Mede-Parasa—Basileia Badadia Ihahanina
Idau negai, Mede bona Parasa taudia be mai edia ahuna idia vara karadia momo dekenai bona Bible ese unai sivarai ia herevalaia. Danu Bible ese edia ladana ia herevalaia, peroveta herevadia haida lalodiai. Oi ura inai idau negai idia noho taudia edia sivarai ma haida do oi dibaia a?
IDAU negai idia noho Mede bona Parasa taudia idia raka lao! Ia gunalaidia tauna be Kurese Badana, basileia ta ia biagua tauna. Ia ura Babulono, unai negai ia noho basileiana badana danu do ia biagua.
Babulono ena siti badana lalonai, King Belesasara ese aria badana ta ia karaia. Mai ladana bada taudia tausen ta ia boiridia mai unai aria dekenai bona aria ai ia inuinu dainai “ia kekero sisina.” Idia moale karaia neganai, Iehova ena dubu Ierusalem dekena amo idia abidia kapusidia helagadia amo idia inuinu bona edia kaivakuku diravadia idia hanamodia. (Daniel 5:1-4) Babulono ia koua hegege maguna ia auka herea dainai idia laloa idia noho namo, dika ta do idia davaria diba lasi.
To, magu murimurinai, Kurese ena tuari taudia ese Eufrate Sinavaina, Babulono hanuana ihuanai ia aru lao sinavaina, ena ranu ena aru dalana idia haidaua. Unai bamona idia karaia neganai, dala ia noho tuari taudia be ia kororo sinavaina dekenai idia raka lao, Babulono ena magu idia hanaia bona sinavai idia vaira henia ikoukoudia amo siti lalonai idia vareai. Dina ia do daekau lasi neganai Belesasara be ia mase, Babulono ia moru, bona Mede-Parasa be basileia badadia ihahanina ai ia lao! To Mede bona Parasa taudia be daidia?
Mede taudia be ororo gabuna, Asuria ena mairiveina kahana amo idia mai. Idia koroa laulaudia haida idia davaridia Asuria ai, bona unai laulau ese idia hahedinaraia Mede taudia edia hahedoki be mamoe kopina amo idia karaia gaudia bona edia tamaka be lata; unai bamona dabua bona tamaka be hegeregere idia dekenai badina edia gaukara be ororo kahanai mamoe idia naridia. Mede taudia ese sibodia edia sivarai idia torelaia lasi. Edia sivarai haida ita diba badina Bible, Asuria taudia edia toretore, bona idau negai idia vara gaudia edia sivarai idia tahua Greek taudia ese idia torelaia. Parasa taudia be nega daudau gabu tamona ai idia noho lasi, to Persian Gulf ena mirigini kahanai idia loaloa. Edia basileia ia bada ia lao neganai, idia ura dava bada gaudia idia abidia.
Guna, Mede taudia edia gavamani ia goada, to lagani 550 B.C.E. ai, Parasa tauna, Kurese Badana, ese Mede ena pavapava, Astyages ia halusia. Kurese ese Mede bona Parasa taudia edia kastom bona edia taravatu ia hakapudia, edia basileia ia hatamonadia, bona ia durudia tano momo do idia abia edia. Ena be Mede taudia be Parasa taudia edia siahu henunai idia noho, to idia gaukara hebou. Mede taudia ese dagi badadia idia abidia bona Parasa tuari taudia idia gunalaidia. Idau bese taudia ese Mede bona Parasa taudia idia herevalaidia, eiava bema idia ura lada tamona sibona idia hatoa, “Mede tauna” idia hatoa.
Mede bona Parasa taudia ese Babulono idia do tuari henia lasi neganai, Dirava ese matahanai be Daniel ia henia. Unai matahanai lalonai, mamoe maruanena mai ena doana rua ia itaia. Unai mamoe ese idia gaukara hebou besedia rua, Mede-Parasa besena unai, ia laulaulaia. Daniel ia gwau: “Ena doana be rua; ruaosi idia lata, to ta ese ma ta ia hereaia, bona lata hereana be gabeai ia tubu gauna.” Daniel ese unai mamoe maruanena ese ia laulaulaia gauna ia daradaralaia lasi, badina aneru ese Daniel ia hamaoroa, ia gwau: “Hari mamoe mauranena oi itaia mai ena doana rua, unai be Media bona Parasa edia pavapava.”—Daniel 8:3, 20.
