Sarajevo—1914 Ia Lao 1994
NOGA! TORETORE TAUNA SWEDEN AI IA TOREA
June 28, 1914 ai, Sarajevo ai idia hapoua ipidi ese dika bada idia havaraia matama negana amo, hari lagani 80 idia ore vadaeni. Archduke Francis Ferdinand bona ena adavana, Archduchess Sophie, idia pidia mase neganai, Austria-Hungary bona Serbia padanai ia noho inai henia karana ia habadaia ela bona Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana ai ia lao. Tauhau milioni 65 be tuari gabudia ai idia siaia, milioni 9 idia giroa mai lasi. Unai namba bona ami lasi mase taudia edia namba oi haboua neganai, taunimanima milioni 21 idia alaia mase. August 1914 ai, tuari ia matamaia negana, haida idia gwauraia “tanobada be kavakava ai ia lao” negana.
SARAJEVO ai, ipidi edia regerege idia kamonai lou. Sarajevo lalonai sibona lasi, to guna Yugoslavia ai idia haboua tamona ripablik tanodia 6 lalodiai haida danu.a Buka ta Jugoslavien—Ett land i upplösning (Yugoslavia—Ia Parara Tanona) ia gwau: “Inai tuari lalonai dekena taudia idia tuari heheni. Badu bona abidadama heheni diba lasi lalohadaina nega daudau ia noho vadaeni, be ia tubu ema bona inai henia karana ai ia lao. Unai inai henia karana ese heatu ia havaraia bona unai ese ala-ala bona hadikaia karana ia havaraia. Ia ore lasi inai heheni, abidadama heheni lasi, bona ala-ala karana ia noho.”
June 1991 ai, Yugoslavia lalonai tuari ia vara neganai, ita hoa lasi taunimanima momo be June 1914, Sarajevo dekenai idia hapoua ipidi idia lalodia tao. Unai tuari matamata ese guna ia vara tuarina ena dika hegeregerena do ia havaraia, a? Europe lalonai ia noho maino do ia hadikaia, a? “Idau bese taudia hamasedia karana” (mai edia ura ida kopi, politik, bese idauidau taudia idia alaia bona idia lulua) do ia lao tano ma haida dekenai, a? Tanobada ena gavamani idauidau ese idia doridia tuari idia haorea totona. Guna idia gwauraia Yugoslavia, ena hekwakwanai edia badina be dahaka? Guna, 1914 ai ia vara ala-ala karana Sarajevo ai ese hari idia vara gaudia ia havaraia, a?
Yugoslavia Bona Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana
Edia tuari be kara matamatana lasi. Lagani 1900 bamona ai, Balkan Peninsula idia gwauraia “Europe ena dagedage gabuna.” Jugoslavien—Ett land i upplösning ia gwau: “Dagedage mamina ia tubu bada dainai, guna idia gaukara hebou taudia idia ura parara. Momokani, Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana murinai idia havaraia Kingdom of Serbia, Croatia and Slovenia [Yugoslavia ena ladana gunana] padadiai dagedage ia noho vadaeni.” Histori ena sivarai amo, edena dala ai hari idia vara hepapahuahu be Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana ai ia matamaia, do ita itaia.
Histori ese ita ia hamaoroa Francis Ferdinand idia hamasea lagani 1914 ai neganai, South Slavic tanodia Slovenia, Croatia, Bosnia bona Herzegovina be Austro-Hungarian Empire ena provinsi. To Serbia be idau, ia sibona be basileia ta, bona 1878 amo ela bona 1914 ai tano goadana, Russia, ese heduru idia henia. Serbia taudia momo be Austria-Hungary idia biagudia provinsi lalonai idia noho, unai dainai Serbia ia ura Austria-Hungary ese taunimanima idia noho Balkan Peninsula gabudia iboudiai idia rakatania. Ena be Croatia bona Serbia idia heatu heheni, to dala ta ai idia be ura-tamona taudia: idia ura idau bese biagua taudia idia kokia. Nationalist taudia edia ura be South Slavic taudia iboudiai be basileia tamona henunai do idia noho. Serbia taudia be mai goada ida unai basileia haginia idia tahua.
Unai neganai lagani 84 tauna, Francis Joseph, be edia emperor. Kahirakahira Archduke Francis Ferdinand be emperor matamata ai do ia lao. Serbia nationalist taudia idia laloa Francis Ferdinand ese South Slavic basileia haginia karana do ia koua.
