idia siaia gwauraia bamona. To bouti be davara badana ia lao neganai, iena aiona idia gigia. Iena mase tauanina be kone ai idia guria, bena gabeai idia kokia bona davara ai idia negea. Haoda taudia ese idia davaria bona gabeai iena turadia ese idia guria.
Ita Ia Hadibaia Gaudia
Diba tauna ta ia gwau, “Namona be ita laloaboio lasi Lucaris ena ura badana ta be iena dubu taudia bona mamoe serina ese diari idia davaria bona edia diba ia habadaia. Lagani 1500 ia lao 1700 C.E. lalonai unai diba ia maragi momokani.” Gau momo ese Lucaris idia koua, unai do ia karaia lasi totona. Nega ima idia kokia iena bisop dagina amo. Lagani 34 ia mase murinai, Jerusalem dekenai ekalesia ena lohia oreana ta ese iena abidadama herevadia idia taravatua, idia gwau idia be dubu ena hahediba herevadia idia hakoikoidia. Idia gwau Baibel be “taunimanima iboudiai ese idia duahia kava be namo lasi, to unai hereva idia tahua namonamo murinai lauma ena hereva dobudia idia tahua taudia sibodia ese idia duahia be namo”—anina be dubu gunalaia taudia sibodia badina idia laloa idia be sikuli namonamo taudia.
Unai neganai danu, idia lohia ekalesia orea taudia be edia seri idia koua, Dirava ena Hereva idia duahia lasi totona. Mai dagedage ida edia Baibel hegeregerena lasi lalohadai kereredia ia gwauraia hedinarai tauna idia koua. Idia be momokani tomadiho karana ena ura kwalimu bona hereva momokani inai henia taudia dikadia. To, madi, iseda nega lalonai danu unai kara be dala idauidau ai ia vara noho. Unai gauna dainai, dubu gunalaia taudia ese koikoi daladia amo lalohadai bona hereva idia koua neganai idia havaraia gau dikadia ita laloa.
[Footnote]
a Iena Abidadama Herevadia bukana lalonai, Toi Tamona herevana bona Dirava ese iseda vaira negana ai gau iboudiai ia gwauraia guna herevana bona mase diba lasi soulina herevana ia gwauraidia maoro—idia iboudiai be Baibel ese idia hadibaia lasi herevadia.
[Blurb on page 29]
Lucaris ia hekwarahi bada herea, ia ura taunimanima ese idia abia dae Baibel be ekalesia ena hahediba ia biagua bona taunimanima be ena hahediba herevadia do idia diba
[Box/Picture on page 28]
Lucaris Bona Codex Alexandrinus
British Library ena kohu namona ta be Codex Alexandrinus, lagani 400 C.E. murinai Baibel toretore ta. Ena rau gunadia iboudiai be sedira 820, bona idia amo 773 idia do noho.
Lucaris be Alexandria, Egypt, ena bisop neganai, iena buka be momo. Ia be Constantinople ena bisop ai ia lao neganai, Codex Alexandrinus ia abia lao. Lagani 1624 ai Turkey dekenai Britain ena ambasador tauna dekenai unai buka ia henia, iena harihari gauna England ena Pavapava, James Ginigunana, dekenai. Lagani toi murinai, James ena dagi ia abia tauna, Charles Ginigunana, dekenai idia henia.
Lagani 1757 ai King’s Royal Library be Britain besena idia henia, bona unai buka namona be hari idia hahedinaraia John Ritblat Gallery gabuna British Library matamatana lalonai.
[Credit Lines]
Gewerbehalle, Vol. 10
From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909
[Picture Credit Line on page 26]
Bib. Publ. Univ. de Genève