Babulono ia moru neganai Daniel be unai siti lalonai ia noho, unai dainai Mede bona Parasa taudia edia kwalimu ia itaia. Unai siti idia halusia murinai, Darauese, Mede tauna, be unai siti ena pavapava ginigunana ai ia lao, bona tatau 120 ia abidia hidi naria gaukarana karaia totona bona idia ataiai kwarana taudia toi ia atodia; ta be Daniel. (Daniel 5:30–6:3) Daniel be mai ena dagi bada Babulono ena gavamani lalonai, unai basileia ia do moru lasi neganai, bona Mede bona Parasa taudia ese idia halusia murinai danu. Unai amo ita diba Kurese idia hadibaia, lagani 200 bamona gunanai Heberu peroveta herevana ta ia gwau, Babulono do ia halusia tauna ena ladana be Kurese.—Isaia 45:1-3.
Ierusalem Idia Hanamoa Lou
Babulono ia moru dainai dala ia kehoa siti ma ta—Ierusalem—do ia gini lou. Lagani 607 B.C.E. ai Babulono taudia ese Ierusalem idia hadikaia, bona Babulono ia moru neganai unai siti be lagani kahirakahira 70 lalodiai ia dika noho. Bible ena peroveta herevadia ese idia hahedinaraia, Kurese ena heduru amo Ierusalem do idia haginia lou bona dubu ena badina do idia atoa danu.—Isaia 44:28.
Unai ia vara a? Oibe. Hahelaga tauna, hahediba tauna, bona toretore tauna, ladana Esera, ia gwau Kurese ia hahegani Iehova idia tomadiho henia taudia be ‘Ierusalem, Iuda tanona ai, do idia daekau lao diba, Iehova, Israel ena Dirava—Dirava momokanina—ena dubu do idia haginia lou’ totona. (Esera 1:3) Esera 2:64, 65 lalonai ia gwau taunimanima 50,000 bamona be Ierusalem dekenai idia lou lao, bona dubu ena kohu namodia idia laohaidia danu. Lagani 537 B.C.E. ai—lagani 70 Ierusalem ia moru murinai—taunimanima ese Ierusalem idia noholaia lou.—Ieremia 25:11, 12; 29:10.
Idau negai gaudia, tano lalonai idia geia gaudia ese idia hamomokania unai hahegani be Kurese ena ura hegeregerena ia henia. Babulono ena gabu dikana ai raro gauna mai ena revareva idia davaria. Unai revareva ese ia hahedinaraia Kurese ia gwau: “(Inai) siti helagadia dekediai lau lou lao . . . edia gabu helagadia be lagani momo lalodiai idia noho dika. (Guna) kaivakuku be idia lalodiai idia noho. Idia lalodiai (guna) idia noho taudia lau gogodia (danu) bona edia noho gabudia gunadia lau henidia lou.”
Gabeai, Iuda taudia edia inai taudia, Samaria taudia unai, ese dala idia karaia basileia ena gavamani taudia ese dubu haginia gaukarana do ia hadokoa. Iehova ena peroveta taudia, Hagai bona Sekaria, ese Iuda taudia edia lalona idia hamarerea, bena dubu haginia gaukarana idia karaia lou. “King Darauese” ese oda ia henia, pepa ta do idia tahua, unai pepa ai Kurese ena hahegani, dubu do idia haginia lou haheganina ia noho. Bible ia gwau, Ekebatana ai, Kurese ena ruma ta ai, pepa ta idia davaria, ia hamomokania Kurese ese gwaumaoro ia henia dubu do idia haginia lou totona. Unai gaukara be Parasa ena pavapava Darauese Ginigunana ena lohia laganina namba 6 ai idia haorea.—Esera 4:4-7, 21; 6:1-15.