Serbia stiuden taudia haida be South Slavic basileia idia ura dikadika dainai, unai abia totona idia ura edia mauri idia henia. Matamata taudia haida idia abidia hidi Archduke hamasea totona. Ala-ala gaudia idia henia bona hehuni Serbia oreana ta, ladana Black Hand, ese idia hadibadia. Tauhau rua ese idia lao alaia totona bona ta ia kwalimu. Iena ladana be Gavrilo Princip. Iena mauri lagani be 19.
Unai ala-ala karana ese edia ura gauna ia hagugurua. Tuari badana ginigunana ia ore murinai, Austria-Hungary edia king ena lohia ia ore, bona Serbia taudia ese Slavic taudia idia haboua basileia ta henunai. Lagani 1918 ai unai basileia idia gwauraia Kingdom of the Serbs, Croats, and Slovenes. Lagani 1929 ai ladana idia haidaua bona idia gwauraia Yugoslavia. Guna, mai lalo-tamona ida Austria-Hungary idia inai henia, hari ia henunai idia noho lasi bona grup idauidau idia lalo-tamona noho lasi. Unai basileia ai grup idauidau 20 idia noho, gado badadia hani idia noho bona maragidia ma haida, alfabet rua (Roman bona Cyrillic) idia gaukaralaia, bona tomadiho badadia toi—Katolik, Muslim, bona Serbia Otodoks idia noho. Dala badana ai tomadiho ese taunimanima momo ia hapararaia. Unai dainai ita itaia diba, unai Basileia matamata lalonai nega daudau vadaeni taunimanima hapararaia gaudia idia noho.
Yugoslavia Bona Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana
Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai, Germany taudia be Yugoslavia ai idia vareai, bona, buka ta The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, ia gwau: “Taunimanima 200,000 ia hanaia, momo be Otodoks Serbia taudia, idia aladia mase,” Nazi taudia ida idia gaukara hebou Croatia Katolik taudia ese. To, Croatia tauna Josip Tito, iena Komiunis turadia, bona British, bona American taudia ida, ese Germany taudia idia lulua. Tuari ia ore murinai, unai tano ena biagua dagina ia abia bona mai ena goada ida ia lohiaia. Ma tau ta ese ia ia biagua lasi. Russia ena lohia tauna Stalin danu ese ia doria diba lasi Yugoslavia be Komiunis tanodia hegeregerena ai ia lao totona.
Guna idia gwauraia Yugoslavia amo idia mai taudia idia gwau: ‘Bema Tito ia noho lasi, unai tano idauidau be gunaguna idia parara vadaeni. Ia sibona be mai ena ura goada bona iena siahu be hegeregere idia ia lohia hebou totona.’ Unai be momokani. Lagani 1980 ai, Tito ena mase murinai, heatu idauidau idia hamatamaia lou, ema bona tuari be lagani 1991 ai ia matamaia.
Tanobada Idia Haidaua Buleti
Iena buka Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914 ai, toretore tauna Frederic Morton be Francis Ferdinand idia hamasea karana ia toretorelaia: “Iena aiona ia vareai buleti ese taunimanima edia ala-ala kara bada herea negana ia matamaia. Ia ese Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana idia havaraia karadia ia hamatamaia. . . . Lagani ta mai kahana ai, Danube kahirakahira idia noho tanodia lalonai, gau dikadia momo idia vara vadaeni, Archduke ena kwarana dekenai ipidi be idia do poinia lasi neganai.”
Guna idia gwauraia Yugoslavia lalonai hari idia vara gaudia be unai 1914 amo idia mai “gau dikadia” ta. Histori ia torea tauna Edmond Taylor be histori torea taudia ma haida edia lalohadai hegeregerena, ia gwau: “Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana ese iseda nega ena ‘Hekwakwanai Negana’ ia matamaia . . . Ia durua bada o ia durua sisina, to inai nega ena dagedage iboudiai be 1914 idia vara gaudia amo idia mai.”
Dahaka dainai Sarajevo ai idia hapoua ipidi ese iseda tanobada idia haheudeheudea noho be momo ese idia ura hedinaraia. Dahaka dainai “sikuli mero” be pidia rua amo tanobada ibounai lalonai dagedage, daradara, bona helaro lasi negana ia matamaia bona ia noho diba ema bona hari?
