Dubu Gunalaia Taudia Idia Lohia—Unai be Dala Maorona, A?
TANOBADA ibounai lalonai, taunimanima idia hesiku kara maoromaoro lasi dainai, dagedage dainai, bona politikol kara kereredia dainai. Idia ura gau iboudiai idia namo idia lao, bona unai ita diba badina idia ese politikol gunalaia taudia idia haidaua momo dainai. To unai gunalaia taudia matamatadia be nega momo taunimanima idia hamoaledia diba lasi.
Taunimanima haida idia laloa bema dubu gunalaia taudia idia lohia unai ese gavamani ena dala namona do ia havaraia. Idia laloa dubu gunalaia taudia be gavamani ena kara dekenai Dirava laloa karadia do idia havaraia. Sedira unai bamona ia laloa dainai, dubu gunalaia tauna Marion (Pat) Robertson, be lagani 1988 lalonai United States presiden ena dagi ia tahua tauna ta, be ia guriguri “Dirava laloa taudia” be politikol dagi do idia abia totona. To unai amo lohia namodia do idia davaria diba, a?
Dubu Gunalaia Taudia ese Europe Idia Biagua Neganai
Lagani 1500 bamona neganai, gavamani dalana dekenai dubu gunalaia taudia edia siahu be bada. Pope taudia be mai edia siahu pavapava idia haginia bona idia kokia totona! Lagani 800 C.E. neganai, Pope Leo 111 ese Germany ena pavapava Charlemagne ia haginia Roma Gavamani Helagana ia biagua totona. Lagani 1,000 lalonai unai orea ese Dubu bona Gavamani edia gaukara idia hatamonaia, bona unai nega lalonai, dubu gunalaia taudia edia siahu be bada gavamani taudia dekenai.
Lagani 1,000 Iesu ena nega murina amo, pope taudia be Europe ena biaguna bada dagina idia abia. John Garraty bona Peter Gay be The Columbia History of the World lalonai, idia gwau: “Dubu be Europe ena gavamani orea badana.” Danu, unai buka lalonai ia gwau dubu be “mai ena siahu bada, ma gavamani ta West Kahana dekenai be unai bamona siahu hegeregerena idia abia lasi.” Dubu gunalaia taudia idia lohia neganai taunimanima edia noho be edena bamona?
Taunimanima ta lasi be sibona ena dala ai ia tomadiho diba bona hereva idauna ta dubu gunalaia taudia edia hereva amo idia gwauraia hedinarai diba lasi. Dubu gunalaia taudia be unai bamona taunimanima idia koua dainai, Europe dekenai be gari bada herea ia vara. Dubu ese Inquisition ena dagedage dalana ia havaraia bona unai dala amo edena taudia edia lalohadai be idau dubu ena hereva amo idia tahua. Unai bamona lalohadai idau idia abia taudia idia gwauraidia hereva momokani hadikaia taudia. Unai dainai dubu ena kota taudia dekenai idia mailaidia bona idia ese idia hahisidia idia be edia kerere idia gwauraia hedinarai totona. Nega momo, kerere taudia be au ta ladanai idia araia mase.
The Columbia History of the World bukana ese dubu gunalaia taudia edia lohia dalana Spain dekenai ia herevalaia, ia gwau: “Tuari idia karaia bona idia laloa edia dubu idia abia dae lasi taudia idia veridia tuari karana amo, unai dainai siahu taudia bona dubu gunalaia taudia edia dala ia kehoa gavamani ena kara ibounai ena siahu idia abia totona. Taunimanima edia lalohadai gwauraia hedinarai dalana idia koua, bona Inquisition dagedage karana amo dubu eiava gavamani ena dala idia ura lasi taudia idia koudia momokani.”
Iena buka, The Age of Faith lalonai, Will Durant ia gwau: “Tanobada ena sivarai idia torea taudia bona Keristen taudia ese idia karaia karana, edia kerere ena badina ita tahua neganai bona ita diba idia torea kerere diba nega haida, ita tahua ita davaria gauna be Inquisition ena dagedage, bona iseda nega ena tuari bona dagedage karadia danu, be taunimanima idia davaria dika ibounai amo idia dika momokani. Uda boroma be unai bamona dagedage karana idia karaia lasi.” Lagani 1500 lalonai, dubu gunalaia taudia edia lohia dala dikana dainai taunimanima ta ta iboudiai edia mauri ena noho ia dika.