Ena Hairai
Guna ai gwauraia matahanaina ai Daniel ese Mede-Parasa ia laulaulaia mamoe maruanena mai ena doana rua ia itaia, “mai ena dagedage ida ia heau lao, lahara kahana ai bona mirigini kahana ai bona diho kahanai ai; mauri gauna [bese idauna] ta ia hegeregere lasi ia vairanai do ia gini, bona ta ia hegeregere lasi iena siahu amo haida do ia hamauridia. Ia ese sibona ena ura ia karaia, bona sibona ia abia isi.” (Daniel 8:4) Darauese ia lohia neganai unai matahanai ena anina ia guguru vadaeni. Taunimanima ese Darauese Badana ena kara hereadaedia do idia laloaboio garina, dala ia karaia haida ese ena laulau na hagahaga dekenai do idia koroa. Unai laulau be ia do noho. Unai hagahaga be Bisitun ai, Babulono amo ia lao Ekebatana ena dala badinai. Mede-Parasa, “mamoe maruanena,” ese Babulono sibona ia halusia lasi, to gabu ma toi danu ia abidia iena: Asuria, mirigini kahanai; Asia Maragina, dina ia diho kahanai; Aigupito, diho kahanai.
Parasa ena lohia taudia ese ruma mai hairaina ta Persepolis ai idia haginia. Persepolis be Ekebatana ena laurabada kahanai, bona edia padana be kilomita 640 bamona. Persepolis ai laulau ta idia koroa, bona unai laulau ai inai heagi herevana idia torea: “Lau be Darauese, pavapava badana, pavapava edia pavapava, tano edia pavapavana . . . inai ruma mai hairaina haginia tauna.” Unai siti badana mai hairaina ena du latadia haida idia do gini. Siti badana ma ta be Susa (Shusan) ai, unai be Babulono, Ekebatana, bona Persepolis padadiai. Darauese Badana ese ruma mai hairaina ma ta na unuseniai ia haginia danu.
Darauese ena gabu ia abia tauna be ena natuna, Xerxes; Bible bukana Eseta lalonai ena ladana “Ahasuero” idia torea. Bible ia gwau: “Ahasuero ese basileia 127 ia lohiadia, India amo ela bona Etiopia,” bona “ena pavapava terona ai ia helai, hanua badana ladana Susa ai.” Unai gabu ai Ahasuero ese hane namo mai hairainai Eseta na ena pavapava hahinena ai ia halaoa. (Eseta 1:1, 2; 2:17) Pavapava ena ruma ai, du latana ta ena dorina ai, boromakau maruanena ena toana, idia koroa gauna, ia gini, bona ruma ena haba ai diba idia kinoa Parasa taudia bona animal namodia edia laulau idia noho. Hari, unai gaudia haida be Louvre ena miusiam, Paris ai, idia noho. Shusan ai idia davaridia gaudia ma haida be inai: raro amo idia karaia bogibada edia laulau, heraherea gaudia, ageva bona unai bamona gaudia, bona ma gau haida danu. Bible ia gwau dehoro bona dahudahu muramurana na Eseta idia henia bona Shusan ai dava bada gaudia momo idia noho. Shusan ai idia davaridia gaudia ese unai hereva ia hamomokania.—Eseta 1:7; 2:9, 12, 13.
Xerxes ena inai taudia haida, Greek taudia unai, idia gwau iena headava lalonai hekwakwanai idia vara bona hari Parasa pavapavana ena lohia taudia haida ese idia biagua toho. Ena be idia vara momokani gaudia edia sivarai idia haidaua sisina, to edia sivarai haida be Bible bukana Eseta ai ia noho sivaraidihaida bamona. Bible ia gwau pavapava ese ia gwau-edeede Queen Vasati na ena dagi amo ia kokia bona iena dagi na Eseta ia henia. Danu, Eseta ena kasin brata, Morodekai ese dagi badana ia abia, King Ahasuero ena henuna tauna ai ia lao.—Eseta 1:12, 19; 2:17; 10:3.
Iehova Idia Tomadiho Henia Taudia Idia Kara-Namo Henidia
Lagani 468 B.C.E. ai, Xerxes ena gabu ia abia tauna, Aratasasta (Longimanus) ese hahelaga tauna Esera, Kurese ese Iuda taudia ia ruhadia nege murinai Babulono ai ia noho tauna, ia hamaoroa Ierusalem ia lou henia, unuseniai Iehova idia tomadiho henia goevana karana ia havaraia totona. Tatau 1,500 mai edia ruma bese—taunimanima 6,000 bamona—ese Esera idia bamoa, bona harihari gaudia momo herea idia laohaia Iehova ena dubu ena.—Esera 7:1, 6, 11-26.
