1914—Taunimanima ese Idia Hoalaia Laganina
“Lagani 1914 ia lao lagani 1918 ena Tuari Badana be unai nega ia hapararaia iseda nega amo, bona hari iseda nega ena hetoana ia havaraia. Taunimanima momo be unai tuari lalonai idia mase ore . . . , edia abidadama idauidau idia boio, edia lalohadai idia haidaua, lalohadai maorodia idia hadikaia momokani, bona unai negai idia noho taudia edia kara bona lalohadai be hari inai nega idia noho taudia edia kara bona lalohadai amo idia idau.”—The Proud Tower—A Portrait of the World Before the War 1890-1914 amo, Barbara Tuchman ese ia torea.
“Unai be kahirakahira guna ia vara sivaraina ena kahana ta to do lasi, badina unai negai idia noho matamata taudia tausen momo be hari inai negai idia do mauri noho.”—1914 bukana amo, Lyn MacDonald ese ia torea, 1987 ai idia printaia.
DAHAKA dainai lagani 1914 ita laloa? Reana oi gwau, ‘Vaira negana lau laloa, to guna idia vara gaudia lau laloa lasi.’ Hekwakwanai momo, hegeregere, muramura dikadia bona kwalahu dikadia ese tanobada ibounai idia hadikaia noho, ruma bese momo idia parara noho, raskol bona dagedage karadia, kwarana ia dika gorere, bona momo be idia noho kava badina gaukara be ia noho lasi karadia, idia bada idia lao, unai dainai taunimanima edia vaira negana toana be ia namo lasi. To, taunimanima momo be lagani 1914 ena anina idia tahua namonamo neganai, idia ese vaira negana ena helaro namona idia davaria.
Lagani momo lalodiai, Gima Kohorona magasin ese ia hahedinaraia, lagani 1914 lalonai taunimanima ese “hisihisi nega ena hamatamaia” idia mamia. Unai hereva be Iesu Keriso ena peroveta hereva badana ena kahana ta, ia ese tanobada ena dokona lalonai gau idauidau do idia vara bona taunimanima edia tanobada dikana ena dokona ia perovetalaia neganai.—Mataio 24:7, 8.
Hari, taunimanima haida ese lagani 1914 lalonai idia vara anina bada gaudia idia do laloatao diba. Unai taunimanima burukadia ibounai be do idia mase ore, bena gabeai Dirava ese inai tanobada be dika amo do ia hamauria, a? Lasi, Bible ese unai bamona ia perovetalaia lasi. Iesu ia gwauhamata, ia gwau: “Inai dainai, umui danu inai gau ibounai idia vara do umui itaia, do umui diba ia be ia kahirakahira vadaeni, iduara dekenai ia gini momokani. Umui lau hamaoroa momokani, inai nega idia noho taudia do idia mase ore lasi neganai be inai gaudia ibounai do idia vara momokani.”—Mataio 24:33, 34.
Guna lagani 1914 lalonai idia vara gaudia ita lalo-pararalaia totona, namona be ema bona lagani 1914 ena ihuana dekenai tanobada dekenai idia vara gaudia mani ita laloa. Unai nega ia do abia lasi neganai, pavapava taudia hegeregere, Russia ena Czar Nicholas, Germany ena Kaiser Wilhelm, bona Austria-Hungary ena Emperor Franz Josef be mai edia siahu bada. Unai tatau ta ta be taunimanima 4 milion bona ma haida idia haboua diba bona tuari totona idia siaidia lao diba. To edia tubudia edia tamadia ese pepa ta ladana Helaga Dalanai Do Idia Lalo-Tamona Heheni (Holy Alliance) idia sainia, idia gwau Dirava ese idia ia abia hidi “Keristen bese” badana ena kahana ta ta do idia lohiaia totona.
The Encyclopædia Britannica bukana ese ia hahedinaraia, unai pepana ese “1800-1899 lalonai idia noho Europe taudia edia herevahereva bona hetura kara maino dalanai ia biagua momokani.” Taunimanima ese tau ta idia abia hidi edia lohia ai idia halaoa karana be unai pepa ese ia koua, badina idia gwau unai pavapava taudia sibodia be mai edia maoro Dirava ena amo lohia dagina do idia abia totona. Kaiser Wilhelm ese Czar Nicholas ia torea henia bona ia gwau: “Ita Keristen Pavapavadia iseda gaukara helagana ta, Guba dekena amo ita idia henia, unai be [pavapava ena lohia gwaumaorona, Dirava ena amo] ita dogoatao noho.” Unai anina be Europe edia pavapava be Dirava ena Basileia dekenai mai edia ahuna, eiava lasi? (1 Korinto 4:8 itaia danu.) Bona unai pavapava idia durua tomadihodia be edena bamona? Sibodia idia gwauraia Keristen karadia idia karaia be maoro, eiava? Lagani 1914 murinai, unai henanadai edia haere idia hedinarai goevagoeva.
