Haoda Reke Badadia Gaukaralaia Karana Do Idia Koua, A?
UNITED NATIONS ena General Assembly, New York lalonai be inai kara ia gwauraia, “gwarume idauidau hamasea bona hadikaia kava” karana. IIED (International Institute for Enviroment and Development) oreana ena ofesi Europe, London dekenai ia gwau “inai kara be davara lalonai idia mauri gaudia ibounai do ia hadikaia.” Pacific motumotu ibounai 6 idia gwau unai kara be “taravatu makohia bona henaohenao karana.” Inai ibounai ese ia hahedinaraia, tanobada hegegemadai reke badadia momokani gaukaralaia haoda totona idia abia dae lasi. Badina be dahaka?
Reke badadia—be davara lalonai idia negea bona idia gini bamona—lagani tausen idia lao vadaeni lalonai kone badinai unai reke idia gaukaralaia. To lagani 1975 bamona murinai, pelagic eiava gadobada dekenai reke badadia idia gaukaralaia matamaia, bona harihari Japan, Taiwan, bona Republic of Korea edia bouti amo haoda reke idia gaukaralaia bouti ese Pacific, Atlantic bona Indian gadobada lalonai idia heau neganai, bona nuse (squid), gwarume badana (mackerel), kwarabada (billfish), bona (salmon) idia abia. Idia laloa unai bouti badadia ta ta iboudiai, ese reke badadia, edia dobu be 11 mita bona edia lata be 50 kilomita idia gaukaralaidia. Bema bouti ibounai edia reke ita haboua neganai edia lababa be 48,000 kilomita bamona—unai be tanobada kuboru ia gegea ena lata ia hanaia!
“Mase Havaraia Rekedia”
Unai reke be davara lalonai oi itaia diba lasi bona gau ta idia reaia lasi, buka ta ladana IIED Perspectives, ia gwau, “bema reke idia gaukaralaia noho, lagani rua lalonai South Pacific ena davara dekenai mackerel gwarume do idia haorea.” Davara dekenai idia mauri gaudia ia stadilaia tauna ladana, Sam LaBudde ia gwau, reke danu haoda be gau ibounai ia hadikaia, unai be hegeregere “uda ibounai ita utua kava badina ita ura au idauna ta ita abia, eiava oak auna ita utua badina ita ura ena anina acorns ita abia totona.” Momokani, unai idia do karaia noho lalonai, unai idia haodalaia bouti badadia ese idia ura lasi gwarume haida danu idia abidia, hegeregere, bluefin, skip-jack tuna, marlin, swordfish bona ma gabu ta amo idia mai gwarume, steelhead trout danu.
United States lalonai, National Marine Fisheries Services, danu ia gaukara tauna ta, James M. Coe ia gwau, Asia amo idia haodalaia bouti ese taravatu idia makohia bona salmon gwarume momo herea idia abidia unai dainai unai gwarume be North America ena sinavai dekenai idia ginidae diba lasi edia natudia idia havaraia totona.
To ma kara dika ta be inai: Reke ese otter, seal, kidurui idauidau (dolphin, porpoise), lakaradonodono, matabudi bona gwarume idia ania manudia ia kwatudia, ia utudia bona ia maloadia mase. Unai dainai davara ena mauri gaudia idia stadilaia taudia momo idia gwau reke badadia danu haoda karana ese “davara ena mauri gaudia ia hadikaia” bona unai reke badadia idia gwauraia “mase havaraia rekedia”!
Ia ore vadaeni lagani lalonai, United Nations dekenai idia henia ripoti ta ese ia hahedinaraia Japan ena reke badadia gaukaralaia haoda kampani ese nuse (squid) ibounai 106 milion idia abia, to nuse idia tahua neganai idia ura lasi gwarume ibounai 39 milion idia hamasedia. Danu, idia ura lasi to idia hadikaia gaudia haida be inai: Kwalaha 700,000, manu 270,000, davara lalonai idia noho gaudia idauidau 26,000 bona matabudi 406.
Davara gaudia edia mauri idia stadilaia taudia idia gwau bema reke badadia gaukaralaia dalana idia koua lasi, unai haoda karana ese davara gaudia ibounai do ia hadikaia ore momokani.
Tanobada Hegegemadai Taravatu Idia Karaia
Vanegai sibona, London amo ia lao Washington, D.C., bona Alaska amo ia lao New Zealand dekenai taunimanima momo idia gwau reke badadia gaukaralaia karana idia koua be namo, idia gwau haoda taudia do idia doridia edia bouti haida idia gaukaralaia lasi bona edia reke haida do idia gaukaralaia lou lasi totona. Idia haginia orea haida be inai: South Pacific tanobada orea ta ese idia gwauraia Wellington (New Zealand) Convention dekenai, taravatu idia karaia gauna idia abia dae. Sibodia edia haoda taudia idia taravatudia reke badadia idia gaukaralaia lasi South Pacific ena davara ibounai lalonai.
December 1989 lalonai, United Nations gwaubou herevana ta idia karaia, idia gwau reke badadia gaukaralaia karana gadobada lalonai be June 30, 1992 lalonai do idia koua. World Watch Institute ia gwau bema reke badadia danu haoda karana idia koua lasi, “taunimanima be iseda davara do idia hanamoa diba lasi vaira uru taudia totona” bona ma ia gwau: “Namona be tanobada hegegemadai gwaubou herevana ita karaia.”
Vadaeni, tanobada hegegemadai unai taravatu idia karaia be gau ta ia havaraia, a? Oibe, unai taravatu idia badinaia!
November 26, 1991 lalonai, Japan ese gwaumaoro ia henia “United Nations ena palani reke badadia gaukaralaia karana koua totona, badina Pacific Davara badana dekenai saiens taudia idia gwau unai kara ese davara ena lalonai idia mauri gaudia ia hadikaia.” Unai gwaumaoro ese “hepapahuahu ia koua, badina guna Japan ena kara dainai tanobada hadikaia karadia idia hepapahuahulaia.” Japan ese gwaumaoro ia henia edia reke badadia gaukaralaia haoda bisinesi ena kahana ta do ia koua June 1992 lalonai bona ena kahana orena be lagani 1992 ena dokona dekenai.
Unai dina murinai The New York Times niuspepa ese hereva ta ia torea, ia gwau: “ ‘Tanobada hegegemadai lalonai mauri gaudia hamauria totona palani ia uini be mamina namo herea,’ unai hereva be davara ena mauri gaudia ia stadilaia tauna be mai moale bada ida ia hereva, Japan ena gwaumaoro reke badadia haoda bisinesi be lagani [1992] ena dokona dekenai ia koua hereva ia kamonai neganai.”
Time magasin December 9, 1991 lalonai ripoti ta, ia gwau Taiwan bona Republic of Korea idia gwau idia danu reke badadia gaukaralaia karana do idia hadokoa.
“Davara be bada herea bona mai lababana, ia lalonai mauri gaudia momo herea idia noho, duahia diba lasi, maragidia bona badadia.”—Salamo 104:25.
[Pictures on page 15]
Reke badadia idia gaukaralaia bouti edia hoada dalana
[Credit Line]
Photo: Steve Ignell, ABL
Otter ena turia be ia boio reke badana lalonai idia kamokau
[Credit Line]
Photo: T. Merrell
[Pictures on page 16]
Davara manu reke dekenai idia mase
[Credit Line]
Photo: A. Degànge
Reke ese Dall porpoise ia guia
[Credit Line]
Photo: N. Stone