Pavapava ena ruma Shusan ai, Aratasasta be ena lohia laganina namba 20 (455 B.C.E.) ai, gwaumaoro ia henia Nehemia dekenai ia lou lao Ierusalem bona ena magu haginidia lou totona. Unai ese Daniel ia perovetalaia “pura 70” edia matamaia negana ia makaia. Unai peroveta herevana ese “Mesia, Hakaua Tauna,” ena ginidae negana, lagani 29 C.E. ia perovetalaia.—Daniel 9:24, 25; Nehemia 1:1; 2:1-9.
Motumotu ta ai, ladana Elephantine, Nilo Sinavaina, Aigupito ai, revareva haida Aramaic gado ai idia davaridia. Unai revareva ese idia hamomokania Bible torea taudia Esera bona Nehemia ese Parasa basileia ena lohia neganai idia vara gaudia idia gwauraidia maoromaoro. Buka ta, Biblical Archaeology lalonai, Profesa G. Ernest Wright ia gwau: “Hari . . . ita diba Esera ena toretore Aramaic gadona ai be unai nega ena Aramaic gado hegeregerena, to gavamani ena revareva be idau sisina, idia be Parasa basileia ena lohia negana ai idia gaukaralaia gaudia bamona.” Revareva ta lalonai be Parasa pavapavana ena hahegani ta; ia be Aigupito ai idia noho Iuda taudia edia Paseka ariana ia haganilaia gauna ta.
Greece ese Mede-Parasa Ia Halusia
Daniel ia matahanai neganai, mamoe maruanena mai ena doana rua ia itaia, Mede-Parasa ia laulaulaia gauna unai. Unai murinai “nani maruanena ta ia itaia, dina ia diho [lahara] kahana amo ia mai.” Ia heau haraga dainai “tano ia moia kau lasi.” Hari nani maruanena be “mamoe maruanena kahirakahira dekenai ia mai, ia badu henia bona ia botaia mase, bona ena doana rua ia hamakohidia. Hari mamoe maruanena ena goada ia hegeregere lasi ia vairanai do ia gini.” (Daniel 8:5-7) Unai bamona ia vara momokani Mede-Parasa dekenai a?
Oibe, lagani 334 B.C.E. ai, Alesana Badana ese Greece ia rakatania, dina ia diho kahanai ia lao. Nani maruanena ia heau haraga bamona, Alesana ese Asia ia hanaia haraga bona Parasa taudia ia halusidia loulou. Lagani 331 B.C.E. ai, Gaugamela ai, Parasa tuari taudia milion ta ia hakarohodia. Edia hakaua tauna, Darauese Ihatoina ese ia heautanidia, to gabeai ena turadia gunadia ese idia alaia mase. Basileia badadia ihahanina ia moru unai, ena doana idia hamakohia, bena Alesana ena basileia be Bible ese ia sivarailaia basileia badadia namba 5 ai ia lao. Gima Kohorona ma ta ai unai basileia ena sivarai do ai gwauraia.
Lagani 200 bamona lalodiai—lagani 539 B.C.E. ai Babulono ia hamorua negana amo ema bona Alesana ese ia hamorua negana—Mede-Parasa be basileia badana. Ena be idia diba lasi, to unai nega lalonai Mede bona Parasa taudia ese Iehova Dirava ena palani haida idia hagugurudia bona ena peroveta herevadia idia hagugurudia danu.
[Map/Picture on page 28]
(For fully formatted text, see publication)
Mede-Parasa ese ia lohiaia tanodia
INDIA
Ekebatana
Susa (Shushan)
Persepolis
Babulono
Ierusalem
AIGUPITO
[Picture]
Parasa ena siti badana ta, Persepolis, hari ia noho dika
[Credit Line]
Manley Studios
[Picture on page 31]
Kurese ena gara gabuna, Iran ai