Haraga Herea, August Lalonai Ia Vara
Britain dekenai gavamani tauna, Winston Churchill, ia gwau: “Europe dekenai, lagani 1914 ena gara lou bona siahu negana idia gwauraia maino negana. Taunimanima idia laloa vaira negana do ia namo. Louis Snyder ena World War I bukana dekenai ia gwau: “Lagani 1914 lalonai idia noho taudia be mai edia helaro bona vaira negana namona idia naria.”
Momokani, lagani momo lalodiai, Germany bona Britain be idia hepapahuahu momo. To, guna sivaraidia ia tahua tauna, G. P. Gooch ena buka, ladana Under Six Reigns, lalonai ia gwau: “Europe taudia edia heai gwauraia karana 1914 lalonai be ia maragi, to lagani 1911, 1912 eiava 1913 lalonai be ia bada . . . Lagani momo lalodiai unai gavamani rua edia hetura karana be namo momokani lasi, to 1914 ai, edia hetura karana be namo herea.” Winston Churchill, lagani 1914 lalonai ia be Britain ena gavamani tauna ta, ia gwau: “Germany taudia edia lalohadai be aiemai lalohadai bamona, idia ura maino do idia havaraia.”
To, lagani 1914, June 28 dekenai, Austria-Hungary ena pavapava dagina do ia abia tauna be Sarajevo dekenai idia hamasea neganai unai ese dika bada ia havaraia. Hua ta murinai, Emperor Franz Josef ese ena tuari taudia ia haboudia bona ia hamaorodia Serbia do idia tuari henia. Unai nega lalonai, lagani 1914, August 3 hanuaboina dekenai, Kaiser Wilhelm ese Germany ena ami orea badana ia oda henidia dainai Belgium ena basileia idia hadikaia bona idia heatu lao ela bona France dekenai. Unai dina murinai Britain ia gwau Germany do idia tuari henia. Czar Nicholas ese Russia ena ami orea badana ia oda henidia bona idia ese Germany bona Austria-Hungary idia tuari henia. Holy Alliance gwauhamatana ese Europe edia pavapava idia koua lasi ala-ala heheni bona rara bubua heheni karana dekenai. To hoa bada gau dikadia be gabeai do idia mai noho.
Kerisimasi Murinai Do Ia Ore, A?
Tuari ia vara hamatamaia neganai taunimanima edia helaro namona ia hadikaia lasi. Taunimanima momo idia laloa unai ese tanobada namona do ia havaraia, unai dainai, Europe dekenai taunimanima momo idia hebou bona unai tuari idia hanamoa. Tau ta, ladana A. J. P. Taylor, ena buka, The Struggle for Mastery in Europe—1848-1918, lalonai ia gwau: “Lagani 1914 lalonai, tau ta lasi be tuari ena dika ia laloa bada, to idia ese tuari gaudia idia laloa bada. . . . Idia ta lasi idia laloa taunimanima edia noho namona do ia hadikaia momokani.” To momo idia laloa hua haida murinai tuari do ia ore.
To Europe taudia edia lagani 1914 Kerisimasi ia do mai lasi bona idia do moalelaia lasi neganai, 700 kilomita Switzerland ena diho kahana amo ia lao Belgian ena mirigini kone gabuna dekenai, dadaira latadia dekenai rara bada idia bubua. Lagani 1914 ena dina dokonai, Germany ena toretore tauna Herbert Sulzbach ena sivarai bukana lalonai ia ese unai ia gwauraia Western Front. Unai hereva ia gwau: “Inai tuari dikana be ia do lao noho, haida idia laloa tuari ia hamatamaia neganai, pura haida murinai do ia ore, to hari unai tuari do ia ore negana ita diba lasi.” Unai nega lalonai, unai tuari dikana be Europe ena gabu haida dekenai ia vara noho, bona Russia, Germany, Austria-Hungary, bona Serbia edia ami taudia idia tuari heheni noho bona rara bada idia bubua. Unai heatu be Europe amo ia hanaia lao, bona davara bada dekenai, Africa dekenai, Middle East dekenai, bona Pacific motumotudia dekenai tuari ia vara.