1914 ai Idia Vara Gaudia Edia Anina Idia Hahedinaraia Toho
Buka ladana Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914 ia torea tauna ia ura 1914 idia vara gaudia edia anina ia hedinaraia, bona ia gwau “siahu matamata” ese 1914 besedia momo ia doria. Ia gwau unai “siahu” ia vara badina gau haida idia vara nega tamona dainai. Lalo-goada taudia haida idia noho to tuari idia ura hutuma ese aonega herevadia idia koua bamona. Tano ta ia hegaegae tuari totona bona iena kara ese ma tano ta ia hasiahua bona ia lao ela bona tano iboudiai idia ura vareai. King taudia edia siahu idia hamaragia bona jeneral taudia edia lohia siahu idia habadaia. Taunimanima momo idia laloa tuari be gau namona, “bese hamoalea gauna idauna ta” bona mauri ena hekwakwanai do idia laloaboio diba. Gabeai, opesa ta ia torea: “Guba regena idia ura kamonai tatau bamona, idia ura medu ese siahu ia kokia, danu, 1914 idia noho uruna idia laloa tuari ese edia mauri ena dika do ia kokia.” Germany toretore tauna Hermann Hesse ia gwau taunimanima momo do ia durua bema edia “kohu momo bona moale maurina” idia haboioa. Idia laloa inai hereva, “tuari be hagoevaia, ruhaia, bona helaro havaraia gauna” be Nobel-prize ia abia Germany toretore tauna Thomas Mann ese ia torea. Winston Churchill danu be tuari ia lalohadailaia neganai, ia moale, bona ia torea: “Tuari hegaegaelaia karana lau ura. Dirava dekenai lauegu guriguri be egu moale dikana dainai egu kerere ia gwauatao.”
Unai “siahu matamata” dainai Europe lalonai taunimanima momo idia moale bona ami taudia idia lao gwauraia neganai inai bamona ia vara: rigi maragidia idia atoa edia kwarana koua gaudia dekenai, rose salusalu idia atoa edia ipidi badadia dekenai, miusiki idia karaia, uindo amo hahine be edia muko idia davea, mai moale ida memero kekeni be ami taudia idia bamoa lao. Toana be tuari ia ginidae dainai, taunimanima idia moale. Tuari badana be moale karana ese ia hunia bamona.
Unai hereva ai abia Morton ena hereva amo, ia ese “siahu matamata,” tanobada ibounai tuarina ia vara ena badina ita dekenai ia hahedinaraia gwauraia gauna ia kikilaia. To unai “siahu” be edena gabu amo ia mai? Histori torea hahinena Barbara Tuchman be ena toretore amo ia hahedinaraia torea paua masinidia idia karaia matamaia negana amo taunimanima be siahu matamata idia abia bona hekwakwanai matamatadia idia abia danu. Momokani, “sosaiti . . . be . . . mai lalo-hekwarahi matamatadia momo bona goada matamata idia haboua.” Stefan Zweig, unai nega ena diba bada tauhau ta, Vienna amo, ia torea, ia gwau: “Ma dala ta dekenai lau hedinaraia diba lasi, ia be idia haorea diba lasi goada bamona, lagani 40 maino negana lalonai idia gaukaralaia lasi goadana, ia noho bona dagedage amo idia ura ruhaia. Unai hereva “ma dala ta dekenai lau hedinaraia diba lasi,” ese ia hahedinaraia reana ia sibona be herevalaia dalana namona ia davaria diba lasi. Iena buka Thunder at Twilight dekenai, Morton be hamatamaia hereva lalonai ia gwau: “Dahaka dainai unai nega ai bona unuseniai ia vara? Bona edena bamona? . . . Unai daradara gaudia ita lalo-pararalaia diba, a?”
Oibe, idia ura hahedinaraia taudia idia laloa lagani 1914 ena anina be dobu, ena badina idia davaria haraga lasi. Dahaka dainai, idia hepapahuahu heheni taudia sibodia lasi be tuari ai idia vareai? Dahaka dainai tanobada ibounai tuarina ai ia lao? Dahaka dainai idia haorea haraga lasi bona gau momo ia hadikaia? Edena siahu idauna ta ese lagani 1914 ai idia noho taudia ia doria? Murina hereva, rau 10 ai, ese Baibel ena haere ia kikilaia.