Protestant dubu ena tau badana ta, John Calvin ena kara be Katolik dubu gunalaia taudia edia kara amo ia idau, eiava? Namona be oi laloa dahaka ia vara Spain ena dubu gunalaia taudia ese Michael Servetus idia dagedage henia neganai. Unai dagedage amo ia heau neganai bena Geneva, Switzerland dekenai, idia dogoatao. Unuseniai, Calvin ese orea ta ia haginia. Unai orea lalonai ia bona ena minista taudia edia siahu be bada herea. Servetus ese toi tamona hahedibana ia dadaraia dainai, Calvin be Inquisition ia karaia lasi gauna ia karaia. Unai hahediba ia hamomokania lasi dainai au dekenai idia araia mase. Dalvin ena dagedage karana be Katolik taudia edia dagedage hegeregerena.
Dubu gunalaia taudia edia orea Europe dekenai be momokani maino idia havaraia, a? Lasi momokani. Edia taunimanima ese maino idia davaria lasi, to idia be unai dubu gunalaia taudia ese idia havaraia tuaridia idia haheaukalaia noho sibona. Pope Urban II ese Crusade ginigunana ena tuari ia hamatamaia bena murinai tuari momo idia karaia lagani 200 lalonai. Unai sibona lasi, to dubu gunalaia taudia ese edia dubu idia abia dae lasi taudia idia tuari henidia bona tatau bona hahine bona maragidia tausen tausen momo idia hamasedia.
Dubu gunalaia taudia edia lohia dalana ese kara dika idauidau ia kokia, a? Lasi momokani. Buka ta ladana A History of the Modern World, R. R. Palmer bona Joel Colton, ese idia torea gauna, ia gwau: “Dubu ena gaukara ia bada ia lao neganai moni mataganigani henia karana ese ia hadikaia. Taunimanima ibounai be idia diba lalo-ani karana be kara kererena, to idia ibounai idia diba dubu ena tau badadia (unai negai gavamani ena dagi bada idia abia taudia hegeregeredia) be lalo-ani monina idia abia diba.” Dubu taudia edia koikoi karadia idauidau be taunimanima momo ese idia maumauraia momo.
Dubu gunalaia taudia be hebogahisi idia hahedinaraia taunimanima dekenai, eiava? Lasi momokani. France dekenai ia vara gauna mani oi laloa, Cardinal Richelieu be Louis XIII ena lohia negana lalonai gavamani ia lohiaia hamatamaia. Buka ta ladana The History of the Nations dekenai, tau ta ena ladana Henry Cabot Lodge, be ia gwau Richelieu ese ia havaraia “taravatuna be French taudia edia ura-kwalimu ia koua.”
Laganai 300 bamona gunanai, Mexico dekenai, India taudia edia hanua maragidia be dubu gunalaia taudia ese idia lohiadia. Buka ta ena ladana Many Mexicos, Lesley Simpson ese ia torea, ia gwau, tomadiho gunalaia taudia edia kara ta be taunimanima idia kwatua au ta dekenai bona idia kwadia. Idia laloa “unai be dala namona Keristen ena kara namo idia hadibaia bona idia badinaia totona, bona ia be dala namona edia kara kerere haida dekenai idia panisidia totona.”
Buka dekenai idia torea sivarai gunadia ese ita idia durua dubu gunalaia taudia edia lohia dalana ena sivarai be dahaka, ita tahua namonamo totona. Unai sivarai ese dahaka idia hahedinaraia? Hanua taudia edia moale, edia noho namo bona edia ura-kwalimu idia laloa lasi momokani. Tomadiho gunalaia taudia be hebogahisi lasi dala dikana dekenai taunimanima idia lohiaia. Daniel Defoe be ena buka The True-Born Englishman lalonai, ia gwau: “Taunimanima ese idia hahishisia bada gaudia iboudiai amo, tomadiho gunalaia taudia ese edia lohia dalana dikana amo ia vara hisihisina be ia bada herea.”
Vadaeni ia hedinarai goevageova, dubu gunalaia taudia edia lohia dalana amo gavamani namona do ia vara lasi. Unai dainai, daika dekenai do ita lao gavamani namona abia totona? Ita ibounai be unai henanadai ena haere do ita davaria diba.
[Picture on page 4]
Protestant tauna Calvin be Katolik tomadiho gunalaia taudia hegeregerena taunimanima ia hebogahisi henia lasi
[Credit Line]
Courtesy of the Trustees of the British Museum