Lagani 4 murinai Europe be ia dika momokani. Germany, Russia, bona Austria-Hungary edia ami ta ta edia taudia milion tamona eiava milion rua bamona idia haboiodia. Bolshevik ena gavamani hamorua karana be lagani 1917 lalonai ia vara neganai, Russia ena pavapava lohia siahuna ia boio. Europe edia pavapava bona edia dubu gunalaia taudia idia durua taudia idia hoa bada momokani! Hari inai negai idau negai sivarai idia tahua taudia idia do hoa noho danu. Gordon Brook-Shepherd ena buka, Royal Sunset, lalonai ia henanadai, ia gwau: “Unai pavapava taudia momo be varavara, eiava pavapava taudia edia ruma bese lalonai idia headava taudia, bona idia iboudiai be idia goada karaia pavapava dalana ia dika dalana idia koua totona. Vadaeni dahaka dainai edia varavara edia rara bubua karana dekenai idia vareai, unai dainai idia momo idia mase, bona idia mauri noho varavara taudia edia lohia siahu be ia goada lasi?”
France ena ami taudia milion tamona bona ma haida be unai tuari lalonai idia mase bona tuari ia do hamatamaia lasi neganai, Britain Basileiana ena lohia siahuna be ia goada lasi, bona edia ami taudia 900,000 bona ma haida idia haboiodia. Unai tuari gabudia ibounai lalonai ami taudia 9 milion bona ma haida idia mase, bona 21 milion ese bero idia davaria. The World Book Encyclopedia bukana ese tuari lalonai idia heatu lasi to idia mase taudia be inai bamona ia gwauraia, ia gwau: “Tau ta ia diba lasi, ami lasi taudia hida be gorere, hitolo, bona tuari ese ia havaraia dika gaudia amo idia mase taudia. Sivarai tahua taudia haida idia gwau, idia mase ami lasi taudia edia namba be idia mase ami taudia edia namba bamona.” Lagani 1918 lalonai, udu kurukuru (Spanish flu) gorere dikana ese tanobada hegegemadai lalonai taunimanima 21,000,000 ia hamasedia.
Ia Idau Momokani
Taunimanima idia gwauraia Tuari Badana murinai, tanobada be ia idau momokani, guna bamona lasi. Kerisendom ena dubu idauidau be mai edia goada ibounai unai tuari amo idia roho vareai dainai, tuari lalonai idia mauri taudia be dubu idia rakatania momokani bona idia gwau Dirava ia noho lasi. Haida be kohu momo bona moale karadia idauidau idia tahua bada. Profesa Modris Eksteins ena buka, Rites of Spring lalonai, ia gwau lagani 1920 lalonai “moale tahua karana bona sibona laloa bada karana be ia bada momokani.”
Profesa Eksteins, ia gwau, “Unai tuari ese mauri ena kara goeva ia hadikaia.” Dubu gunalaia taudia, tuari taudia edia tau badadia bona politikol taudia ese edia taunimanima idia hadibaia ala-ala bada karana be kara namona. Eksteins ese ia hahedinaraia, ia gwau “kara goeva be idia hadikaia momokani, idia gwau unai kara goeva be Iuda Keristen taudia edia hahediba amo ia vara.” Ia gwau, “Western Front dekenai, ami kampa dekenai ami taudia be ariara hahinedia danu idia mahuta hebou karana be ia bada, bona ia vara momo unai gabu dekenai . . . Edia vara tanodia dekenai tatau bona hahine be kara bodagadia idia karaia danu. Ariara karana ia bada daekau haraga momokani.”
Momokani, lagani 1914 ai gau momo idia idau. Ia ese tanobada ia hanamoa lasi, bona taunimanima momo idia laloa unai tuari ese “tuari ibounai do ia haorea,” to ia haorea lasi. Sivarai tahua hahine, Barbara Tuchman, ia gwau: “Lagani 1914 ia do mai lasi neganai, taunimanima be mai edia helaro namodia, to lagani 1914 murinai edia helaro namodia be idia boio.”
To taunimanima haida ese lagani 1914 ai idia vara gau dikadia idia itaia neganai idia hoa lasi. Tuari ia do vara lasi neganai, idia be “nega dikadia” idia naria noho. Idia be daidia? Bona idia be dahaka idia diba, to ma taunimanima haida idia diba lasi?
[Box on page 5]
Lagani 1914 ai Britain Taudia Edia Helaro Namona
“Kahirakahira lagani 100 lalonai, ai idia inai henia taudia be aiemai motumotu ena davara dekenai idia ginidae lasi. . . . Idia laloa edia maino be ta ese ia hadikaia diba lasi. . . . London taudia idia moale bada bona idia taga bada. Gau momo idia karaia diba, idia itaia diba bona idia kamonaia diba. Buruka taudia bona matamata taudia idia diba lasi, to lagani 1914 lalonai unai nega namona do ia doko.”—Before the Lamps Went Out, Geoffrey Marcus ese ia torea.