[Footnotes]
a Yugoslavia ena anina be “South Slavs Edia Tano.” Iena ripablik gabudia be Bosnia bona Herzegovina, Croatia, Macedonia, Montenegro, Serbia, bona Slovenia.
[Blurb on page 6]
“Guba regena idia ura kamonai tatau bamona, idia ura medu ese siahu ia kokia, danu, 1914 idia noho uruna idia laloa tuari ese edia mauri ena dika do ia kokia.”—Ernest U. Cormons, Austrian
[Box/Pictures on page 8, 9]
1914
1914 amo ema bona hari idia vara gau dikadia be Baibel ese ia perovetalaia
“Vadaeni hosi kakakakana ta ia mai. Ia dekenai ia guia tauna be siahu idia henia, ia ese tanobada dekena amo maino do ia kokia, taunimanima sibodia ta ta do idia alaia mase totona. Unai tau dekenai tuari kaia badana ta idia henia. Mamoe ena Natuna ese koua toana ihatoina ia makohia. Ma mauri gauna ihatoina lau kamonai, ia gwau, ‘Oi mai.’ Vadaeni lau itaia, hosi koremana ta ia hedinarai. Ia dekenai ia guia tauna ese metau hahetohoa gauna, sikele ta, iena imana dekenai ia dogoatao. Gado ta, mauri gaudia 4 edia huanai dekena amo lau kamonai, ia gwau, ‘Uiti kilogaram ta sibona be dina ta ena gaukara davana, bona bali kilogaram toi sibona be dina ta ena gaukara davana. To olive dehoro bona uaina be do umui hadikaia lasi.’ Ma Mamoe ena Natuna ese koua toana namba 4 ia makohia. Bona mauri gauna namba 4 lau kamonai, ia gwau, ‘Oi mai.’ Vadaeni hosi ta lau itaia, ena kala be labora bamona. Ia dekenai ia guia tauna ena ladana be Mase, bona Mase Gabuna, [Hade], be ia murinai ia lao. Idia ruaosi ese siahu idia abia, vadaeni tanobada ena taunimanima ibounai idia haria kahana 4. Vadaeni kahana ta be idia ese idia biagua. Unai kahana ena taunimanima idia alaia mase, tuari dekena amo, hitolo dekena amo, gorere dekena amo, bona dagedage gaudia dekena amo.”—Apokalupo 6:4-8 (Luka 21:10-26; 2 Timoteo 3:1-5 itaia danu.)
“Lagani 1914-18 ena Tuari Badana be unai nega ia hapararaia iseda nega amo, bona hetoana ia havaraia. Taunimanima momo be unai tuari lalona idia mase ore, abidadama idauidau idia boio, lalohadai idia haidaudia, nega vaira ura henia karana idia hadikaia momokani dainai, unai nega ai idia noho taudia edia kara bona lalohadai be hari inai nega idia noho taudia edia kara bona lalohadai amo idia idau.”—The Proud Tower ena hamatamaia hereva amo, Barbara W. Tuchman ese ia torea.
“Graham Wallas ia torea, lagani [1914] murinai, ‘mai gari lasi bona mai goada ida taunimanima idia gaukara bada laganidia hani’ idia vara. Hekwarahi ia ore murinai, 1914 gunanai idia abia lalohadai bona ura gaudia be mai lalohisihisi ida idia boio. Edia hekwarahi ena ahuna bada ta be, mai hisihisi ida taunimanima ese edia goada ena hetoana idia itaia diba.”—Unai buka ena hereva ginigabena
[Credit Lines]
The Bettmann Archive
The Trustees of the Imperial War Museum, London
National Archives of Canada, P.A. 40136
[Map on page 7]
(For fully formatted text, see publication)
Europe Gunana—August 1914
1. Great Britain Bona Ireland 2. France 3. Spain 4. German Empire 5. Switzerland 6. Italy 7. Russia 8. Austria-Hungary 9. Romania 10. Bulgaria 11. Serbia 12. Montenegro 13. Albania 14. Greece
[Picture on page 5]
Gavrilo Princip
[Picture on page 6]
Germany taudia be tuari ai idia lao gwauraia bona palaoapalaoa idia abia
[Credit Line]
The Bettmann Archive
[Picture Credit Line on page 3]
Culver Pictures